اسلام و پژوهش‌های تربیتی

مقدمه
قرآن به‌عنوان کتاب هدايت بشري، همواره انسان را به اعتماد و ايمان به خداوند فرامي‌خواند و يکي از راهکارهاي مهم در جهت کسب سعادت دنيوي و اخروي را نگرش مثبت و خوش‌بيني معرفي مي‌کند که ريشة آن مراقبت از فکر است. قرآن اين نکته را يادآور مي‌شود که مثبت‌انديشي به‌سبب اعتماد به خداوند، همراه با عمل نيک، موجبات کاميابي را براي انسان مهيا مي‌کند؛ و از آن به ايمان و عمل صالح، توأمان با يکديگر، نام مي‌برد؛ چنان‌که خداوند در آية 25 سورة «بقره»، مثبت‌انديشي در پرتو اين دو عامل را براي انسان شرح می‌دهد و مي‌فرمايد: «وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فيها خالِدُونَ»؛ و كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‌اند، مژده ده كه برايشان باغ‌هايى است كه نهرها از پاى (درختان) آن جارى است. هرگاه ميوه‌اى از آن (باغ‌ها) به آنان روزى شود، گويند: اين همان است كه قبلاً نيز روزى ما بوده؛ درحالى‌كه همانند آن نعمت‌ها به ايشان داده شده است و براى آنان در بهشت همسرانى پاك و پاكيزه است و در آنجا جاودانه‌اند. خداوند در اين آيه نحوة مثبت‌انديشي و مراقبت از فکر را به انسان یاد می‌دهد و به او مي‌آموزد که چگونه به غيب و سراي آخرت باور داشته باشد و مثبت‌نگري برخاسته از تفکر مراقبت‌شده را که سرمنشأ آن اعتماد به خداوند است، در نهاد خود بارور کند تا «او» نیز «جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهار» را به او پاداش دهد.
1. مفهوم‌شناسی
با توضيحات مختصري که در خصوص مثبت‌انديشي و مراقبت از فکر در قرآن بازگو شد، ضروري مي‌نمايد که به‌اختصار به مفهوم‌شناسی هر دو اصطلاح در علوم معاصر نيز اشاره شود تا ارتباط آنها با یکدیگر آشکارتر شده، درک عميقي‌تري از چگونگي کارکردشان نمايان گردد و روشن شود که اين دو چگونه لازم و ملزوم يکديگرند و خداوند هزاران سال پيش توسط پيامبران پيشين و در آخرين مرتبه به‌وسيلة پيامبر اسلام، اهميت اين دو ويژگي را به‌صراحت در قرآن بيان کرده است تا اين کتاب هدايتگر، راهنمای انسان باشد.
1ـ1. مثبت‌انديشي
در خصوص مفهوم مثبت‌انديشي، اواخر دهة 1990م و آغاز قرن بيست‌ويکم، سليگمن، سردمدار روان‌شناسي مثبت‌انديش، نظرية خوش‌بيني آموخته‌شده را ارائه کرد که «درحقيقت، نقطة عطفي در بررسي جنبه‌هاي مثبت زندگي بشر محسوب مي‌شد» (کمري و شمشيري، 1399). همچنين «خوش‌بيني، به‌عنوان تمايل براي داشتن انتظارات کلي براي نتايج خوب تعريف شد» (کريمي و همكاران، 1399) و آموزش مهارت‌هاي مثبت‌انديشي براي نخستين بار توسط او مطرح گرديد. مثبت‌انديشي به‌عنوان مهارتي تعريف مي‌شود که «شامل مبارزه با افکار منفي، تغيير دادن تصاوير ذهني، تقويت عزت‌نفس، ابراز وجود، تحقق بخشيدن به توان‌هاي بالقوه و زيستن مثبت مي‌باشد» (کويليام، 1390، ص 28). «مثبت‌انديشي يک ويژگي شخصيتي است که همراه با گرايش به انتظار از نتايج مثبت، براي آينده است که اغلب منجر به افزايش احساس اميدواري و اطمينان مي‌شود» (تامپسون،2018).
«از نظر سليگمن، خوش‌بيني آموختني است و کيفيت آن مانند ساير آموخته‌ها به علاقه و کوشش فرد براي يادگيري آن بستگي دارد» (شوشتري رضواني و همكاران، 1400). انسان با مثبت‌نگري به‌راحتي تسليم افکار منفي نمي‌شود و «درنتيجه احساس ارزشمندي کرده و اين همان چيزي است که باعث افزايش خودکارآمدي در فرد مي‌شود» (شفيعي و همكاران، 1399). اصولاَ آموزش مثبت‌انديشي در سنين کودکي يا نوجواني راحت‌تر از دوران بزرگ‌سالی است؛ و اين دوران از نظر ليپمن، در حوزة تربيت بسيار حائز اهميت است و به همين دليل وی برنامة تربيتي خود را در اين دوران کارساز و قابل اجرا مي‌داند؛ که در ادامه به‌تفصيل دربارة آن توضيح داده خواهد شد. کودکان و نوجوانان به‌دليل روح پاک و بي‌آلايش و حضور در اجتماعات کوچک‌تر از جامعة بزرگ‌سالان، نسبت‌به همنوع بزرگ‌سال خود باورپذيري قوي‌تر و سريع‌تري دارند و راحت‌تر مهارت‌هاي مثبت‌انديشي‌ را آموزش مي‌بينند.
همچنين مثبت‌انديشي با رويکرد تربيتي از منظر قرآن هم‌راستاست و علاوه‌برآن، با اجزای تشکيل‌دهندة تفکر مراقبتي که در ذيل به آن اشاره خواهد شد، موضوعيت دارد.
2ـ1. ليپمن و تفکر مراقبتي
ليپمن، استاد دانشگاه کلمبيا و مونتکلير در حوزة فلسفه، برنامه‌ای تربيتي با نام «فلسفه براي کودکان» (فبک) و نوجوانان را جهت درگيرکردن ذهن آنها با سؤالات جدي و مهم زندگي ابداع کرد. اين برنامة تربيتي با محوريت آموزشِ درست انديشيدن به روش اجتماع‌پژوهي در حلقة کندوکاو فبکي که تفکر مراقبتي در آن از اهميت ويژه‌اي برخوردار است، در کنار تفکر انتقادي و خلاق، مسير فکرپروري را براي کودکان و نوجوانان ترسيم و پايه‌ريزي کرده است. «تفکر مراقبتي، در شاخه‌هاي مختلف فلسفه چون اخلاق و معرفت‌شناسي ريشه دارد که با نيکي، دانش و حقيقت هم مسير است» (قائدي، 1395، ص 170)؛ مواردي که قرآن براي هدايت انسان به‌تکرار آنها را بازگو کرده است. اما موضوع مغفول‌مانده در فبک، مثبت‌انديشي مي‌باشد که مولود تفکر مراقبتي است و به‌نظر مي‌رسد در برنامة تربيتي ليپمن توجه قابل تأملي به آن نشده و فبک در روش آموزشي خود به اين مهم به‌جد نپرداخته است؛ که مي‌توان اين شيوه را به‌ویژه در ايران، با تدبر در آيات قرآني به اين برنامة تفکرمحور پيوست کرد تا اين نحو از انديشيدن براي کودکان در جوامع اسلامي کاربردي‌تر و به فضايل اخلاقي نزديک‌تر شود. در همين راستا برخی انديشمندان، همانند جيجاروي و همکارانش مدعي هستند که «تفکر مراقبتي متضمن تقويت فضيلت اخلاقي است» (جیجاروی، می ری، پسو،2012). به‌علاوه «اسلام عناصر مرتبط با مفهوم تفکر مراقبتي را براي ايجاد ملتي متعادل و موفق در دستور کار خود قرار داده است» (روسنانی،2017). البته بايد به اين مهم اشاره کرد که «آموزشِ نحوة تفکر صحيح به کودکان و نوجوانان که عنصري اساسي در فبک محسوب مي‌گردد، جزئي از نظام آموزشي و تربيتي اسلام نيز هست» (مرعشي و همكاران، 1397). «همچنين فضاي قرآن در رابطه با تفکر، بيانگر مفاهيمي است که نشان از يادآوري استعداد تفکرورزي در قالب کاربردهاي «اَفَلا تَعقِلون» و «اَفَلا تَتَفَکَّرون» دارد» (کشاني و همكاران، 1397) و ازهمين‌روست که «عقل بشري و توانمندي‌هاي آن از بنيادي‌ترين و کليدي‌ترين مباحثي است که در طول تاريخ فلسفه توجه انديشمندان و عالمان را به خود معطوف داشته است» (خادمي و همكاران، 1396).
همچنين تفکر مراقبتي اين‌گونه تعريف مي‌شود: «ترکيبي از تفکر احساسي و عقلاني است؛ به‌ويژه زماني که به امور ارزشي مربوط است. در زبان معمولي، ما از اصطلاحاتي مانند تفکر با قلب استفاده مي‌کنيم» (شارپ،2014).
«وقتي مراقبتي مي‌انديشيم، به چيزهايي توجه مي‌کنیم که مهم مي‌دانیم. آنچه که به آن اهميت مي‌دهيم، تفکر ما را طلب مي‌کند» (لیپمن، 2003) تفکر مراقبتي متشکل از پنج عنصر با عناوين تفکر همدلانه، تفکر عاطفي، تقکر قدرداني، تفکر فعال و تفکر هنجاري است که در ذيل به اجزاي شناختي هرکدام در قالب يک جدول اشاره شده است تا با بررسي آنها احتمال حضورشان در آيات قرآن واکاوي شود.
جدول 1: اجزاي شناختي تفکر مراقبتي
تفکر مراقبتي
تفکر همدلانه    تفکر عاطفي    تفکر قدرداني    تفکر فعال    تفکر هنجاري
محتاط بودن
مهربان بودن
نگران بودن
جدي بودن
متوجه شدن    تمايل و علاقه داشتن
سپاسگزاري کردن
صلح و آشتي
دوستي کردن
تشويق کردن    ارزش گذاشتن
تجليل کردن و ستودن
گرامي داشتن
احترام گذاشتن
محافظت کردن    نظم دادن
شرکت کردن
اداره کردن
اجرا کردن و عمل کردن
شريک شدن    بايستن
وادار کردن
اختصاص دادن
واداشتن
دستور دادن
(لیپمن،2003)
در برنامة تربيتي ليپمن، روند شکل‌گيري تفکر صحيح از طريق گفت‌وگو در حلقة کندوکاو فبکي حاصل مي‌شود که به اجتماع‌پژوهي مي‌انجامد و گفت‌وگو از سؤالي که به حيرت کودکان منجر شده و برخاسته از يک داستان يا شبه‌داستان باشد، آغاز مي‌شود؛ قابليتي که در داستان‌هاي قرآني بسيار ديده می‌شود و در اين تحقيق بخشي از داستان‌هاي قرآني مرتبط با تفکر مراقبتي و مثبت‌نگري مورد بررسي و بازخواني قرار گرفته است. در حلقة کندوکاو، هدف آن است که با بحث و گفت‌وگو، کودکان موضوعات پيچيده‌ را به مسائل قابل فهم و امري مبتني بر مشارکت افراد و استدلال‌پذير تبديل کنند. درواقع، بعد از مدتي حضور در کلاس‌هاي فلسفه براي کودکان (فبک)، بچه‌ها به يک اجتماع ‌پژوهشي تبديل می‌شوند و مي‌آموزند که رشد و پيشرفتشان در گرو رشد و پيشرفت اجتماعشان است. «تفکري که از حلقة کندوکاو حاصل مي‌شود، از روند کندوکاو پرسش کرده و آن را شفاف‌سازي مي‌کند» (اسپليتر و شارپ، 1396، ص 156).
با در نظر گرفتن مطالب فوق در خصوص «نگرش مثبت»، «تفکر مراقبتي» و «نحوة اجراي اجتماع پژوهشي» در حلقة کندوکاو برنامة تربيتي ليپمن، در بخش يافته‌هاي تحقيق، آيات مرتبط با مثبت‌انديشي در قرآن که اجزای تفکر مراقبتي را در خود دارند، مشخص شده است و در جداول مربوطه مورد توصيف و تحليل قرار گرفته و در پي آن نتايج مورد نظر بازگو شده است تا با اين رويکرد، به چگونگي آموزش قرآن در راستاي مثبت‌انديشي و مراقبت از فکر پي برده شود و کلام خداوند دربارة اهميت نگرش مثبت در زندگي بيش‌ازپيش روشن گردد.
همچنين اين پژوهش قصد دارد در پايان به دو پرسش پاسخ گويد: 1. چگونه مي‌توان مثبت‌انديشي را براساس آموزه‌هاي قرآني به شيوة برنامة تربيتي ليپمن به کودکان آموزش داد؟ 2. چگونه مي‌توان از مثبت‌انديشي در تفکر مراقبتي بهره جست؟
2. پيشينة پژوهش
جست‌وجوي عنوان اين مقاله در تحقيقات پيشين، نتيجه‌اي دربرنداشت؛ اما به بعضي از پژوهش‌هاي مرتبط با اين موضوع در ذيل اشاره شده است:
صادقي نيري و الهياري‌نژاد (1392) مثبت‌انديشي و خوش‌بيني را در نهج‌البلاغه مورد بررسي قرار دادند. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان مي‌دهد که اگر در جامعة اسلامي برنامه‌ها و دستورات اسلامي ـ که ازجملة آنها حسن‌ظن است ـ اجرا شود، بسياري از نابساماني‌ها و قضاوت‌هاي عجولانه و بي‌مورد، که همگي از گمان بد سرچشمه مي‌گيرند، برچيده مي‌شوند؛ در غير اين صورت، جامعه دچار هرج‌ومرج مي‌گردد و هيچ‌کس به ديگري اطمينان نخواهد کرد. اينها همه دستورهایی هستند که در کلام انسان‌ساز اميرمؤمنان علي در نهج‌البلاغه وجود دارند. اين کتاب انسان‌ساز با بهره‌گيري از مؤلفه‌هايی چون توجه انتخابي به ويژگي‌ها و رفتار مثبت افراد، به نتايج مثبت امور، تفسير منطقي از امور (خير و مصلحت دانستن امور)، موقتي دانستن رويدادهاي منفي و مثبت، و همچنين نقش خدا در امور، انتظار مثبت (انتظار کمک از جانب خداوند)، انتظار عملکرد درست از سوي ديگران، و انتظار وقوع رويدادهاي خوشايند و آيندة مثبت، نقش مهمي در ايجاد آرامش روحي و رواني افراد ايفا کرده است. در اين پژوهش به روش تحقيق اشاره نشده؛ اما ساختار مقاله از روش توصيفي ـ تحليلي سود جسته است.
کمري و شمشيري (1399) به بررسي تطبيقي نگاه روان‌شناسي و اسلام به مقولة مثبت‌نگري در انسان پرداخته‌اند. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان مي‌دهند که بين هستۀ اصلي معناي روان‌شناختي مثبت‌نگري و معناي اسلامي آن، نه‌تنها تفاوتی نیست، بلکه در اين دو رويکرد نگاه مشابهي به مثبت‌نگري و مثبت‌انديشي وجود دارد؛ ازسوی‌ديگر، هم در اسلام و هم در روان‌شناسي، اگرچه به جنبه‌هاي منفي وجود انسان توجه شده، به‌طور کلي نگاه مثبت، به انسان و ابعاد وجودي او معطوف است. اين پژوهش از روش تحليلي ـ استنتاجي با رويکرد تطبيقي بهره برده است.
کوهي اصفهاني و کشاورز (1398) به بررسي موضوع تفکر مراقبتي در قرآن به‌صورت کلي و با رجوع به تفسير الميزان پرداخته‌اند. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان مي‌دهد که موارد متعددي از مصاديق عينيِ زيرگروه‌هاي مختلف تفکر مراقبتي در قرآن کريم مورد تأکيد قرار گرفته است؛ شامل مصاديقي از احسان، تواضع، امانت‌داري، رعايت عدالت و قسط و صداقت، که اهتمام به آنها در فرايند تربيت متربيان مي‌تواند به تقوييت ابعاد مختلف تفکر مراقبتي بینجامد. اين تحقيق از روش توصيفي ـ تحليلي با رويکرد کيفي سود جسته است.
رحيم‌زاده و همكاران (1399) در حوزة تبيين مفهومي تفکر مراقبتي در حوزة فلسفه براي کودکان به‌منظور طراحي چارچوب مفهومي و ارائة چالش‌هاي فراروي آن، اين تحقيق را ارائه کرده‌اند و يافته‌هايشان حاکي از آن است که خودِ تفكر مراقبتي به‌عنوان عنصر ارتباط‌دهنده بين تفكر انتقادي و خلاق، براساس نمود عملي اين دو نوع تفكر مي‌باشد و به‌عنوان چهارچوبي براي اين ارتباط تبيين شده است و براساس نتايج اين تحقيق، آموزش فلسفه براي کودکان بستر مناسبي براي ايجاد و رشد تفكر مراقبتي است. در اين پژوهش به جنبه‌هاي تفکر مراقبتي شامل قدرداني، عاطفي، فعال، هنجاري و همدلي نيز اشاره شده است. اين پژوهش نيز همانند تحقيق پيشين، از روش توصيفي ـ تحليلي با رويکرد کيفي بهره‌مند گرديده است.
چنان‌که ملاحظه شد، مقالات یادشده به موضوع مثبت‌انديشي و تفکر مراقبتي به‌طور جداگانه پرداخته‌اند؛ اما هنوز پژوهشگري به‌طور مشخص و يکپارچه به بررسي مثبت‌انديشي در قرآن از منظر تفکر مراقبتي براي کودکان، توأمان با يکديگر، نپرداخته است و به‌نظر مي‌رسد که جاي آن در بين پژوهش‌هاي پيشين خالی مانده و مي‌تواند سرآغازي براي ورود پژوهشگرانی با نگاه جست‌وجوگر در باب نگرش مثبت با محوريت آيات قرآن و با رويکرد تفکر مراقبتي و به‌صورت کاربردي باشد. ازهمين‌رو پژوهش حاضر به‌دنبال آن است تا با بهره‌گيري از قرآن، اين کتاب الهي و فاقد تحريف (کياني و همكاران، 1399)، مثبت‌انديشي را به‌طور مفهومي در آيات قرآن با در نظر گرفتن حضور فاکتورهاي تفکر مراقبتي بررسي و شناسايي کند و سپس با تکيه بر آن، نحوة چگونگي آموزش مثبت‌انديشي از منظر قرآن را با توجه به اجزاي تفکر مراقبتي در برنامه تربيتي ليپمن ارائه نمايد.
3. روش‌شناسي پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردي، و از نظر روش، توصيفي ـ تحليلي است. اين تحقيق به شيوة کتابخانه‌اي و نوشتاري و مبتني بر آيات مرتبط در سوره‌هاي بقره، آل‌عمران، طه، انسان، طلاق، قصص و ضحي در خصوص مثبت‌انديشي و تفکر مراقبتي به رشتة تحرير درآمده و منبع ارجاع‌دهي ترجمة آيات، کتاب تفسير نور استاد قرائتي است. درواقع پس از مطالعة آيات نام‌برده و ترجمة آنها و همچنين مطالعة منابع مكتوب در خصوص تفکر مراقبتي به‌همراه زيرشاخه‌هاي آن در برنامة تربيتي ليپمن (فبک) و بررسي‌هاي به‌عمل‌آمده از مطالعة پيشينه‌هاي تحقيق، نتايج حاصل‌شده بعد از توصيف و تحليل هر آيه با اهتمام به اجراي تفکر مراقبتي و ترجمة مربوطه، اخذ و در جداول مخصوص آورده شده است و در پي آن، پاسخ به سؤالات پژوهش آمده و پيشنهادي براي نظام آموزش و پرورش ارائه شده است. در اين پژوهش، آيه يا آياتي از سوره‌هاي پیش‌گفته که مضمون مثبت‌انديشي به‌صورت آشکار يا پنهان در آنها وجود دارد، انتخاب شده‌اند و براساس اجزای تفکر مراقبتي «با زمينة معرفتي که در آن، تمام يا بخش خاصي از متن در نظر گرفته شده و آن‌گاه معاني نهفته در درون متن، گسترده‌تر و دقيق‌تر توصيف و تحليل شده‌اند، مورد بررسي قرار گرفته است. زمينة معرفتي مي‌تواند يک متن نوشتاري يا گفتاري باشد» (ساعي، 1398، ص 142) تا خوانندگان را از اين طريق به چگونگي شرح و بسط پاسخ به سؤالات و فرايند آنها آشنا سازد.
4. تحليل داده‌ها
چنان‌که در مطالب پيشين بدان اشاره شد، مثبت‌انديشي در ساية مراقبت از فکر ميسر مي‌شود و آن هم کار ساده‌اي نیست و به آموزش نیاز دارد. ليپمن نیز در برنامة تربيتي تفکر محور فبک، يکي از ارکان مهم اين برنامه را تفکر مراقبتي معرفي می‌کند و آن‌هم به اين سبب است که درست انديشيدن نياز به مراقبت و آموزش دارد. البته ليپمن در برنامة فبک به موضوع مثبت‌انديشي نپرداخته است؛ با اينکه مراقبت از فکر مولود تفکر مثبت است و اين خود نکتة منفي در برنامة تربيتي او محسوب مي‌شود؛ اگرچه اين موضوع اهميت آموزش‌هاي او در پرتو راهي براي درست انديشيدن را کم‌رنگ نمي‌کند؛ چنان‌که همکار او، شارپ، در خصوص اهميت اين نوع از آموزش مي‌گويد: «موفقيت در آموزش، پرورش رفتارهایي است که از طريق تمرين، با بهتر انديشيدن ارتباط مستقيم داشته باشد» (اسپليتر و شارپ، 1396، ص 26) و نتيجة مطلوب اين آموزش، در دوران کودکي و نوجواني ساده‌تر و ماندگارتر خواهد بود؛ اگر آموزش مثبت‌انديشي را در اين دوران با رجوع به آيات قرآني به‌عنوان کتاب راهنما که در روشناي مراقبت از فکر، چراغ راه انسان قرار دارد، به‌کار بست. درواقع مثبت‌انديشي نحوة تفکر خوش‌بينانه و اميدوارانه به زندگي است که به‌سبب آن، انسان به جنبه‌هاي خوشايند و روشن زندگي توجه می‌کند و از پرداختن به نااميدي و احساس منفي و مخرب دوري مي‌جويد. ذهن آدمي کارگاه توليد فکر است. موفق‌ترين انسان‌ها کساني هستند که توانسته‌اند در ذهن خود انديشه‌هاي مثبت را ايجاد کنند. درحقيقت، کيفيت افکار و انديشة آدمي، کيفيت زندگي او را مي‌سازد. انديشه‌هاي مثبت بر غناي زندگي مي‌افزايد و به انسان آرامش و اطمينان خاطر مي‌دهد؛ و به‌نظر مي‌رسد که مي‌توان مثبت‌انديشي را به‌طور اخص به برنامة تربيتي ليپمن (فبک) که بر پاية تفکر بنا شده است، پيوست کرد و آن را از طريق آموزه‌هاي قرآني در خصوص مثبت‌انديشي و مراقبت از فکر در ايران و کشورهاي مسلمان به‌عنوان شاخصة آموزشي اين نوع از تفکر لحاظ نمود تا تفاوت آن در آموزش با کشورهاي غربي مشخص شود و هويت خود را به‌سبب نگاه توحيدي به نيرويي فراتر از خود، بازيابد. با آموزه‌هاي مثبت‌انديشي در قرآن که از کلام خداوند سرچشمه مي‌گيرد، مي‌توان آرامش توأم با ايمني را از الطافت رب‌العالمين دريافت کرد که مطالعه و عمل به آن، موفقيت و زندگي توأم با سعادت دنيوي و اخروي را تضمين مي‌کند. در ذيل به آياتي چند از سوره‌هاي نام‌برده در اين تحقيق، اشاره شده است.
1ـ4. اميدواري
اگر بخواهیم سوره‌اي در قرآن کريم را به‌عنوان سورة مثبت‌انديشي انتخاب کنیم، شايد سورة مبارکة ضحي يکي از بهترين نمونه‌ها باشد؛ چراکه سرتاسر اين سورة اميدبخش، دربارة مثبت‌انديشي و يادآوري نعمت‌هاي الهي است.
جدول 4: مثبت‌انديشي بر پاية اميد به خداوند به شيوة تفکر همدلانه، عاطفي و ستايشي
آيات 5ـ11 سورة ضحي    «وَ لَسَوْفَ يُعْطيکَ رَبُّکَ فَتَرْضي (‌5) َيَجِدْکَ يَتيماً فَآوي (6) وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدي (‌7) وَ وَجَدَکَ عائِلاً فَأَغْني (8) فَأَمَّا الْيَتيمَ فَلا تَقْهَر (9) وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ (10) وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ (11)» و به زودى پروردگارت (چيزى) به تو عطا كند كه خشنود شوى. آيا تو را يتيم نيافت، پس پناه داد و سامانت بخشيد و تو را سرگشته يافت، پس هدايت كرد و تو را تهى دست يافت و بى‌نياز كرد (حال كه چنين است) پس بر يتيم قهر و تندى مكن. و سائل را از خود مران. و نعمت پروردگارت را (براى سپاس) بازگو كن.
اجزاي تفکر مراقبتي    مهربان بودن / سپاسگزاري کردن/ گرامي داشتن
توصيف و تحليل و تفسير    خداوند در اين سوره با وجود تمام سختی‌هاي پيامبر در مسير رساندن پيام الهي، او را با مهرباني به‌سمت مثبت‌انديشي هدايت مي‌فرمايد و او را گرامي مي‌دارد و با بيان نعمت‌هاي فراواني که پيامبر از آنها بهره‌مند است، هم يادآوري سپاسگزاري از نعمت‌هاي الهي را در دل او زنده مي‌کند و هم انرژي ويژه‌اي را به او عطا مي‌فرمايد تا بتواند با نيروي بيشتري به رسالت خود ادامه دهد.
نتيجه‌گيري    از اين سوره نتيجه گرفته مي‌شود که براي مشاهدة پيشرفت در زندگي، بايد به لطف خدا اميد داشت و شکرگزار نعمت‌هاي بي‌شمار او بود که شايد در پيچ‌وخم زندگي به فراموشي سپرده شده باشد؛ و از افکار منفي رها شد و افکار مثبت را جايگزين آن کرد. بنابراين ياد و اميد به نعمت‌هاى الهى، روحية تشكر از خدا و مهرباني کردن، با مثبت‌انديشيِ برگرفته از تفکر مراقبتي در انسان زنده مى‌شود.
2ـ4. تقوا و کنترل ورودي‌هاي ذهن
استاد شهيد مرتضي مطهري تقوا را «خودنگه‌داري» معنا مي‌کند (نوري مطلق، 1386). درواقع تقوا به‌معناي کنترل ورودي‌هاي ذهن از گناه است که اگر اين خودکنترلي صورت نگيرد، مسير ذهن به‌سمت افکار منفي و گناه‌آلود کشيده مي‌شود. به همين منظور، خداوند در آيات 2و3 سورة «طلاق» به‌زيبايي اين نويد را به انسان مثبت‌انديش مي‌دهد که اگر «خودنگه‌داري» پيشه کند، چه پاداشي عظيمي در انتظار اوست.
جدول 2: مثبت‌انديشي بر پاية کنترل ورودي‌هاي ذهن به شيوة تفکر همدلانه ـ عاطفي
بخشي از آيات 2و3 سورة طلاق    «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»‌‌ (طلاق: 2)؛ و هركس از خدا پروا كند، خداوند براى او راه بيرون شدن و رهايى (از هرگونه مشكل) را قرار مى‌دهد.
«وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَنْ يَتَوَکَّلْ عَلَي اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدْراً» (طلاق: 3)؛ و او را از جايى كه گمان ندارد، روزى مى‌دهد و هركس بر خدا توكل كند، او برايش كافى است. همانا خداوند كار خود را محقق مى‌سازد. همانا خداوند براى هر چيز اندازه‌اى قرار داده است.
* با استناد به تعريف استاد مطهري از تقوا، اين آيه در ذيل توصيف و تحليل و تفسير شده است.
اجزاي تفکر مراقبتي    متوجه بودن / تشويق کردن
توصيف و تحليل و تفسير    خداوند در اين دو آيه توجه انسان را به خويشتن‌داري و کنترل ورودي‌هاي ذهنش معطوف مي‌دارد و بدين وسيله او را به انديشة مثبت فرامي‌خواند که اگر خويشتن‌دار باشد، مورد تشويق او قرار می‌گیرد و به‌عنوان جايزه، از جايي روزي مي‌فرستد که حسابش را هم نمي‌کند و اگر تنها بر خدا اعتماد کند، خداوند براي او کافي است.
نتيجه‌گيري    از اين دو آيه نتيجه گرفته مي‌شود که وقتي انسان بتواند ورودي‌هاي ذهنش را کنترل کند و به‌سمت گناه نرود و افکار منفي را در ذهن خود جاي ندهد و خود را خوش‌بين نگه دارد، خداوند هم راه بيرون شدن از سختي‌ها و گمراهي‌ها و سردرگمي‌ها و هرآنچه بايد از آن خارج شود، براي او فراهم مي‌کند؛ و اگر فقط به خداوند اعتماد کند، هم روزي و فراواني به او مي‌رسد و هم خداوند او را کفایت می‌کند و او از غير خدا بي‌نياز مي‌شود؛ و در ساية مثبت‌نگري است که مي‌‌تواند به خداوند اعتماد کند و هرگز برای يک فرد بدبين جايي براي تقوا و کنترل ورودي‌هاي ذهنش وجود ندارد. 
3ـ4. آينده‌نگري
يکي از ويژگي‌هايي که به انسان کمک مي‌کند تا فکرش را کنترل کند و مثبت بينديشد و زمينة انگيزه و تلاش و کوشش را در خود بارور سازد، آينده‌نگري است. در قرآن کريم آيات فراواني در اين زمینه وجود دارد. آية 32 سورة «طه» گواه اين موضوع است و اهميت آينده‌نگري از منظر قرآن را بازگو مي‌کند.
جدول 3: مثبت‌انديشي بر پاية آينده‌نگري به شيوة تفکر هنجاري، فعال، همدلانه
آية 132 سورة طه     «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوي»؛ وخانواده‌ات را به نماز فرمان ده و بر آن پايدار باش. ما از تو روزى نمى‌خواهيم؛ (بلكه) ما تو را روزى مى‌دهيم؛ و سرانجامِ (نيكو) براى (اهل) تقواست.
اجزاي تفکر مراقبتي    دستور دادن / عمل کردن / مهربان بودن
توصيف و تحليل و تفسير    خداوند در اين آيه به انسان دستور مي‌دهد که با او گفت‌وگو کند و از نماز ياد کرده است. فقط خداوند است که مي‌داند چه انرژي عظيمي در اين گفت‌وگوي سراسر مثبت نهفته است و به همين دليل «فرا خواندن» را به‌کار نبرده و از «فرمان دادن» استفاده کرده است تا انسان مؤمن ملزم به انجام آن شود. همچنين مي‌فرمايد که به‌سبب اين عمل از او چيزي نمي‌خواهد؛ بلکه به او روزي هم مي‌دهد. در اين جمله مهرباني خداوند هويداست که او همواره به بندگانش مهربان و بخشنده است. خداوند در انتهاي آيه مي‌فرمايد: آيندة نيک براي کسي است که پرهيز مي‌کند (خودنگه‌دار و خودکنترل است) و مي‌تواند ورودي‌هاي ذهنش را از افکار منفي و گناه‌آلود حفظ کند.
نتيجه‌گيري    نتيجه اين است که اساساً کلمات و جملاتي که در نماز خوانده مي‌شود، مثبت‌اند و به انسان اميدواري مي‌دهند. همچنين قرآن همواره در زندگي بر برنامه‌ريزي تأکيد دارد و آينده را مورد توجه قرار مي‌دهد. مورد توجه قرار دادن آينده به‌معناي رها کردن زمان حال نيست؛ بلکه در زمان حال زندگي کردن و براي آينده هدف داشتن و پيش‌بيني کردن با نگرش مثبت است.
4ـ4. اعتماد
خداوند آيات فراواني را در ارتباط با برآورده شدن خواسته‌هاي انسان در گرو ايمان و اعتماد و توکل به «او» در پرتو انديشة مثبت و مراقبت از فکر، براي انسان نازل فرموده است. در ادامه براي بازگويي این مسئله، به دو آية 38و39 سورة «آل‌عمران» در اين خصوص پرداخته شده است.
جدول 5: مثبت‌انديشي بر پاية اعتماد به شيوة تفکر همدلانه ـ عاطفي
آيات 38ـ39 سورة آل‌عمران    «هُنالِکَ دَعا زَکَرِيَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لي‌ مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّکَ سَميعُ الدُّعاء» (آل‌عمران: 38)؛ در اين هنگام، زكريا (كه اين‌همه كرامت و مائدة آسمانى را ديد) پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا! از جانب خود نسلى پاك و پسنديده به من عطا كن كه همانا تو شنوندة دعایى.
«فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُکَ بِيَحْيي‌ مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَيِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحينَ» (آل‌عمران: 39)؛ پس درحالى‌كه زكريا در محراب به نماز ايستاده بود، فرشتگان او را ندا دادند كه خداوند تو را به (فرزندى به‌نام) يحيى بشارت مى‌دهد كه تصديق‌كنندة (حقانيت) كلمة الله (حضرت مسيح) است و سيد و سرور، و خويشتن‌دار (از زنان) و پيامبرى از صالحان است.
اجزاي تفکر مراقبتي    متوجه شدن / تشويق کردن 
توصيف و تحليل و تفسير    در آية 38 سورة آل‌عمران «هنالک» (آنجا بود که) کلمة کليدي و سرآغاز قدرتمند مثبت‌نگري زکريا به قدرت باري‌تعالي است. براي فهم اين کلمه، آية 37 سورة آل‌عمران واکاوي مي‌شود:
«... دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الِْمحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقاً قَالَ يَمَرْيَمُ أَنَّى‌ لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ‌» (آل‌عمران: 37)؛ ... هرگاه زكريا در محراب عبادت بر مريم وارد مى‌شد، خوراكى (شگفت‌آورى) نزد او مى‌يافت. مى‌پرسيد: اى مريم! اين (رزق تو) از كجاست؟! مريم در پاسخ مى‌گفت: آن از نزد خداست. همانا خداوند به هركس كه بخواهد، بى‌شمار روزى مى‌دهد.
زکريا هر بار که در محراب بر مريم وارد مي‌شد، خوراکي‌ را در کنار او مي‌يافت که مربوط به آن فصل نبود و از او مي‌پرسيد که اين از کجا براي تو آمده است و مريم بیان مي‌کرد که «اين از جانب خداست؛ که خدا به هرکس بخواهد، بي‌شمار روزي مي‌دهد». در اين زمان، «هنالک» براي زکريا اتفاق مي‌افتد و تلنگري از جنس مثبت‌نگري بر باور او ضربه مي‌زند و او بيش‌ازپيش متوجه قدرت بي‌بديل خداوند می‌شود و اعتمادي از عمق جان به رب‌العالمين ـ فرمانرواي کل هستي ـ در وجود او قدرت مي‌گيرد و با مراقبت از فکر و مثبت‌انديشي در پرتو توکل به معبود، خواستة خود را بازگو مي‌کند و البته خداوند هم براي تشويق به‌سبب توکل او از عمق جان، خواسته‌اش را برآورده می‌کند و فرزندي صالح به‌نام يحيي به او عنايت مي‌فرمايد.
نتيجه‌گيري    از اين آيات نتيجه گرفته مي‌شود: با توجه کردن به نعمت‌هاي فراواني که از سوي خداوند براي انسان خلق شده و افزون‌برآن، خداوند تمام آسمان‌ها و زمين را مسخر او قرار داده است، اگر جز تفکر مثبت در گرو اعتماد به خداوند چيزي ديگر در باور انسان باشد، او خسران خواهد ديد و «هنالک» برايش اتفاق نخواهد افتاد و به‌سبب تشويق، يحيايي که منشأ خير و برکت باشد، بر او زاده نخواهد شد.
همچنين براي درک بيشتر انرژي عظيمي که در مثبت‌انديشي وجود دارد، به آية 7 سورة «قصص» پرداخته شده است تا قدرت مثبت‌نگري را در رخداد يک واقعه که بيشتر به يک معجزه مي‌نمايد، بررسي کند و در نتیجه بتوان به باوري از عمق جان دست يافت و دریافت که در پرتو مثبت‌انديشي چه امکان‌هايي نهفته است.
جدول 6: مثبت‌انديشي بر پاية اعتماد به شيوة تفکر همدلانه، عاطفي، هنجاري، فعال و ستايشي
آية 7 سورة قصص    «وَ أَوْحَيْنا إِلي‌ أُمِّ مُوسي‌ أَنْ أَرْضِعيهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقيهِ فِي الْيَمِّ وَ لا تَخافي‌ وَ لا تَحْزَني‌ إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلينَ»؛ و ما به مادر موسى الهام كرديم كه او را شير ده؛ پس هرگاه (از فرعونيان) براو بيمناك شدى، او را (در جعبه‌اى گذاشته و) به دريا بيفكن و (از اين فرمان) مترس و (از دوري‌اش) غمگين مباش؛ (زيرا) ما او را به تو بازمى‌گردانيم و او را از پيامبران قرار مى‌دهيم.
اجزاي تفکر مراقبتي    نگران بودن / تمايل و علاقه داشتن / دستور دادن / اجرا و عمل کردن / محافظت کردن
توصيف و تحليل و تفسير    مادر موسي به فرزندش علاقه‌مند است و نگران اوست؛ ولي با ايمان و اعتماد به خداوند، دستور «او» را اجرا می‌کند و موسي را به رود نيل مي‌اندازد و مي‌داند که موسي از طرف خداوند محافظت مي‌شود و بدين‌وسيله افکار منفي را از خود دور می‌کند و به وقايع پيش‌رو به ديدة مثبت مي‌نگرد و با اعتماد به خدا آرامش مي‌يابد.
نتيجه‌گيري    از اين آية قدرتمند نتيجه گرفته مي‌شود که با جايگزين کردن مثبت‌انديشي به‌جاي افکار منفي و ترس‌ها و کنترل ورودي‌هاي ذهن، مي‌توان به آرامش رسيد؛ و فقط در ساية اعتماد و ايمان به خداوند است که کارها به وجه معجزه‌آسايي رخ خواهد داد و درنهايت همة امور به‌نفع فردي که به خداوند اعتماد کرده است، پيش خواهد رفت. همچنين در اضطراب‌ها و بن‌بست‌ها، خداوند بهترين هادى و حامى مؤمنان است. در دستورهاى الهى اسرارى نهفته است كه شايد در ابتدا معقول نيايد؛ ولي فقط بايد به خداوند اعتماد کرد و آرام بود تا خداوند هم به‌سبب اعتماد به «او» وعده‌اش را محقق کند.
نتيجه‌گيري
مثبت‌انديشي و مراقبت از فکر، به‌همراه تمام اجزاي تفکر مراقبتي که ليپمن در برنامة تربيتي خود مورد استفاده قرار داده، هزاران سال پيش در قرآن به‌عنوان راهي کارآمد و مطمئن برای کسب سعادت دنيوي و اخروي بازگو شده است. قرآن کريم و سخنان بزرگان دين اسلام اين نکته را يادآور شده‌اند که خوش‌بيني رابطه‌اي مستقيم با موفقيت و خوشبختي افراد دارد که در ساية عمل کردن به آن، موجبات کاميابي فرد فراهم مي‌شود. 
از يافته‌هاي پژوهش نتيجه گرفته مي‌شود که تفکر مثبت، آموختني است و به تمرين، تکرار و تلاش مستمر نياز دارد؛ تلاشي که در کنار ايمان و همراه با اعتماد قلبي باشد؛ و تمام اينها در پرتو مأنوس شدن با قرآن و درک کلام خداوند ايجاد خواهد شد. مولوی در اهميت مثبت‌انديشي مي‌فرمايد:
اي بــرادر تـو همــه انـديشــه‌اي
        مابـقي خود استــخوان و ريشــه‌اي

گر گل است انديشة تو، گلشني
        ور بود خـاري، تو هيمـة گلـخني

(مولانا، دفتر دوم مثنوي، ابيات 277 و 288)
در ادامه به پرسش‌هايي که در ابتداي اين تحقيق مطرح شد، پاسخ داده شده است؛ به اميد آنکه در آموزش مثبت‌نگري در پرتو قرآن و مراقبت از فکر، راهي گشوده باشد.
1. چگونه مي‌توان مثبت‌انديشي را براساس آموزه‌هاي قرآني به شيوة برنامة تربيتي ليپمن (فبک) به کودکان آموزش داد؟
همان‌طورکه در جداول ارائه‌شده در اين تحقيق به بررسي آياتي که مرتبط با مثبت‌انديشي است، اشاره شد و اجزاي تفکر مراقبتي در آنها واکاوي گرديد، مي‌توان آياتی از قرآن، به‌ویژه آیاتی را که با داستاني همراه‌اند (مثل داستان مادر حضرت موسي در آية 7 سورة قصص) به شيوة برنامة تربيتي ليپمن از طريق پرسش و پاسخ در حلقة کندوکاو فبکي براي کودکان و نوجوانان بازگو کرد تا آنها در خصوص آية مورد نظر به بحث و گفت‌وگو و تبادل نظر و انديشه بپردازند تا خود به معناي آيه و مثبت‌انديشي پنهان و آشکاري که در آن وجود دارد، پي ببرند و آن را با عمق جان درک کنند و از اين طريق به کلام‌الله اعتماد کنند و آن را قلباً بپذيرند. اين مسير با کمک مربي کارآزموده که هم به قرآن آشنا باشد و هم تسهيلگر برنامة تربيتي فبک باشد، ميسر مي‌شود.
2. چگونه مي‌توان از مثبت‌انديشي در تفکر مراقبتي بهره جست؟
وقتي مثبت مي‌انديشيم، درحال مراقبت از فکر خود هستيم؛ چراکه مثبت‌انديشي نياز به مراقبت از فکر دارد؛ به این صورت که منفي نينديشيم و مدام بر فکرمان مراقبت کنيم و به قول خداوند، تقوا پيشه کنيم که تقوا، همان‌طورکه از زبان استاد مطهري معنا شد، خود‌نگه‌داري است و اين‌هم در گرو مراقبت هر لحظه از فکر است. اين دو، لازم و ملزوم يکديگرند؛ پس بايد آگاهانه به جنبه‌هاي مثبت هر اتفاق توجه کرد و از دل هر رويدادِ حتي به‌ظاهر ناخوشايند، جنبه‌هاي مثبت آن را موشکافي کرد و احساس خوشايندي از آن کسب نمود. برای مثال، شايد به‌نظر برسد که از دست دادن عزيزي مثل والدين يا فرزند، جنبة خوشايندي براي توجه کردن ندارد؛ اما با مرور آيات 156و157 سورة «بقره»، آرامشي از جنس باور وجود انسان را فرامي‌گيرد که آن‌هم در ساية اعتماد به خداوند است که محصول ايمان و مراقبت از فکر و نگرش مثبت به وعدة خداوند مي‌باشد که مي‌فرمايد: «الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» (بقره: 156)؛ (صابران) كسانى هستند كه هرگاه مصيبتى به آنها رسد، مى‌گويند: ما از آنِ خداییم و به‌سوى او بازمى‌گرديم. «أُولئِکَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» (بقره: 157)؛ آنان‌اند كه برايشان از طرف پروردگارشان درودها و رحمت‌هايى است و همان‌ها هدايت‌يافتگان‌اند.
پيشنهاد براي نظام آموزش و پرورش
پيشنهاد مي‌شود که در مدارس ابتدايي کلاس‌هايي به‌منظور آموزش مثبت‌انديشي و تفکر مراقبتي داير شود و در آن، آيات داستان‌محور قرآن، که هم اجزاي تفکر مراقبتي را در خود داراست و هم مثبت‌انديشي را مورد توجه قرار داده است، به شيوة حلقة کندوکاو فبکي و پرسش و پاسخ اجرا شود تا کودکان با اين روش، هم با کلام خداوند به‌شکل گروهي آشنا شوند و هم کلاس از شيوة متکلم وحده در قالب معلمِ آموزنده و شاگرد آموزش گيرنده خارج شده، به يک کلاس پرانرژي و سرزنده تبديل شود. در اين روش، کودکان در مسير آموزشي کلاس اظهارنظر می‌کنند و نظر هم‌کلاسي‌هاي خود را هم می‌شوند و به‌کمک مربي، که تسهيلگر کلاس است، به تکرار و تمرين در راستاي مثبت‌انديشي و تفکر مراقبتي مي‌پردازند تا با اين نحوه از کارکرد ذهن کاملاً آشنا شوند و توانايي استفادة کاربردي از آن را در زندگي کسب کنند؛ که البته اين آموزش انتهايي ندارد و هرچه در اين مسير بيشتر پيش بروند، در مراقبت از فکر و مثبت‌انديشي مهارت بهتري به‌دست می‌آورند.