جایگاه فروع دین در کتاب‌های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول

اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال دوازدهم، شماره دوم، پیاپی 24، پاییز و زمستان 1399، صفحات 99-112

جایگاه فروع دین در کتاب‌های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول

نوع مقاله:

پژوهشی

نویسندگان:

سیروس محمودی

/ استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه پیام نور تهران، ایران / mahmoudi.s@pnu.ac.ir

صفحه‌ها: 99-112 تاریخ دریافت: 1399/06/22 تاریخ پذیرش: 1399/11/03

چکیده:

پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه فروع دین در کتاب های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول انجام شده است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتواست. جامعه‌ی آماری پژوهش شامل کلیه‌ی کتاب های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول می باشد که با روش نمونه گیری هدفمند چهار عنوان کتاب (پیام های آسمان، مطالعات اجتماعی، فارسی و آمادگی دفاعی) با دوازده جلد در نمونه قرار گرفت. ابزار اندازه گیری چک لیست تحلیل محتوای محقق ساخته بوده که روایی آن مورد تأیید کارشناسان بوده و پایایی آن با روش ویلیام اسکات، 92 درصد محاسبه شده است و شیوه‌ی پردازش داده ها بر اساس روش آنتروپی شانون بوده است. مهم ترین یافته های پژوهش بیانگر این است که در کتاب های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول به ترتیب به فرایض نماز، تولی، جهاد و تبری با ضریب اهمیت 174/0، 166/0، 149/0، 148/0 بیشترین توجه، و به فرایض نهی از منکر، روزه، امر به معروف، زکات، خمس و حج به ترتیب با ضریب اهمیت 055/0، 074/0، 067/0، 062/0، 035/0، 067/0 توجه بسیار کمی مبذول شده است. در مجموع، یافته های پژوهش بیانگر این است که در کتاب های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول به طور متعادل و متوازن به فرایض فروع دین توجه نشده است.

کلمات کلیدی:

Article data in English (انگلیسی)

Title:

The Position of the Branches of Religion in the Textbooks of Junior Schools

Abstract:

The aim of this study was to investigate the position of the branches of religion in the textbooks of junior schools. The research method is descriptive and content analysis has been used. The statistical population of the study includes all textbooks of junior schools selected through purposeful sampling of four books (heavenly message, social studies, Persian literature and defense readiness) in twelve volumes. The instrument was a researcher-developed content analysis checklist. The validity of the checklist was confirmed by experts, and its reliability was estimated 92% using William Scott method. The data processing method was based on Shannon entropy method. The most important findings of the research indicate that in the textbooks of junior schools, the most attention is paid to prayers, Tawla (associating with Ahl al-Bayt friends), Jihad and Tabarra (disassociating from Ahl al-Bayt enemies) with a coefficient of importance of 0.174, 0.166, 0.149 and 0.148 respectively. Forbidding the evil, fasting, enjoining the good, Zakat, Khums and Hajj with the importance coefficients of 0.055, 0.074, 0.067, 0.062, 0.035, 0.067 respectively were given very little attention. The findings of the research indicate that generally in the textbooks of junior schools, the branches of religion have not received moderate and well-balanced attention

Keywords:

References:

متن کامل مقاله:

1. مقدمه و بيان مسئله

در دين مقدس اسلام بر تربيت ديني کودکان و نوجوانان تأکيد شده است. پيامبر اکرم در اين زمينه مي‌‌فرمايند: «بهترين هديه و بخشش پدر به کودک، تربيت ديني کودک مي‌باشد» (ابن شعبه حراني،1363، ص29). همچنين آن حضرت تربيت ديني کودک را از دادن صدقات بسيار به نيازمندان، برتر و بافضيلت‌تر مي‌دانست (متقي هندي، 1409، ج16، ص461). حضرت علي دربارۀ تربيت‌پذير بودن کودک و نوجوان به امام حسن مي‌فرمايند: «قلب کودکان همچون زمين تهي از گياه و بذر است؛ هر بذري در آن افکنده شود، مي‌پذيرد» (نهج‌البلاغه، نامه31). امام صادق نيز دربارۀ ضرورت و اهميت تربيت ديني کودک و نوجوان مي‌فرمايند: «هرچه زودتر معارف اسلامي را به فرزندان خود بياموزيد؛ پيش از آنکه منحرفان با آموزش‌هاي انحرافي بر شما سبقت بگيرند» (کليني، 1411، ج6، ص47). بر اين اساس، اهتمام به تربيت ديني يکي از مهم‌ترين وظايف نهاد تعليم و تربيت است؛ زيرا نظام ارزشي کودکان بر مبناي آموزش‌هايي که آنها در قلمرو باورهاي اصولي دين، احکام، فرایض ديني و ساير زمينه‌هاي تفکر ديني دريافت مي‌کنند، شکل مي‌گيرد. بديهي است هر اندازه که آموزش‌هاي ديني از شفافيت و عمق بيشتري برخوردار باشد، تربيت ديني دانش‌آموزان نيز به همان نسبت عميق‌تر و منسجم‌‌تر خواهد شد (باهنر، 1398، ص63).

دربارۀ تربيت ديني تعاريف زيادي ارائه شده است که براي رعايت اختصار به سه مورد از آنها اشاره مي‌شود. تربيت ديني، مجموعۀ اعمال عمدي و هدفدار به‌منظور آموزش گزاره‌هاي معتبر ديني به افراد است؛ به‌نحوي‌که افراد در نظر و عمل به آن آموزه‌ها متعهد و پايبند شوند (داوودي، 1386، ص26). از نظر خسرو باقري، تربيت ديني، «رشد و تقويت عقايد ديني، حالات و عواطف مذهبي و تقيد به مناسک و آداب ديني براي تحقق شخصيتي دين‌دار است» (باقري، 1380، ص7). صادق‌زاده قمصري نيز تربيت ديني را چنين تعريف مي‌کند: «مقصود از تربيت ديني، هرگونه فعاليت هدفمندي است که به‌منظور ايجاد شناخت و باور به معارف ديني و تقويت آن، گرايش به ارزش‌ها و هنجارهاي ديني و التزام عملي به احکام و دستورهاي ديني مطرح مي‌شود و در مجموع، زمينه‌ساز تکوين هويت ديني و رشد متعادل دين‌داري در متربي در همۀ جنبه‌ها گردد» (صادق‌زاده قمصري، 1384، ص211).

يکي از اساسي‌ترين گام‌ها در تربيت ديني کودکان و نوجوانان، آشنايي و کسب معرفت دربارۀ فروع دين است. دورة متوسطة اول، يکي از مهم‌ترين دوره‌هاي تحصيلي است و نقش مهمي در آشنا نمودن دانش‌آموزان با عقايد ديني و به‌ويژه فروع دين دارد. اين دوره، از نظر شکل‌گيري شخصيت، رشد حواس و تخيل، شکوفايي استعدادها و رغبت‌هاي فردي دانش‌آموزان، پرورش فضايل اخلاقي و معنوي، افزايش تجارب و معلومات عمومي براي بهتر زيستن در جامعه و رشد تفکر علمي، اهميت ويژه‌اي دارد (صافي، 1388، ص87). در اين دوره، کتاب‌هاي درسي به‌عنوان اصل و اساس برنامۀ درسي، مورد تأکيد معلمان واقع مي‌شوند؛ به‌طوري‌که غالب فعاليت‌هاي آموزشي و پرورشي در چارچوب کتاب درسي و محتواي آن انجام مي‌شود (آل تباچ، 1391، ص756؛ يارمحمديان، 1390، ص23). از اين نظر، محتواي کتاب‌هاي درسي به‌دلیل نقشي که در تحقق اهداف ايفا مي‌کند، از اهميت خاصي برخوردارند و تحليل و بررسي اين محتوا براي برنامه‌ريزي، تدوين، تغيير و روزآمد کردن نظام آموزشي اهميتي مضاعف دارد (نيکلس، 1381، ص62).

تاکنون پژوهش‌هايي در زمينۀ ميزان توجه کتاب‌هاي درسي به فروع دين انجام شده‌ است. جعفري هرندي، نجفي و اميدي (1397) در پژوهشي با عنوان «سيماي فروع دين در کتاب‌هاي درسي فارسي دورۀ ابتدايي و متوسطه»، نشان دادند که در کتاب‌هاي بررسي‌شده به‌ترتيب به فرایض امر به معروف (28 درصد)، جهاد (19 درصد)، نهي از منکر (3/17 درصد)، نماز (2/12 درصد)، تولي (9/11 درصد)، تبري (8/8 درصد)، حج (7/1 درصد) و روزه (2/1 درصد) بيشترين توجه صورت گرفته و به فرایض خمس و زکات هيچ اشاره‌اي نشده است.

شامس (1394) در پژوهشي با عنوان «تحليل محتواي کتاب‌هاي علوم انساني پايۀ ششم ابتدايي از نظر ميزان توجه به مؤلفه‌هاي فروع دين اسلام»، نشان داد که در کتاب‌هاي درسي ششم ابتدايي به مؤلفه‌هاي فروع دين اسلام توجه کافي مبذول نشده است. همچنين يافته‌هاي اين پژوهش نشان داد که در اين کتاب‌ها مؤلفه‌هاي نهي از منکر، امر به معروف و جهاد، بيشترين بار اطلاعاتي را داشتند. حسيني رزمگاهي (1394) در پژوهشي با عنوان «بررسي آموزه‌هاي اصول و فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورۀ ابتدايي سال‌هاي تحصيلي1390 تا 1393»، نشان داد که در ميان آموزه‌هاي فروع دين، در همۀ کتاب‌هاي درسي به فريضۀ نماز بيشتر از ساير فرایض پرداخته شده است. کمترين ميزان توجه، به فريضۀ خمس بوده که تنها يک مرتبه در کتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ پنجم به اين فريضه پرداخته شده است. نوريان (1389) در پژوهشي با عنوان «چگونگي معرفي نماز، روزه، جهاد، خمس و زکات در کتاب‌هاي درسي «تعليمات اجتماعي» و «بخوانيم» مدارس دورۀ ابتدايي ايران»، نشان داد که در کتاب‌هاي بررسي‌شده، مضامين جهاد و نماز به‌ترتيب با 1/78 درصد و 48/16 بيشترين فراواني را داشته‌اند و روزه با هفده مضمون، زکات با شش مضمون و حج با يک مضمون، در رتبه‌هاي بعدي قرار داشتند و به فريضۀ خمس هيچ اشاره‌اي نشده بود.

جمع‌بندي پژوهش‌هاي یاد شده و ساير پژوهش‌هاي انجام‌شده در اين حوزه نشان مي‌دهد که تاکنون در زمينۀ جايگاه فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول، پژوهشي انجام نشده است. از سوي ديگر، با توجه به توسعۀ تفکر انتزاعي در دانش‌آموزان اين سنين، زمينۀ مناسبي براي آموزش مؤثرتر و عميق‌تر فرایض ديني در اين دوره وجود دارد. بنابراين پرداختن همه‌جانبه به فروع دين در اين دوره مي‌تواند زمينۀ مناسبي براي تربيت ديني دانش‌آموزان فراهم نمايد. بنابراين بررسي کاستي‌ها و نقايص محتواي کتاب‌هاي درسي پايۀ هفتم تا نهم تحصيلي ضروري است و پژوهش حاضر در اين راستا انجام شده است.

1. روش پژوهش

در اين پژوهش با توجه به ماهيت موضوع، از روش تحليل محتوا استفاده شده است. روش تحليل محتوا يکي از روش‌هايي است که در چند دهۀ اخير به‌شدت روبه‌گسترش بوده است (کريپيندورف،1394؛ هولستي، 1373). کرلينجر تحليل محتوا را روشي پژوهشي براي توصيف عيني، منظم و کمّي متغيرها دانسته است (بيابانگرد،1384، ص390). در اين روش، پژوهشگر مي‌کوشد از طريق مطالعۀ يک پيام مکتوب يا شفاهي، به داده‌هايي دست يابد تا به‌کمک آنها به بررسي سؤالات يا فرضيات تحقيق بپردازد (گال و بورگ،1384). سه مرحلۀ اصلي تحليل محتوا، عبارت‌اند از: 1. آماده‌سازي و سازماندهي (مرحلۀ قبل از پيام)؛ 2. بررسي مواد (پيام)؛ 3. پردازش نتايج (سرمد، بازرگان و حجازي،1380). در پژوهش حاضر، جامعة آماري شامل كليۀ كتاب‌هاي درسي دورة متوسطۀ اول در سال تحصيلي 99-98 است. در اين پژوهش، از روش نمونه‌گيري هدفمند استفاده شده است و چهار عنوان کتاب (پيام‌هاي آسمان، مطالعات اجتماعي، فارسي و آمادگي دفاعي) با دوازده جلد از کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول در نمونه قرار گرفت.

در اين پژوهش، براي بررسي و تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي، از فهرست وارسي تحليل محتوا استفاده شد که شامل ده مورد از مهم‌ترين فروع دين بوده است. مهم‌ترين فروع دين عبارت‌اند از: نماز، روزه، حج، زکات، خمس، جهاد، امر به معروف، نهي از منکر، تولي و تبري (مکارم، 1387، ص14).

جدول1. تعاريف و مصاديق فروع دين

فروع دين

تعاريف و مصاديق

نماز

تعريف

نماز يكى از فرايض دين و عبادت مخصوصى است كه مسلمانان پنج بار در شبانه‌روز به‌جا مي‌‌‌آورند.

مصداق

برپا داشتن نماز آن‌قدر نزد خداوند ارزشمند است که آن را به تمام پيامبرانش آموخت و از آنان خواست مردم را نيز به برپا داشتن نماز سفارش کنند (پيام‌هاي آسمانی پايۀ هفتم، ص108).

روزه

تعريف

روزه يعني امساک و خودداري از موارد هشت‌گانه (خوردن، آشاميدن و...) از اذان صبح تا اذان مغرب، به‌نيت انجام فرمان خدا.

مصداق

روزه گرفتن آن‌قدر ارزشمند است که بزرگان دين ــ علاوه بر ماه مبارک رمضان ــ در ساير ماه‌ها هم برخي روزها را روزه مي‌گرفتند (پيام‌هاي آسمانی پايۀ هشتم، ص60).

خمس

تعريف

خمس یکي از واجبات مهم مالي در دين اسلام به‌شمار مي‌رود و عبارت است از مالي که هر فرد واجد شرايط به‌نسبت يک‌پنجم طبق ضوابط خاصي بايد بپردازد.

مصداق

خمس يکي از راه‌هاي تأمين نيازهاي جامعه است که به حاکم اسلامي يا مرجع تقليد پرداخت مي‌شود تا آن را در راه‌هايي که قرآن کريم، رسول اکرم و ائمه اطهار مشخص کرده‌اند، صرف کنند (پيام‌هاي آسمانی پايۀ نهم، ص123).

زکات

تعريف

زکات در اصطلاح فقهي به‌ مقدار معينى از اموال خاص انسان گفته می‌شود كه به‌شرط رسيدن به حد نصاب بايد در موارد مشخص خود مصرف شود.

مصداق

زکات در اصل به‌معناي پاک شدن از دلبستگي‌ها و آلودگي‌هاست و به‌نوعي از انفاق گفته مي‌شود که به برخي از دارايي‌هاي انسان تعلق مي‌گيرد. اين دارايي‌ها سه دسته‌اند (پيام‌هاي آسمانی پايۀ نهم، ص122).

حج

تعريف

حج يعني زيارت خانۀ کعبه در مکه معظمه به‌قصد فرمان‌برداري خداوند متعال.

مصداق

مسلمانان از مدينه، يمن، عراق و هر جاي ديگر، خودشان را براي حج به مکه رسانده‌اند. اين دستور پيامبر خداست که هرکس توانايي دارد، خودش را به مراسم حج برساند (پيام‌هاي آسمانی پايۀ هشتم، ص42).

جهاد

تعريف

جهاد در شرع مقدس اسلام به‌معناي جنگيدن با دشمنان دين خداست.

مصداق

در آن زمان که همۀ دشمنان نظام نوپاي اسلامي به‌کمک صدام شتافتند و تمام امکانات و تجهيزات نظامي مورد نياز را در اختيار او گذاشتند، سلاح نيروهاي بسيجي، ايمان، اعتقاد، ايثار و فداکاري بود که به‌وسيلۀ آن به مقابله با دشمن رفتند و پس از هشت سال دفاع مقدس، متجاوزان را از خاک ميهن بيرون راندند (آمادگي دفاعي پايۀ نهم، ص 29).

امر به معروف

تعريف

امر به معروف به‌معناي توصيه نمودن به کارهاي نيک بر طبق دستورهاي ديني است.

مصداق

آگاهي دادن به اطرافيان در انجام کارهاي خوب و پسنديده، علاوه بر بهبود وضع اجتماع، در خود شخص نيز مؤثر است (تفکر و سبک زندگي پايۀ هشتم، ص117).

نهي از منکر

تعريف

نهي از منکر يعني توصيه کردن از سوي فرد مسلمان به ديگران به انجام ندادن آنچه از نظر عقل يا شرع اسلام
بد در نظر گرفته مي‌شود.

مصداق

نهي از منکر وظيفه‌اي است همگاني و متقابل بر عهدۀ مردم نسبت ‌به يکديگر، دولت نسبت ‌به مردم و مردم نسبت‌ به دولت. شرايط و حدود و کيفيت آن را قانون معين‌ مي‌کند (مطالعات اجتماعي پايۀ نهم، ص152).

تولي

تعريف

تولي در شرع مقدس اسلام يعني دوست داشتن دوستان خدا و پيامبران و امامان.

مصداق

همه‌ساله تعداد زيادي از زائران ايراني و خارجي براي زيارت مرقد مطهر امام رضا به مشهد سفر‌ مي‌کنند. طبق آمار، ساليانه حدود 71 ميليون نفر به شهر مقدس مشهد وارد‌ مي‌شوند (مطالعات اجتماعي پايۀ هفتم، ص94).

تبري

تعريف

تبري در شرع مقدس اسلام يعني دوري جستن از دشمنان خدا و پيامبر و امامان.

مصداق

مردم ايران از شکست نهضت ملي شدن نفت و تسلط دوبارۀ بيگانگان بر کشورشان ناراحت بودند
(مطالعات اجتماعي پايۀ نهم، ص100).

1. 1. روايي و پايايي ابزار اندازه‌‌گيري

براي تعيين روايي فهرست وارسي تحليل محتوا، از روش روايي صوري، محتوايي و نظر کارشناسان علوم ديني استفاده شده است. براي تعيين پايايي ابزار اندازه‌گيري، از روش ويليام اسکات (1391) استفاده شد؛ بدين صورت كه فرم تحليل محتوا در اختيار پنج نفر از اساتيد معارف اسلامي قرار گرفت که ضريب توافق آنها بر اساس داده‌هاي ذيل، 92 درصد به‌دست آمد.

C.R=توافق مورد های‌مقوله‌ ‌ها‌ مقوله‌ کل ×100 C.R=9+10+10+8+950 ×100=92

1. 1. تعيين واحدهاي تحليل

در اين پژوهش براي تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي، متن، تصوير، پرسش و فعاليت مورد بررسي قرار گرفته و واحد تحليل، مضمون در نظر گرفته شده است. برای مثال، در متن کتاب پيام‌هاي آسمانی پايۀ نهم صفحۀ 123 عبارت «با پولي که خمس آن پرداخت نشده است، نمي‌توان چيزي خريد»، بيانگر خمس، تصوير صفحۀ 28 کتاب پيام‌هاي آسمانی پايۀ هفتم بيانگر جهاد، فعاليت صفحۀ 112 کتاب پيام‌هاي آسمانی پايۀ هفتم، «واجبات نماز يازده مورد است... با کمک معلم خود، جاي هر کدام از واجبات فوق را در متن مشخص نماييد» نمايانگر نماز، پرسش صفحه 128 کتاب پيام‌هاي آسماني پايۀ نهم «زکات به چه چيزهايي تعلق مي‌گيرد؟»، بيانگر زکات مي‌باشد.

1. 1. شيوۀ تحليل داده‌ها

امروزه براي تحليل داده‌ها، روش‌هاي بسياري ارائه شده که اساس آنها بر درصد‌گيري از فراواني مقوله‌ها استوار است. در روش‌هاي یادشده، مشکلات رياضي وجود دارد که از اعتبار نتايج مي‌کاهد (آذر،1380). در اين پژوهش، نتايج با روش آنتروپي شانون که برگرفته از نظریۀ سيستم‌هاست، پردازش شده‌اند. در اين روش، تحليل داده‌ها بسيار قوي‌تر و معتبرتر انجام خواهد شد. در نظريۀ سيستم‌ها، «آنتروپي» شاخصي است براي اندازه‌گيري عدم اطمينان که با يک توزيع احتمال بيان مي‌شود (آذر،1380). بر اساس اين روش ـ که به مدل جبراني مشهور است‌ـ ، داده‌هاي تحليل محتوا با استفاده از شاخص‌هاي توصيفي در فرايند تحليلي آنتروپي شانون بررسي شد. ابتدا فراواني مؤلفه‌ها استخراج و در جدول مربوط درج شد؛ سپس داده‌هاي پژوهش در فرايند تحليلي آنتروپي شانون (بهنجار کردن داده‌هاي جدول فراواني، محاسبۀ بار اطلاعاتي مقوله‌ها و به‌دست آوردن ضريب اهميت آنها) تجزيه و تحليل و توصيف شدند که در ادامه به توضيح مراحل سه‌گانۀ آن پرداخته مي‌شود.

مرحلۀ اول: ماتريس فراواني‌هاي جدول فراواني بهنجار مي‌شوند. براي اين کار، از اين رابطه استفاده شد:

هنجارشدۀ‌ ماتريس فراواني =P ؛ فراواني مقوله = F؛ شمارۀ پاسخگو =i؛ شمارۀ مقوله = j؛ تعداد پاسخگو = m

مرحلۀ دوم: بار اطلاعاتي هر مقوله محاسبه و در ستون‌هاي مربوطه قرار داده شد. براي اين منظور، از رابطۀ زير استفاده شد:

هنجار شدۀ ماتريس =P؛ (1,2,…,n) =J؛ لگاريتم نپري = Ln؛ شمارۀ پاسخگو= i؛ شمارۀ مقوله =j؛ تعداد پاسخگو =m

مرحلۀ سوم: با استفاده از بار اطلاعاتي مقوله، ضريب اهميت هر يک از مقوله‌ها محاسبه شد. هر مقوله‌اي که بار اطلاعاتي بيشتري داشته باشد، از درجۀ اهميت (Wj) بيشتري برخوردار است. براي محاسبۀ ضريب اهميت، از رابطۀ زير استفاده شد:

درجۀ اهميت = Wj؛ بار اطلاعاتي هر مقوله = Ej؛ تعداد مقوله‌ها = n؛ شماره مقوله = j

در روش آنتروپي شانون، به مؤلفه‌هايي که داراي فراواني بيشتر و توزيع هدفمند مي‌باشد، ضريب اهميت بالاتري تعلق مي‌گيرد. نکتۀ ضمني اينکه، صرف فراواني زياد نمي‌تواند دال بر ضريب اهميت بالا باشد. اين روش به‌گونه‌اي است که مؤلفه‌هايي که فراواني بالا، اما توزيع ناهمسان و نامتناوب دارند، در مقايسه با مؤلفه‌هايي که داراي فراواني کمتر، اما توزيع متناوب و همسان هستند، ضريب اهميت پاييني کسب خواهند کرد (صالحي عمران و سبحاني‌نژاد،1394، ص218).

1. 1. يافته‌هاي پژوهش

دراين بخش يافته‌هاي پژوهش بر مبناي سؤالات پژوهش ارائه مي‌شود.

1. 1. 1. الف) تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي پايۀ هفتم

جدول2. توزيع فراواني مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي پايۀ هفتم

فروع دين

کتاب‌هاي درسي

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

مجموع

فراواني

درصد

پيام‌هاي آسمان

216

3/67

مطالعات اجتماعي

5/7

فارسي

2/20

تفکر و سبک زندگي

مجموع

100

102

101

321

100

درصد

1/31

93/0

31/0

8/31

5/31

7/3

100

مطابق با جدول شمارۀ 2، در مجموع در کتاب‌هاي درسي پايۀ هفتم 321 مرتبه به مضامين فروع دين توجه شده است. در کتاب‌هاي بررسي‌شده، به‌ترتيب به فرايض جهاد با 102 فراواني (8/31 درصد)، تولي با 101 فراواني (5/31 درصد) و نماز با100 فراواني (1/31 درصد) بيشترين توجه صورت گرفته و به فرایض تبري با 12 فراواني (7/3 درصد)، روزه با 3 فراواني (93/0 درصد)، خمس، زکات و حج هر کدام با يک فراواني (31/0 درصد) توجه بسيار کمي مبذول شده و به فرايض امر به معروف و نهي از منکر هيچ اشاره‌اي نشده است. همچنين در پايۀ هفتم به‌ترتيب کتاب‌هاي پيام‌هاي آسمانی با 216 فراواني (3/67 درصد)، فارسي با 65 فراوانی (2/20 درصد)، مطالعات اجتماعي با 24 فراواني (5/7 درصد) و تفکر و سبک زندگي با 16 فراواني (5 درصد) بيشترين توجه را به مضامين فروع دين داشته‌اند.

1. 1. 1. ب) تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي پايۀ هشتم

جدول3. توزيع فراواني مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي پايۀ هشتم

فروع دين

کتاب‌هاي درسي

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

مجموع

فراواني

درصد

پيام‌هاي آسمان

169

مطالعات اجتماعي

102

2/27

فارسي

5/24

تفکرو سبک زندگي

2/3

مجموع

127

375

100

درصد

5/11

27/0

6/1

5/19

2/11

100

مطابق با جدول شمارۀ 3، در کتاب‌هاي درسي پايۀ هشتم، در مجموع 375 مرتبه به مضامين فروع دين توجه شده است. در کتاب‌هاي درسي اين پايه، به‌ترتيب به مضامين فرایض جهاد با 127 فراواني (34 درصد)، تولي با 73 فراواني (5/19 درصد)، نماز با 71 فراواني (19 درصد)، روزه با 43 فراواني (5/11 درصد) و تبري با 42 فراواني (2/11 درصد) بيشترين توجه صورت گرفته و به مضامين فرایض حج با 6 فراواني (6/1 درصد)، امر به معروف با 6 فراوانی (6/1 درصد)، نهي از منکر با 6 فراواني (6/1 درصد) توجه بسيار کمي مبذول شده و به مضمون فريضۀ خمس هيچ اشاره‌اي نشده است. در پايۀ هشتم به‌ترتيب کتاب‌هاي پيام‌هاي آسمانی با 169 فراواني (45 درصد)، مطالعات اجتماعي با 102 فراواني (2/27 درصد)، فارسي با 92 (5/24 درصد)، تفکر و سبک زندگي با 12 فراواني (2/3 درصد) بيشترين توجه را به مضامين فروع دين داشته‌اند.

1. 1. 1. ج) تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي پايۀ نهم

جدول4. توزيع فراواني مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي پايۀ نهم

فروع دين

کتاب‌هاي درسي

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

مجموع

فراواني

درصد

پيام‌هاي آسمان

249

6/40

مطالعات اجتماعي

فارسي

7/6

آمادگي دفاعي

282

286

7/46

مجموع

388

613

100

درصد

6/8

8/2

1/3

3/63

9/5

3/8

5/5

100

مطابق با جدول شمارۀ 4، در کتاب‌هاي درسي پايۀ نهم در مجموع 613 مرتبه به مضامين فروع دين توجه شده است. در کتاب‌هاي درسي اين پايه به‌ترتيب به مضامين جهاد با 388 فراواني (3/63 درصد)، نماز با 53 فراواني (6/8 درصد)، نهي از منکر با 51 فراواني (3/8 درصد)، امر به معروف با 36 فراواني (9/5 درصد)، تولي با 34 فراواني (5/5 درصد)، زکات با 19 فراواني (1/3 درصد)، خمس با 17 فراواني (8/2 درصد)، تبري با 12 فراواني (2 درصد) و روزه با 3 فراواني (5/ درصد)، بيشترين توجه مبذول شده و به مضمون فريضۀ حج هيچ اشاره‌اي نشده است. در کتاب‌هاي درسي اين پايه، کتاب‌هاي پيام‌هاي آسمانی با 249 فراواني (6/40 درصد)، آمادگي دفاعي با 286 فراواني (7/46 درصد)، فارسي با 41 فراواني (7/6 درصد) و مطالعات اجتماعي با 37 فراواني (6 درصد) بيشترين توجه را به مضامين فروع دين داشته‌اند.

1. 1. 1. د) جمع‌بندي تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

جدول5. توزيع فراواني مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

فروع دين

پايه

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

مجموع

فراواني

درصد

پايۀ هفتم

100

102

101

321

5/24

پايۀ هشتم

127

375

6/28

پايۀ نهم

388

613

8/46

مجموع

224

617

208

1309

100

درصد

7/3

4/1

6/1

53/0

2/3

3/4

9/15

100

مطابق با جدول شمارۀ 5، در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول، در مجموع 1309 مرتبه به مضامين فروع دين اشاره شده است. در کتاب‌هاي درسي اين دوره به‌ترتيب به مضامين فرایض جهاد با 617 فراواني (47 درصد)، نماز با 224 فراواني (17 درصد)، تولي با 208 فراواني (9/15 درصد)، تبري با 66 فراواني (5 درصد)، نهي از منکر با 57 فراواني (3/4 درصد)، روزه با 49 فراواني (7/3 درصد)، امر به معروف با 42 فراواني (2/3 درصد) بيشترين توجه و به مضامين فرايض زکات با 21 فراواني (6/1 درصد)، خمس با 18 فراواني (4/1 درصد)، زکات با 21 فراواني (6/1 درصد) و حج با 7 فراواني (53/0 درصد) توجه کمتري مبذول شده است.

در ادامه، برای پــي بردن به بار اطلاعاتي و ضريب اهميت داده‌هاي حاصل، با اســتفاده از فرمول مرحلۀ اول روش آنتروپي شانون به بهنجار کردن داده‌هاي حاصل پرداخته شد که نتايج آن در جدول شمارۀ 6 گزارش شده است.

جدول6. داده‌هاي بهنجار شده مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

فروع دين

پايه

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

پايۀ هفتم

44/0

06/0

05/

04/0

14/0

16/

48/0

18/0

پايۀ هشتم

31/0

87/0

04/0

85/0

20/

14/0

10/0

35/0

63/0

پايۀ نهم

23/0

06/

94/0

90/0

62/

85/0

89/0

16/0

18/0

پس از نرمال‌سازي داده‌ها، با استفاده از فرمول مرحلۀ دوم روش آنتروپي شانون، مقدار بار اطلاعاتي (Ej) هر يک از مؤلفه‌ها محاسبه شد که در جدول شمارۀ 7 گزارش شده است.

جدول7. مقدار بار اطلاعاتي مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

فروع دين

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

بار اطلاعاتي (Ej)

970/

416/

196/

347/

374/

833/

374/

307/

924/

827/

در مرحلۀ پاياني، ضريب اهميت (Wj) مضامين فروع دين با استفاده از فرمول مرحلۀ سوم روش آنتروپي شانون محاسبه گرديد که در جدول شمارۀ 8 قابل مشاهده است. هر مؤلفه‌اي که بار اطلاعاتي بيشتري داشته باشد، ضريب اهميت بيشتري خواهد داشت.

جدول8. مقدار ضريب اهميت مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

فروع دين

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

ضريب اهميت (Wj)

174/0

074/0

035/0

062/0

067/0

149/0

067/0

055/

166/0

148/0

داده‌هاي جدول شمارۀ 8 نشان مي‌دهد که در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول، به‌ترتيب فرايض نماز با ضريب اهميت 174/0، تولي با ضريب اهميت 166/0، جهاد با ضريب اهميت 149/0 و تبري با ضريب اهميت 148/0 داراي بيشترين ضريب اهميت، و فرايض روزه با ضريب اهميت 074/0، امر به معروف و حج با ضريب اهميت 067/0، زکات با ضريب اهميت 620/0، نهي از منکر با ضريب اهميت 055/0 و خمس با ضريب اهميت 035/0، داراي کمترين ضريب اهميت بوده‌اند.

نمودار1. ضريب اهميت مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

1. بحث و نتيجه‌گيري

پژوهش حاضر با هدف بررسي جايگاه مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول انجام شد. يافته‌هاي پژوهش نشان داد که در کتاب‌هاي درسي اين دوره، به فرایض نماز، جهاد، تولي و تبري بيشترين توجه، و به فرایض روزه، امر به معروف، نهي از منکر، خمس، زکات و حج، توجه بسيار کمي مبذول شده است. بررسي يافته‌ها نشان مي‌دهد تفاوت بين بيشترين فراواني (جهاد با 617 فراواني «47 درصد») و کمترين فراواني (حج با 7 فراواني «53/0 درصد»؛ خمس با 18 فراواني «4/1») بسيار فاحش است. همچنين بين محتواي کتاب‌هاي هر پايه و فروع ده‌گانۀ دین ارتباط افقي و عمودي مناسب وجود ندارد. برای مثال در پايۀ هفتم، فريضۀ جهاد 107 فراواني دارد؛ اما به فرايض امر به معروف و نهي از منکر هيچ اشاره‌اي نشده است؛ همچنين در پايۀ هفتم، 102 مرتبه و در پايۀ نهم 388 مرتبه به فريضۀ جهاد اشاره شده است (حدود 8/3 برابر). شاخص ضريب اهميت نيز نشان‌دهنده پراکندگي نامناسب فرایض فروع دين در کتاب‌هاي درسي اين دوره بوده است. برای مثال، فريضۀ جهاد داراي بيشترين فراواني بوده؛ ولي به فرايض نماز و تولي ضريب اهميت کمتري تعلق گرفته است. اين مسئله نشانگر اين است که پراکَنش مضامين فريضۀ جهاد در کتاب‌هاي درسي دورۀ متوسطۀ دوم ناهمگون است. همچنين در سازمان‌دهي محتواي کتاب‌هاي درسي اين دوره، به اصل تداوم و فزايندگي توجه نشده است. بر اساس اين اصل، موضوعات بايد در طول دوره تداوم داشته باشند و به‌مرور افزايش يابند. برای مثال، فراواني فريضۀ نماز در پايۀ هفتم 100 مرتبه و در پايۀ نهم 53 مرتبه است. در کتاب‌هاي درسي اين دوره، کتاب پيام‌هاي آسمانی بيشترين نقش را در معرفي فروع دين داشته‌اند و ساير کتاب‌ها نقش بسيار کم‌رنگي در تشريح فروع دين داشته‌اند. بايد توجه داشت که توجه دروسي همچون مطالعات اجتماعي و فارسي به ارزش‌هاي ديني و به‌خصوص به فروع دين مي‌تواند نقش مهمي در معرفت‌بخشي به دانش‌آموزان در اين حوزه داشته باشد. در مجموع، يافته‌هاي پژوهش حاکي از آن است که در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول توجه کافي، متعادل و متوازن به فرع دين نشده است و همچنين در سازمان‌دهي محتواي مربوط به فروع دين، اصول سازمان‌دهي محتوا رعايت نشده است. اين يافته با نتايج تحقيقات هرندي، نجفي و اميدي (1397)، حسيني رزمگاهي (1394)، شامس (1394) و نوريان (1389) همسو مي‌باشد. اين پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در کتاب‌هاي درسي دورۀ ابتدايي به‌صورت متعادل و متوازن به فرایض فروع دين توجه نشده است. توجه ناکافي و نامتوازن کتاب‌هاي درسي به فروع دين مي‌تواند تربيت ديني دانش‌آموزان ايراني را با مشکلات جدي مواجه کند. با توجه به اينکه در دورۀ ابتدايي، سطح فکري دانش‌آموزان در مرحلۀ عمليات عيني است، پرداختن به مطالب انتزاعي در زمينۀ فروع دين و به‌ويژه فلسفۀ فروع دين امکان‌پذير نيست؛ از سوي ديگر، در دورۀ متوسطۀ دوم نيز دانش‌آموزان خود را براي ورود به دانشگاه آماده مي‌کنند و بيشتر متمرکز بر کلاس‌هاي کنکور و شيوه‌هاي تست‌زني‌اند و تمرکز آنها بيشتر بر دروس تخصصي است. بنابراين در دورة متوسطة اول، با توجه به گسترش تفکر انتزاعي دانش‌آموزان، مي‌توان مفاهيم مربوط به فروع دين را با جديت و عمق بيشتري براي دانش‌آموزان تبيين نمود. بر اين اساس، پيشنهادهای زير ارائه مي‌گردد:

1. در تدوين محتواي مربوط به فروع دين، از ديدگاه صاحب‌نظران حوزوي، برنامه‌ريزي درسي، روان‌شناسان تربيتي و متخصصان برنامۀ «فلسفه براي کودکان» استفاده شود.

2. در کتاب‌هاي درسي هر پايۀ تحصيلي، به فرایض مغفول توجه شود؛ به عبارتي ديگر، در کتاب‌هاي درسي پايۀ هفتم فرايض روزه، خمس، زکات، حج، امر به معروف و نهي از منکر مورد توجه قرار گيرند. در کتاب‌هاي درسي پايۀ هشتم، فرايض حج، امر به معروف، نهي از منکر و خمس مورد توجه قرار گيرند و در کتاب‌هاي درسي پايۀ نهم به فرايض روزه و حج توجه شود.

3. در شرايط کنوني، دو فريضۀ امر به معروف و نهي از منکر در جامعه به فرايض فراموش‌شده تبديل شده‌اند، بنابراين شايسته است که هم در برنامۀ درسي رسمي و هم در برنامۀ درسي غيررسمي به اَشکال متنوع به اين دو فريضۀ مهم توجه شود.

4. فقر و نابرابري‌هاي اقتصادي سر‌منشأ بسياري از مفاسدند. بنابراين در شرايط کنوني، کارآفريني و مبارزه با فقر و نابرابري‌هاي اقتصادي يکي از مؤلفه‌هاي اصلي جهاد اقتصادي است. از سوي ديگر، به‌جاي آوردن فرايض خمس و زکات مي‌تواند در کاهش فقر و ايجاد عدالت اقتصادي مؤثر باشد. بنابراين بايد خمس و زکات در برنامۀ درسي مدارس جايگاه شايسته‌اي داشته باشند.

5. با توجه به ايجاد تفکر انتزاعي در دانش‌آموزان اين سنين، توصيه مي‌شود در تدوين محتواي مربوط به فروع دين، به‌طور جداگانه به فلسفۀ هر کدام از فروع ده‌گانۀ دين توجه شود.

6. با توجه به نقش مهم برنامۀ درسي غير‌رسمي در آشنايي دانش‌آموزان با فروع دين، لازم است مديران مدارس و کارشناسان پرورشي مدارس و مديران کانون‌هاي پرورشي با ارائۀ برنامه‌هاي متنوع، همچون معرفي کتاب‌ها و جزوات در اين حوزه و برگزاري مسابقات کتاب و دعوت از صاحب‌نظران علوم ديني، در اين زمينه نقش مؤثري ايفا کنند.

7. به ساير پژوهشگران توصيه مي‌شود وضعيت فروع دين در کتاب‌هاي دسي دورۀ متوسطۀ دوم را بررسي کنند. همچنين توصيه مي‌شود با طراحي پرسش‌نامه‌هاي مختلف، ميزان آشنايي دانش‌آموزان با فروع ده‌گانۀ دين را مورد بررسي قرار دهند.

1. منابع

نهج البلاغه، 1387، ترجمه محمد دشتي، قم، جمال.

آذر، عادل، 1380، «بسط و توسعه روش آنتروپي شانون براي پردازش داده‌ها در تحليل محتوا»، فصلنامه علمي پژوهشي دانشگاه الزهراء، ش 37، ص17-1.

ابن شعبه حراني، حسن بن علي، 1363، تحف العقول، ترجمه احمد جنتي، تهران، علميه اسلامي.

اسکات، ويليام، 1391، تئوري حسابداري مالي، ترجمه علي پارسائيان، تهران، ترمه.

باقري، خسرو، 1380، چيستي تربيت ديني، تهران، تربيت اسلامي.

باهنر، ناصر، 1398، آموزش مفاهيم ديني همگام با روان‌شناسي رشد، تهران، بين‌الملل.

بيابانگرد، اسماعيل، 1384، روش‌هاي تحقيق در روان‌شناسي و علوم تربيتي، تهران، دوران.

جعفري هرندي، رضا؛ نجفي، حسن؛ اميدي، محمود، 1397، «سيماي فروع دين در کتاب‌هاي درسي فارسي دوره‌هاي ابتدايي و متوسطه»، پژوهش در مسائل تعليم و تربيت اسلامي، سال26، ش41، ص89-69.

حسيني رزمگاهي، معصومه، 1394، بررسي آموزه‌هاي اصول و فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورۀ ابتدايي سال‌هاي تحصيلي1390 تا 1393، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، دانشکده ادبيات و علوم انساني، دانشگاه بين‌المللي امام رضا.

داودي، محمد، 1386، نقش معلم در تربيت ديني، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازي، الهه، 1380، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران، آگه.

شامس، عبدالرضا، 1394، تحليل محتواي کتاب‌هاي علوم انساني پايۀ ششم ابتدايي از نظر ميزان توجه به مؤلفه‌هاي فروع دين اسلام، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، دانشکده علوم تربيتي و روان‌شناسي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مرودشت.

صادق‌زاده قمصري، عليرضا، 1380، تربيت اسلامي، تهران، تربيت اسلامي.

صافي، احمد، 1388، سازمان و اداره امور مدارس، تهران، رشد.

صالحي عمران، ابراهيم؛ سبحاني‌نژاد، مهدي، 1394، «تحليل ميزان توجه به مؤلفه هاي شهدا و ايثارگران دفاع مقدس در محتواي کتب درسي دورۀ ابتدايي»، پژوهش‌هاي آموزش و يادگيري (دانشور رفتار)، ش 22، ص234-211.

کريپندورف، کلوس، 1394، تحليل محتوا، مباني روش‌شناسي، ترجمه هوشنگ نايبي، تهران، ني.

کليني، محمدبن يعقوب، 1411، اصول کافي، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات.

گال، مرديت؛ بورگ، والتر، 1384، روش هاي تحقيق کمي و کيفي در علوم تربيتي و روان‌شناسي، ترجمه نصر و همکاران، تهران، سمت.

متقي‌هندي، علاء‌الدين علي، 1409، کنز العمال، بيروت، مؤسسه الرساله.

مجلسي، محمدباقر، 1403، بحار الانوار، بيروت، مؤسسه الوفا.

مکارم، مسعود، 1387، رساله احکام جوانان، قم، امام علي ابن ابي طالب.

نوريان، محمد، 1389، «چگونگي معرفي «نماز، روزه، جهاد، حج، خمس و زکات» در کتاب‌هاي درسي «تعليمات اجتماعي» و «بخوانيم» مدارس دورۀ ابتدايي ايران»، تربيت اسلامي، سال 5، ش11، ص79-59.

نيکلس، ادري و هاوارد، 1381، راهنماي عملي برنامه‌ريزي درسي، ترجمه داريوش دهقان، تهران، قدياني.

هولستي، ال.آر، 1374، تحليل محتوا در علوم اجتماعي و انساني، ترجمه نادر سالار‌زاده، تهران، دانشگاه علامه طباطبايي.

يارمحمديان، محمدحسين، 1390، اصول برنامه‌ريزي درسي، تهران، يادواره کتاب.

Altabach, P. C. (1991). Textbook in American society: Politics, and Pedagogy. Albany, NY: state university of New York Press.

The Position of the Branches of Religion
in the Textbooks of Junior Schools

Sirous Mahmoudi / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Payame Noor University, Tehran, Iran sirous1218@yahoo.com

Received: 2020/09/12 - Acceopted: 2021/01/22

Abstract

Keywords: branches of religion, religious education, textbooks, content analysis.

A Study of the Components of "Jihadi Education" in the Book
“Heavenly Gifts” at the Fourth Grade of Elementary School

Heidar Esmailpour / Assistant Professor, Department of Educational Sciences (Philosophy and Islamic Education), Payame Noor University haydar592001@yahoo.com

Yasin Zarei Dolatabadi / MA in the Philosophy of Islamic Education, Payame Noor University, Fasa

Received: 2020/11/04 - Acceopted: 2021/03/18

Abstract

Using quantitative method based on qualitative analysis, this study aims at analyzing the content of the book "Heavenly Gifts" at the fourth grade of elementary school in terms of the amount of attention paid to the components of jihadi education in the individual and social dimensions. The statistical population consisted of seven textbooks but due to the appearance of most of the components of jihadi training in the book "Heavenly Gifts", this book was selected as a sample and all the contents of the book, including text, pictures and questions were reviewed. A checklist was used to measure the components of jihadi education, and to analyze the data, a qualitative-descriptive method was used. The findings of the study indicate that 116 parts of the whole book are dedicated to the components of jihadi education: images with a frequency of 17; sentences within the text with a frequency of 55 and questions, exercises and activities at the end of each lesson with a frequency of 44. It is remarkable that the component of cooperation and collaboration with a frequency of 18 and a frequency percentage of 15.51 has the highest frequency among the components of jihadi education, and patience with a frequency of 15 and a frequency percentage of 12.93 is in the second level and fighting against oppression and polytheism with a frequency of 14 and a frequency percentage of 12.06 were in the next levels. The components of courage, jihadi spirit and hard work have received the least attention.

Keywords: jihadi education, Heavenly Gifts, textbooks, content analysis.

Designing an Optimal Model of Intellectual Education
in the Curriculum of Religion and Life

@ Nasrin Torkashvand / PhD in the Philosophy of Education, Islamic Azad University, Arak Branch

tarkashvandnasrin@gmail.com

Khalil Ghaffari / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Islamic Azad University, Khomein Branch ghaffari20500@yahoo.com

Alireza Faqihi / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Islamic Azad University, Arak Branch faghihialireza@yahoo.com

Faezeh Nateqi / Associate Professor, Department of Educational Sciences, Islamic Azad University, Arak Branch fn1345@gmail.com

Received: 2020/10/25 - Acceopted: 2021/03/02

Abstract

Intellectual education is one of the important dimensions of human education because achieving success in other aspects, including the emotional, moral and social aspects, depends on intellectual education. For achieving the important goals of this dimension of education, it is necessary to provide a model in the field of intellectual education curriculum. The main purpose of this study is to recognize the position of intellectual education in the curriculum of the "Religion and Life" subject in the second period of Iranian high school and to present its optimal model. The data-based method has been used for identifying the given model. In this study, the views of experts in the fields of curriculum planning, the philosophy of education and Islamic education have been used. Based on the purposive sampling method, the authors in this field were identified and interviewed. The research findings provide a model of rational education in the subject of “Religion and Life”. In the proposed model, causal conditions, contextual factors, interventional factors, actions and reactions, as well as the consequences of the model were determined. The designed paradigm model can lead to the spiritual growth of students and the realization of educating desired human and citizen based on Islamic models.

Keywords: intellectual education, curriculum model, religion and life, high school.

The Extent of the Interference of Iran’s High-Level Educational Documents with the Components of the Spiritual Curriculum

@ Hossein Karamad / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Higher Education Institute for the Humanities, Affiliated to Al-Mustafa International University hkaramadbi@gmail.com

Mohsen Dibaei Saber / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Shahed University

Received: 2020/08/19 - Acceopted: 2020/12/23

Abstract

The aim of this study is to investigate the interference of Iran’s high-level educational documents with the components of the spiritual curriculum. The research method is descriptive, and documentary analysis as well as content analysis have been used. The documented data have been qualitatively studied, and content analysis data have been analyzed using descriptive indicators in Shannon entropy analysis process. The findings of the research indicate that, based on relevant documents, the conceptual framework of the spiritual curriculum can be formulated in the four components of art and aesthetics, reason, ethics, and soul. In addition, the degree of attention to the components of the spiritual curriculum varies in high-level educational documents; so that the components of the spiritual curriculum in these high-level documents have been considered a total of 510 times, the density of which is 198 frequencies (38.82%) in the ethics component, 155 frequencies (30.39%) in the reason component, and in the art and aesthetics component. 95 frequencies (18.62%) and 62 frequencies (12.15%) in the component of belief in the soul (supernatural). Also, the level of attention to the components is 232 frequencies (45.49%) in the fundamental development document, 154 frequencies (30.19%) in the national curriculum, 81 frequencies (15.88%) in the comprehensive scientific map of the country, and 43 frequencies in the 20-year perspective (8.43%). Among the studied documents, the most coefficient of importance was related to the fundamental development document in education (0.323) and the least coefficient of importance was related to the 20-year vision document (0.109).

Keywords: education, high-level educational documents, spiritual curriculum, content analysis.

Developing a Comprehensive Model of Children's Religious
Education according to Ibn Sīnā's Educational Thoughts

@ Nahid Heydari / PhD Student of the Philosophy of Islamic Education, Allameh Tabatabai University

Nahidheidari20@yahoo.com

Saeed Beheshti / Professor at the Department of the Philosophy of Islamic Education, Allameh Tabatabai University Beheshti@atu.ac.ir

Ali Delavar / Professor at the Department of Statistics and Research Methods, Allameh Tabatabai University Delavarali@yahoo.com

Mohsen Imani / Assistant Professor at the Department of the Philosophy of Education, Tarbiat Modares University Eimanimo@modares.ac.ir

Received: 2020/10/11 - Acceopted: 2021/03/02

Abstract

The main purpose of the present study is to develop a model of children's religious education (practical dimension or branches) based on Ibn Sīnā's educational thoughts. According to Ibn Sīnā, religious education is the manifestation of wisdom, mercy and great blessing of God. In other words, religious education is the cultivation of the spiritual dimension and the establishment of a relationship with God. The "purpose" of religious education is familiarity with the acts of worship. From Ibn Sīnā's view point, the ultimate goal of religious education is to achieve proximity to God. Religious education can be provided in marriage and environment. The principles of religious education include familiarity with the acts of worship and the principle of moderation. Regarding the methods, preparation, role modeling and familiarity with religious places are the issues that can be discussed. Ibn Sīnā believes that the content of religious education includes content of worship and familiarity with prayer and supplication. Based on what he believes, the factors of religious education include family, school and friends, and the obstacles consist of polytheism in worship and vile traits. In this way, the comprehensive model of religious education is developed.

Keywords: religious education, child, Ibn Sīnā.

جايگاه فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

سيروس محمودي/ استاديار گروه علوم تربيتي دانشگاه پيام نور، تهران، ايران sirous1218@yahoo.com

دريافت: 22/06/1399 ـ پذيرش: 03/11/1399

1. چکيده

پژوهش حاضر با هدف بررسي جايگاه فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول انجام شده است. روش پژوهش، توصيفي و از نوع تحليل محتواست. جامعة آماري پژوهش شامل کلية کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول مي‌باشد که با روش نمونه‌گيري هدفمند چهار عنوان کتاب (پيام‌هاي آسمان، مطالعات اجتماعي، فارسي و آمادگي دفاعي) با دوازده جلد در نمونه قرار گرفت. ابزار اندازه‌گيري چک‌ليست تحليل محتواي محقق‌ساخته بوده که روايي آن مورد تأييد کارشناسان بوده و پايايي آن با روش ويليام اسکات، 92 درصد محاسبه شده است و شيوة پردازش داده‌ها بر اساس روش آنتروپي شانون بوده است. مهم‌ترين يافته‌هاي پژوهش بيانگر اين است که در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول به‌ترتيب به فرايض نماز، تولي، جهاد و تبري با ضريب اهميت 174/0، 166/0، 149/0، 148/0 بيشترين توجه، و به فرايض نهي از منکر، روزه، امر به معروف، زکات، خمس و حج به ترتيب با ضريب اهميت 055/0، 074/0، 067/0، 062/0، 035/0، 067/0 توجه بسيار کمي مبذول شده است. در مجموع، يافته‌هاي پژوهش بيانگر اين است که در کتاب‌‌‌هاي درسي دورة متوسطة اول به‌طور متعادل و متوازن به فرايض فروع دين توجه نشده است.

کليدواژه‌ها: فروع دين، تربيت ديني، کتاب‌هاي درسي، تحليل محتوا.

1. مقدمه و بيان مسئله

1. روش پژوهش

جدول1. تعاريف و مصاديق فروع دين

فروع دين

تعاريف و مصاديق

نماز

تعريف

نماز يكى از فرايض دين و عبادت مخصوصى است كه مسلمانان پنج بار در شبانه‌روز به‌جا مي‌‌‌آورند.

مصداق

روزه

تعريف

مصداق

خمس

تعريف

مصداق

زکات

تعريف

مصداق

حج

تعريف

حج يعني زيارت خانۀ کعبه در مکه معظمه به‌قصد فرمان‌برداري خداوند متعال.

مصداق

جهاد

تعريف

جهاد در شرع مقدس اسلام به‌معناي جنگيدن با دشمنان دين خداست.

مصداق

امر به معروف

تعريف

امر به معروف به‌معناي توصيه نمودن به کارهاي نيک بر طبق دستورهاي ديني است.

مصداق

نهي از منکر

تعريف

مصداق

تولي

تعريف

تولي در شرع مقدس اسلام يعني دوست داشتن دوستان خدا و پيامبران و امامان.

مصداق

تبري

تعريف

تبري در شرع مقدس اسلام يعني دوري جستن از دشمنان خدا و پيامبر و امامان.

مصداق

1. 1. روايي و پايايي ابزار اندازه‌‌گيري

C.R=توافق مورد های‌مقوله‌ ‌ها‌ مقوله‌ کل ×100 C.R=9+10+10+8+950 ×100=92

1. 1. تعيين واحدهاي تحليل

1. 1. شيوۀ تحليل داده‌ها

مرحلۀ اول: ماتريس فراواني‌هاي جدول فراواني بهنجار مي‌شوند. براي اين کار، از اين رابطه استفاده شد:

هنجارشدۀ‌ ماتريس فراواني =P ؛ فراواني مقوله = F؛ شمارۀ پاسخگو =i؛ شمارۀ مقوله = j؛ تعداد پاسخگو = m

هنجار شدۀ ماتريس =P؛ (1,2,…,n) =J؛ لگاريتم نپري = Ln؛ شمارۀ پاسخگو= i؛ شمارۀ مقوله =j؛ تعداد پاسخگو =m

درجۀ اهميت = Wj؛ بار اطلاعاتي هر مقوله = Ej؛ تعداد مقوله‌ها = n؛ شماره مقوله = j

1. 1. يافته‌هاي پژوهش

دراين بخش يافته‌هاي پژوهش بر مبناي سؤالات پژوهش ارائه مي‌شود.

1. 1. 1. الف) تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي پايۀ هفتم

جدول2. توزيع فراواني مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي پايۀ هفتم

فروع دين

کتاب‌هاي درسي

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

مجموع

فراواني

درصد

پيام‌هاي آسمان

216

3/67

مطالعات اجتماعي

5/7

فارسي

2/20

تفکر و سبک زندگي

مجموع

100

102

101

321

100

درصد

1/31

93/0

31/0

8/31

5/31

7/3

100

1. 1. 1. ب) تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي پايۀ هشتم

جدول3. توزيع فراواني مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي پايۀ هشتم

فروع دين

کتاب‌هاي درسي

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

مجموع

فراواني

درصد

پيام‌هاي آسمان

169

مطالعات اجتماعي

102

2/27

فارسي

5/24

تفکرو سبک زندگي

2/3

مجموع

127

375

100

درصد

5/11

27/0

6/1

5/19

2/11

100

1. 1. 1. ج) تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي پايۀ نهم

جدول4. توزيع فراواني مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي پايۀ نهم

فروع دين

کتاب‌هاي درسي

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

مجموع

فراواني

درصد

پيام‌هاي آسمان

249

6/40

مطالعات اجتماعي

فارسي

7/6

آمادگي دفاعي

282

286

7/46

مجموع

388

613

100

درصد

6/8

8/2

1/3

3/63

9/5

3/8

5/5

100

1. 1. 1. د) جمع‌بندي تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

جدول5. توزيع فراواني مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

فروع دين

پايه

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

مجموع

فراواني

درصد

پايۀ هفتم

100

102

101

321

5/24

پايۀ هشتم

127

375

6/28

پايۀ نهم

388

613

8/46

مجموع

224

617

208

1309

100

درصد

7/3

4/1

6/1

53/0

2/3

3/4

9/15

100

جدول6. داده‌هاي بهنجار شده مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

فروع دين

پايه

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

پايۀ هفتم

44/0

06/0

05/

04/0

14/0

16/

48/0

18/0

پايۀ هشتم

31/0

87/0

04/0

85/0

20/

14/0

10/0

35/0

63/0

پايۀ نهم

23/0

06/

94/0

90/0

62/

85/0

89/0

16/0

18/0

جدول7. مقدار بار اطلاعاتي مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

فروع دين

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

بار اطلاعاتي (Ej)

970/

416/

196/

347/

374/

833/

374/

307/

924/

827/

جدول8. مقدار ضريب اهميت مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

فروع دين

نماز

روزه

خمس

زکات

حج

جهاد

امر به معروف

نهي از منکر

تولي

تبري

ضريب اهميت (Wj)

174/0

074/0

035/0

062/0

067/0

149/0

067/0

055/

166/0

148/0

نمودار1. ضريب اهميت مضامين فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطة اول

1. بحث و نتيجه‌گيري

References:

نهج البلاغه، 1387، ترجمه محمد دشتي، قم، جمال.
آذر، عادل، 1380، «بسط و توسعه روش آنتروپي شانون براي پردازش داده‌ها در تحليل محتوا»، فصلنامه علمي پژوهشي دانشگاه الزهراء، ش 37، ص17-1.
ابن شعبه حراني، حسن بن علي، 1363، تحف العقول، ترجمه احمد جنتي، تهران، علميه اسلامي.
اسکات، ويليام، 1391، تئوري حسابداري مالي، ترجمه علي پارسائيان، تهران، ترمه.
باقري، خسرو، 1380، چيستي تربيت ديني، تهران، تربيت اسلامي.
باهنر، ناصر، 1398، آموزش مفاهيم ديني همگام با روان‌شناسي رشد، تهران، بين‌الملل.
بيابانگرد، اسماعيل، 1384، روش‌هاي تحقيق در روان‌شناسي و علوم تربيتي، تهران، دوران.
جعفري هرندي، رضا؛ نجفي، حسن؛ اميدي، محمود، 1397، «سيماي فروع دين در کتاب‌هاي درسي فارسي دوره‌هاي ابتدايي و متوسطه»، پژوهش در مسائل تعليم و تربيت اسلامي، سال26، ش41، ص89-69.
حسيني رزمگاهي، معصومه، 1394، بررسي آموزه‌هاي اصول و فروع دين در کتاب‌هاي درسي دورۀ ابتدايي سال‌هاي تحصيلي1390 تا 1393، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، دانشکده ادبيات و علوم انساني، دانشگاه بين‌المللي امام رضا.
داودي، محمد، 1386، نقش معلم در تربيت ديني، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازي، الهه، 1380، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران، آگه.
شامس، عبدالرضا، 1394، تحليل محتواي کتاب‌هاي علوم انساني پايۀ ششم ابتدايي از نظر ميزان توجه به مؤلفه‌هاي فروع دين اسلام، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، دانشکده علوم تربيتي و روان‌شناسي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مرودشت.
صادق‌زاده قمصري، عليرضا، 1380، تربيت اسلامي، تهران، تربيت اسلامي.
صافي، احمد، 1388، سازمان و اداره امور مدارس، تهران، رشد.
صالحي عمران، ابراهيم؛ سبحاني‌نژاد، مهدي، 1394، «تحليل ميزان توجه به مؤلفه هاي شهدا و ايثارگران دفاع مقدس در محتواي کتب درسي دورۀ ابتدايي»، پژوهش‌هاي آموزش و يادگيري (دانشور رفتار)، ش 22، ص234-211.
کريپندورف، کلوس، 1394، تحليل محتوا، مباني روش‌شناسي، ترجمه هوشنگ نايبي، تهران، ني.
کليني، محمدبن يعقوب، 1411، اصول کافي، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات.
گال، مرديت؛ بورگ، والتر، 1384، روش هاي تحقيق کمي و کيفي در علوم تربيتي و روان‌شناسي، ترجمه نصر و همکاران، تهران، سمت.
متقي‌هندي، علاء‌الدين علي، 1409، کنز العمال، بيروت، مؤسسه الرساله.
مجلسي، محمدباقر، 1403، بحار الانوار، بيروت، مؤسسه الوفا.
مکارم، مسعود، 1387، رساله احکام جوانان، قم، امام علي ابن ابي طالب.
نوريان، محمد، 1389، «چگونگي معرفي «نماز، روزه، جهاد، حج، خمس و زکات» در کتاب‌هاي درسي «تعليمات اجتماعي» و «بخوانيم» مدارس دورۀ ابتدايي ايران»، تربيت اسلامي، سال 5، ش11، ص79-59.
نيکلس، ادري و هاوارد، 1381، راهنماي عملي برنامه‌ريزي درسي، ترجمه داريوش دهقان، تهران، قدياني.
هولستي، ال.آر، 1374، تحليل محتوا در علوم اجتماعي و انساني، ترجمه نادر سالار‌زاده، تهران، دانشگاه علامه طباطبايي.
يارمحمديان، محمدحسين، 1390، اصول برنامه‌ريزي درسي، تهران، يادواره کتاب.
Altabach, P. C. (1991). Textbook in American society: Politics, and Pedagogy. Albany, NY: state university of New York Press.

بازدید: 53

شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

محمودی، سیروس.(1399) جایگاه فروع دین در کتاب‌های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول. دو فصلنامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 12(2)، 99-112

APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

سیروس محمودی."جایگاه فروع دین در کتاب‌های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول". دو فصلنامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 12، 2، 1399، 99-112

APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

محمودی، سیروس.(1399) 'جایگاه فروع دین در کتاب‌های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول'، دو فصلنامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 12(2), pp. 99-112

APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

محمودی، سیروس. جایگاه فروع دین در کتاب‌های درسی دوره‌ی متوسطه‌ی اول. اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 12, 1399؛ 12(2): 99-112

محل چاپ: ایران، قم	ناشر: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)
حوزۀ تخصصی: تعلیم و تربیت	اعتبار مجله: علمی پژوهشی(ب)
زبان مجله: فارسی با چكیده انگلیسی	نوبت انتشار: دوفصل نامه
نوع انتشار: چاپی	هزینۀ بررسی و انتشار مقاله: دارد
نوع داوری: حداقل 2 داور، دوسویه‌ناشناس	زمان داوری: سه تا شش‌ماه
درصد پذیرش مقالات: 40%	دسترسی به مقاله‌ها: رایگان (تمام متن)
نوع مقالات: قابل انتشار: علمی - پژوهشی	نشانی الكترونیك: ier@qabas.net
مشابهت ياب: سميم نور

اسلام و پژوهش‌های تربیتی

آرشیو شماره‌ها