تحلیل محتوای کتاب های جدیدالتألیف «علوم تجربی» دوره‌ی ابتدایی ایران با توجه به مؤلفه های «کفایت اجتماعی» فلنر
Article data in English (انگلیسی)
-
- مقدمه
«کفايت اجتماعي»، که گاهي از آن به «خودتوانمندسازي» تعبير مي‌شود، از سازه‌هاي مهم در رويکرد روان‌شناسي مثبت‌گراست و عبارت از قدرت برقراري تعامل اجتماعي يا توانايي عملکرد انسان در اجراي استقلال شخصي و مسئوليت‌پذيري اجتماعي است (جليلي آبکنار و همکاران، 1389، ص105). از نظر اسکالي و هاپسون (1981)، در طي اين فرايند، فرد مسئوليت خود و زندگي‌اش را به دست مي‌گيرد. آنها معتقدند: فرايند خودتوانمندسازي يک فرايند پويا و در حال رشد است. براي خودتوانمندسازي بيشتر، هر فرد به آگاهي، داشتن اهداف مشخص، ارزش‌ها و اطلاعات نياز دارد (کاظمي و همکاران، 1390، ص97). كفايت اجتماعي شامل مجموعه مهارت‌هايي است كه اكتساب آنها سبب ارتقاي آگاهي اجتماعي افراد مي‌شود؛ همان آگاهي كه بر توانايي درك ديگران و برقراري ارتباط مؤثر با آنها، مسئوليت‌پذيري اجتماعي، حفظ استقلال شخصي و مديريت كردن روابط تمركز مي‌كند. به عبارت ديگر، «كفايت اجتماعي» شايستگي و شرايط داشتن مهارتهاي شناختي، اجتماعي، هيجاني و رفتارهايي است كه براي رشد سالم و تطابق با محيط اجتماعي ضروري هستند (کوين، 1980، ص56).
توسعة کفايت اجتماعي به‌عنوان يکي از بهترين پيش‌بيني‌کننده‌هاي موفقيت تحصيلي و اجتماعي و انجام رفتار در حال حاضر و آينده در نظر گرفته مي‌شود. کفايت اجتماعي دانش‌آموزان را قادر به انتخاب رفتارهاي مناسب در زمينه‌هاي گوناگون براي تفسير مؤثر نشانه‌هاي اجتماعي در موقعيت‌هاي مختلف و پيش‌بيني پيامد رفتارها براي خود و ديگران مي‌کند، و همچنين احساس باارزش بودن و فرصت شرکت در اجتماع را به فرد مي‌دهد. كمبود كفايت اجتماعي اصولاً به صورت مشكلات رفتاري بروز مي‌كند (رانتانن، 2012) و فرد نسبت به فشارهاي بيروني و دروني آسيب‌پذيرتر مي‌شود (بتوين، 2002). اصولاً بين سطوح پايين کفايت اجتماعي و افسردگي و مشکلات رفتاري يک ارتباط قوي و مداوم وجود دارد.
آموزش و پرورش به‌عنوان يك سازمان رسمي، بيش از هر چيز وظيفة آماده كردن نسل جديد را براي جامعة امروز بر عهده دارد. ازآن‌رو كه نظام آموزشي كشورمان متمركز است، كتاب درسي از مهم‌ترين منابع و مراجع يادگيري است. كتاب درسي از سنتي‌ترين رسانه‌هاي آموزشي است كه از طريق آن، برنامه‌هاي درسي به صورت كتبي ارائه مي‌گردد (کريم‌زاده، 1387، ص148). کتاب يکي از مهم‌ترين منابع و مراجع يادگيري دانش‌آموزان در هر نظام آموزشي است. در ايران نيز يکي از مهم‌ترين نقش‌ها را در برنامه‌هاي درسي ايفا مي‌کند. به عبارت ديگر، در ايران پيشرفت‌هاي آموزشي در چارچوب کتاب درسي صورت مي‌گيرد و بيشترين فعاليت‌ها و تجربه‌هاي آموزشي دانش‌آموزان و معلمان حول محور آن سازمان‌دهي مي‌شود. اين واقعيت موجب شده است که صاحب‌نظران و پژوهشگران محتواي دوره‌هاي تحصيلي را با توجه به نيازهاي فراگيران بررسي و تحليل كنند. اين بررسي‌ها و تحليل‌ها به برنامه‌ريزان و مؤلفان کتاب‌هاي درسي کمک مي‌کند تا در هنگام تهيه و تدوين و يا انتخاب کتاب درسي، براي دوره‌هاي تحصيلي و از جمله در زمينة کتاب‌هاي دورة ابتدايي، که موضوع بحث اين پژوهش است، تصميم‌هاي صحيحي را بگيرند. نوعي از تحليل، که براي برنامه‌ريزان درسي، مؤلفان و تصميم‌گيرندگان برنامه‌هاي درسي دوره‌هاي ابتدايي بسيار مفيد و ضروري است، تحليل محتواست؛ يعني نوعي از تحليل که کمک مي‌کند تا مفاهيم، اصول، انگيزه‌ها، نيازها، نگرش‌ها و تمام اجزاي مطرح شده در محتواي آموزشي و پرورشي کتاب‌ها از لحاظ علمي و عملي بررسي و با اهداف برنامه‌هاي درسي دورة ابتدايي مقايسه شوند. در اين پژوهش، محتواي کتاب‌هاي درسي علوم تجربي دورة ابتدايي به لحاظ پرداختن به کفايت اجتماعي و مؤلفه‌هاي آن بررسي و تحليل شده است.
-
- پيشينة پژوهش
واحدي (1385) بيان کرد: آموزش مثبت‌انديشي به منظور بالا بردن سطح کفايت اجتماعي کودکان و نوجوانان منجر به تقويت و بهبود ارتباط مثبت آنان با خود، ديگران، زندگي، و افزايش عزت نفس و موفقيت تحصيلي مي‌گردد (نادري، 1387، ص47). نتايج تحقيقات مؤيد آن است که آموزش كفايت اجتماعي در كاهش پرخاشگري و ارتقاي توانمندي‌هاي فردي‌ـ اجتماعي و سلامت عمومي فراگيران تأثيرگذار است (ياراحمديان، 1391). کفايت اجتماعي مي‌تواند بر بهبود عملكرد رفتاري كودكان داراي ناتواني يادگيري تأثيرگذار باشد (ركني، ارجمندنيا و فتح‌آبادي، 1394). اثربخش بودن آموزش كفايت اجتماعي بر بهبود رشد و مهارتهاي اجتماعي دختران كم‌توان ذهني را بيان داشته‌اند. نتايج ساير تحقيقات مؤيد آن است که مي‌توان از طريق آموزش، سطح کفايت اجتماعي کودکان را ارتقا داد که از اين ميان، مي‌توان به نتيجة تحقيق بيرامي و مرادي (۱۳۸۵) اشاره كرد. اين محققان در يافته‌هاي تحقيق خود، عنوان كردند که آموزش مهارتهاي اجتماعي منجر به ارتقاي كفايت اجتماعي فراگيران مي‌شود.
کيم (2010) در پژوهشي نشان داد كه توسعة کفايت اجتماعي يکي از بهترين پيش‌بيني کننده‌هاي موفقيت تحصيلي، اجتماعي و انجام رفتار در حال حاضر و آينده است. ويستينگ‌اي (2012) نيز در پژوهشي اين‌گونه نتيجهگيري كرد كه کفايت اجتماعي دانش‌آموزان را قادر به پيش‌بيني پيامد رفتارهاي خود و ديگران مي‌کند و همچنين احساس باارزش بودن و فرصت شرکت در اجتماع را به فرد مي‌دهد. چيونگ (2010) در پژوهش خود، بيان داشت كه کفايت اجتماعي پايه و اساسي براي گسترش طيفي از پيامدهاي مطلوب، از قبيل اعتماد به نفس، رفاه اجتماعي، کيفيت دوستي، مسئوليت‌پذيري جنسي و پذيرش توسط همسالان و شايستگي‌هاي کاري است.
روگ (2000) نيز در پژوهش خود، توانمندي‌هاي کودکان دورة ابتدايي در يادگيري مهارتهاي کفايت اجتماعي را بررسي كرد. نتايج اين تحقيق نشان داد كه دانش‌آموزان دورة ابتدايي به لحاظ شناختي، مستعد هستند و بر اساس ردة سني، توانايي دريافت دانش شناختي متناسب خود را دارند.
-
- ويژگي‌هاي رشدي کودکان
از جمله ويژگي‌هاي کودکان بين سنين 6 تا 12 سالگي آن است که نيروي جامعه‌پذيري و مهار هيجان‌ها در آنها به نحو قابل ملاحظه‌اي افزايش مي‌يابد. کودک در اين دوره از رشد ذهني سريعي برخوردار است و به‌تدريج، با آموزش، خواندن و نوشتن و حساب کردن را فراگرفته، به جهان وسيع‌تري گام مي‌گذارد. در نتيجه، افراد بيشتري وارد زندگي او مي‌شوند. در اين مرحله، وجود کودکان ديگر و همکلاسي‌هايش از اهميت فراواني برخوردار است. آرامش رواني او هنگامي تأمين مي‌شود که افراد گروه او را پذيرفته باشند و بتواند به طرز صحيحي با آنها ارتباط برقرار کند. او سعي مي‌کند وقت بيشتري را با آنها سپري کند. بازي با همسالان اهميت خاصي دارد و شخصيت وي در ارتباط با ديگران شکل مي‌گيرد. اگر او بتواند به شکل صحيحي با افراد ارتباط بر قرار کند روابط اجتماعي‌اش توسعه مي‌يابد، با دنياي محسوسات بيشتر رابطه برقرار مي‌کند و ادراکش از مسائل اجتماعي و ملموس عميق‌تر مي‌شود (پارسا، 1376، ص210). بر اساس مطالب گفته شده، در اوايل دورة دبستان، آموزش مهارتهاي ارتباطي از اهميت بيشتري برخوردار است. در سنين دورة دوم رشد شناختي آهنگ رشد عقلي و انديشه و استدلال از مراحل پيشين عميق‌تر و سريع‌تر مي‌شود و کودک مي‌تواند جزئيات و ويژگي‌هاي مفاهيم و اشيا را درک کند. در اين سال‌ها، وي به درک بهتر و بارزتري از علت و معلول مسائل دست مي‌يابد و مفهوم زمان را عميق‌تر درک مي‌کند. در اين زمان هرچه کودک با راهنمايي و آموزش و با پديده‌ها آشنايي بيشتري پيدا کند، مي‌تواند عملکرد آگاهانه‌تر داشته باشد و با تشکيل فرضيات، به پيش‌بيني عملکرد خود و ديگران بپردازد و با استفاده از اين عملکرد، کارها را به‌خوبي انجام داده، و از اشتباه خود بکاهد (منصور، 1390، ص200). بنابراين، در پاية دوم ابتدايي، آموزش مهارتهاي شناحتي مي‌تواند آغاز شود و به شکل مارپيچي ادامه يابد و متناسب با رشد ذهني دانش‌آموزان (بر اساس نظرية پياژه) گسترده‌تر و عميق‌تر شود؛ يعني از آموزش مهارتهاي يادگيري و دانش اجتماعي آغاز شود و با آموزش مهارتهاي پردازش اطلاعات و تصميم‌گيري ادامه يابد. کودکان هرقدر بزرگ‌تر مي‌شوند، و بر اثر تجربه به پختگي مي‌رسند ياد مي‌گيرند که واکنش‌هاي عاطفي خود را از اين نظر رشديافته‌تر و پخته‌تر کنند تا نزد گروه همسالان و نيز بزرگ‌سالان رشد بيشتري نشان دهند. در اين دوره، واکنش‌هاي عاطفي کودکان بيشتر جنبه‌هاي انساني و رواني دارد. همچنين در اين دوره، واکنش‌هاي عاطفي کودکان بيشتر جنبة اختصاصي پيدا مي‌کند و کودک درصدد است بيشتر به موقعيت‌هاي معين و مشخص پاسخ عاطفي بدهد (سيف، 1374، ص321). افزايش سريع خودگرداني هيجاني در اواسط دورة کودکي روي مي‌دهد. کودک ياد مي‌گيرد كه چگونه واکنش‌هاي عاطفي و هيجاني خود را کنترل کند. کودکان در اين دوره، به‌زودي درمي‌يابند که ابراز واکنش‌هاي عاطفي مانند ترس يا حسادت‌هاي بچه‌گانه آنها را در نزد گروه همسالان به‌عنوان يک کودک ضعيف و کوچک نشان مي‌دهد و از نظر آنها، اين‌گونه واکنش‌ها قابل قبول و پسنديده نيست، بنابراين، سعي بسيار مي‌کنند که به تدريج، اين قبيل واکنش‌هاي عاطفي کودکانه را کنترل کنند و از نظر ديگران مخفي سازند (همان).
افزايش آگاهي هيجاني، مانند آگاهي از خويشتن، به وسيلة رشد شناختي و تجربيات اجتماعي، به‌ويژه حساسيت بزرگ‌سالان نسبت به احساس‌هاي کودکان و علاقه به بحث کردن درباره هيجان‌ها، تقويت مي‌شود. اين عوامل با يكديگر، همدلي را افزايش مي‌دهند که در اواسط کودکي به رفتار نوع‌دوستانه کمک مي‌کند (برگ، 1386، ص450). بنابراين، آموزش مهارتهاي کنترل هيجان‌ها و برخورد صحيح با مسائل هيجاني در اين دوره، از اهميت خاصي برخوردار است. کودکان در پايان دورة دبستان ميل زيادي به تعلق گروهي دارند. آنها با همديگر، ارزش‌ها و معيارهاي منحصر به فردي را براي رفتار تعيين مي‌کنند. ساختار شخصيت آنها شكل مي‌گيرد و نوعي ساختار اجتماعي نيز براي رهبران و پيروان به وجود مي‌آورند که تضمين مي‌کند اهداف گروه برآورده خواهد شد. زماني که اين ويژگي‌ها وجود داشته باشد گروه همسالان شکل گرفته است. روابط دوستانة کودکان دبستاني بيشتر گزينشي است و معمولاً يکي از آنها را بهترين دوست خود مي‌دانند (همان، ص456). تجارب منفي در اين سن ممکن است به کم شدن عزت نفس و احساس بي‌کفايتي بينجامد. همچنين ممکن است در توانايي يادگيري کودک تأثير بگذارد (رام و راس، 2001م، ص1712). در اواخر دورة دبستان، آموزش مهارتهاي انگيزشي به کودکان براي بالا بردن حس کارآمدي و اثربخشي در اجتماع ضروري است.
در سال‌هاي اخير، تحولات اساسي در برنامه‌هاي علمي و آموزشي كشور ايران رخ داده است. اين تحول‌ها در اسنادي همچون نقشه‌هاي جامع علمي كشور و سند چشم‌انداز بيست ساله- سند تحول بنيادين آموزش و پرورش و برنامة درسي ملي تدوين شده‌اند. در سند تحول بنيادين آمده است: تربيت در مدرسه بايد بر اساس ابعاد و ساحت‌هاي وجودي متربيان سازمان يابد. يكي از اين ساحت‌ها، ساحت اجتماعي‌ـ سياسي است (وزارت آموزش و پرورش، 1390) و همچنين در سند برنامة درسي ملي، در الگوي هدف‌گذاري، از چهار عرصه‌اي كه اهداف تربيت با توجه به آنها قابل تبيين است، يك عرصه مربوط به ارتباط متربي با خلق (خانواده، همسايگان، جامعة محلي، جامعة ملي، جامعة اسلامي و جامعة جهاني، اعم از دوست و دشمن) است (همان، 1391).
-
- اسلام و مهارتهاي اجتماعي
قرآن و متون اسلامي نيز بر اهميت و تأثير مهارتهاي اجتماعي تأکيد مي‌کنند. از جمله مهارتهاي اجتماعي تأکيدشده عبارت‌اند از:
1. مشورت کردن: در آية 159 سورة آل‌عمران، خداوند به پيامبر اكرم دستور مي‌دهد در امور، با مسلمانان مشورت کند، و آن را از رموز پيروزي و موفقيت آن حضرت مي‌داند: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ولَوكُنْتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ واسْتَغْفِرْ لَهُمْ وشاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ». به سبب رحمت الهي، در برابر مؤمنان نرم شدي، و اگر خشن و سنگ‌دل بودي از اطرفت پراکنده مي‌شدند. پس آنان را ببخش و براي آنها آمرزش بطلب و در کارها با آنان مشورت کن. اما هنگامي که تصميم گرفتي بر خدا توکل نما.
2. مشورت: پيامبر اكرم: «المُشاوَرَةُ حِصنٌ مِنَ النَّدامَةِ وأمنٌ مِنَ المَلامَةِ»؛ مشورت دژي در مقابل پشيماني و ماية ايمني از سرزنش است (الآبی، 1424ق، ج ۱، ص 183).
امام علي: «اِستَشِر عَدُوَّكَ العاقِلَ وَاحْذَر رَأي صَديقِكَ الجاهِلِ»؛ با دشمن خردمندت مشورت كن، ولي از رأي دوست نادان خود بيمناك باش (تمیمی آمدی، 1384، ص10694).
امام صادق: «لاتَكُونَنَّ أوَّلَ مُشيرٍ وإيّاك و الرَّأي الفَطيرَ»؛ در مشورت نخستين كس مباش كه نظر مي‌دهد، و از اظهارنظر ناپخته بپرهيز (همان، ص2471).
3. برقراري ارتباط: حضرت محمد: «صلوا ارحامکم في الدنيا ولو سلام»؛ در دنيا صلة ارحام کنيد، اگرچه فقط سلام باشد (شريفي، 1385، ج1، ص176). كارهايي از قبيل صلة رحم و احسان به ديگران، اصولي براي برقراري ارتباط هستند و با به کار بستن اين اصول، مي‌توان به ارتباطي سازنده و مفيد دست پيدا کرد. قرآن در آياتش، به دوري از قطع رحم و بداخلاقي در روابط، و عطوفت و خوش‌زباني در ارتباطات سفارش کرده است. آيه 200 سورة آل‌عمران مي‌فرمايد: اي كساني كه ايمان آورده‌ايد شكيبا باشيد و ديگران را به شكيبايي فراخوانيد و رابطة خوب برقرار كنيد و تقوا پيشه كنيد، تا شايد رستگار شويد.
4. تفکر: آيات ذيل به اين موضوع اشاره كرده‌اند:
«وَسَخَّرَ لَکُمْ ما فِي السَّماواتِ وَما فِي الْأَرْضِ جَميعاً مِنْهُ إِنَّ في ذلِکَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَکَّرُونَ» (جاثيه:13)؛ و همة آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمين است براي شما مسخر گردانيد. قطعاً در اين نشانه‌اي است براي گروهي كه فكر مي‌كنند.
«وَفي خَلْقِکُمْ وَما يَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آياتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ» (جاثيه:4)؛ و نيز در آفرينش شما و جنبندگاني که در سراسر زمين پراکنده ساخته، نشانه‌هايي است براي جمعيتي که اهل يقينند.
«أَوَلَمْ يَنْظُرُوا في مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْ عَسي أَنْ يَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيِّ حَديثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ» (اعراف: 158)؛ چرا در ملکوت آسمان‌ها و زمين و هرچه خدا آفريده نمي‌نگرند و نمي‌انديشند که شايد اجلشان نزديک شده باشد. راستي، پس از قرآن کدام سخن را باور مي‌کنند؟
همچنين حضرت محمد مي‌فرمايند: «فکرة ساعة خيرٌ من عباده ستين سنة»؛ ساعتي انديشيدن بهتر از شصت سال عبادت کردن است (پاينده، بي‌تا، ص422).
5. مقابله با استرس: به آيات ذيل دقت كنيد:
«الَّذينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد: 28)؛ همان کساني که ايمان آورده‌اند و دل‌هايشان به ياد خدا آرام مي‌يابد. آگاه باشيد که دل‌ها تنها به ياد خدا آرام مي‌گردد.
«اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَديثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلي ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَي اللَّهِ يَهْدي بِهِ مَنْ يَشاءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ‌هادٍ» (زمر: 23)؛ خداوند بهترين سخن را نازل کرده؛ کتابي که آياتش همانند يکديگر است. آياتي مکرر دارد و از شنيدن آياتش، لرزه بر اندام کساني مي‌افتد که از پروردگارشان مي‌ترسند. سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذکر خدا مي‌شود. اين هدايت الهي است که هر کس را بخواهد با آن راهنمايي مي‌کند. و هر کس را خداوند گم‌راه سازد، راهنمايي براي او نخواهد بود.
6. مسئوليت‌پذيري: پيامبر اکرم مي‌فرمايند: «آگاه باشيد که همة شما در برابر تعهدات خود مسئول هستيد و در مقابل مسئوليتي که داريد در برابر ديگران متعهد هستيد» (جوادي آملي، 1392، ص435).
امام سجاد هم مي‌فرمايند: «بدان که خداي عزّوجل را بر تو حقوقي است که در هر جنبشي که از تو سر مي‌زند و هر آرامشي که داشته باشي و يا در هر حالي که باشي يا در هر منزلي که فرود آيي يا در هر عضوي که بگرداني يا در هر ابزاري که در آن تصرف کني، آن حقوق اطراف تو را فراگرفته است» (صدوق، بي‌تا، ص674).
خداوند مي‌فرمايد: «وَلا تَقفُ ما لَيسَ لَکَ بِهِ عِلمٌ اِنَّ السَّمعَ وَالبَصَرَ وَالفُؤادَ کُلُّ اولئکَ کانَ عَنهُ مَسئولاً» (اسراء: 17)؛ از آنچه نمي‌داني پيروي نکن؛ چراکه گوش و چشم و دل‌ها همه مسئولند.
7. تصميم‌گيري: در خصوص اين مهارت، قرآن كريم تأكيد مي‌فرمايد كه قبل از هر تصميم‌گيري، بايد با افراد آگاه مشورت كرد و هرگونه تصميم‌گيري بايد پس از مشاوره انجام پذيرد. سپس از بين آراء مشاوران، بايد بهترين راه‌حل را برگزيد. خداي متعال در سورة نمل، آية 32 پس از آن به داستان ملكة سبا اشاره مي‌كند، از قول او مي‌فرمايد: آن زن گفت: اي بزرگان (مشاوران)، در كار من نظر بدهيد كه تا شما حاضر نباشيد من هيچ كاري را فيصله نتوانم داد. در جاي ديگر، قرآن كريم قلب را مركز تصميم‌گيري انسان معرفي نموده، مي‌فرمايد: آنچه را كه در دل داريد، خواه آشكارش سازيد يا پوشيده‌اش داريد، خداوند شما را بدان بازخواست خواهد كرد (بقره:283).
8. حل مسئله: از ديدگاه قرآن، مهارت در حل مسائل زندگي زماني حاصل مي‌شود كه انسان مراحل ايمان، تقوا و بندگي خالصانه خداوند را طي كرده باشد؛ نه در بعد زمان، بلكه به لحاظ ارتباط قلبي با خداوند و كمك گرفتن از او و عمل به دستورات او. در اين حال است كه خداوند در‌هاي حكمت را به روي بندگان خالص خويش مي‌گشايد و او را در حل مسائل متعدد زندگي ياري مي‌كند. پس احسان و پرهيزگاري زمينه‌ساز حل تمام مسائل زندگي است. در آية 261 سورة بقره مي‌فرمايد: «به هركه بخواهد حكمت (مهارت حل مسئله) عطا مي‌كند و به هركه حكمت عطا شد نيكي فراوان داده شده است و جز خردمندان پند نپذيرند».
مطالب بيان شده دال بر اهميت رشد اجتماعي و ايجاد سواد و كفايت اجتماعي در فراگيران است؛ رشدي كه مي‌بايست برنامه‌هاي درسي به تحقق آن كمك كند. بدين‌روي، با توجه به اينكه درس «علوم تجربي» نسبت به ساير دروس رسالت ويژه‌اي براي تحقق اين هدف دارد و با توجه به تغيير محتواي كتاب‌هاي درسي در سال‌هاي اخير، اين سؤال مطرح مي‌گردد كه تا چه حد در محتواي كتاب‌هاي درسي علوم تجربي دورة ابتدايي بر كفايت اجتماعي و مؤلفه‌هاي آن تأكيد شده است؟ اين سؤالي است كه تحقيق حاضر به منظور پاسخ‌گويي به آن طراحي و اجرا شده است. براي پاسخ‌گويي به اين سؤال پژوهشي، پنج پرسش پژوهشي جزئي نيز مطرح گرديد كه سؤال اول مقوله‌هايي از مؤلفه‌هاي کفايت اجتماعي را كه متناسب با نياز و توان دانش‌آموزان اين دورة سني و اهداف اين دوره باشد، تعيين و پي‌گيري مي‌كرد، و سؤالات بعدي ميزان تأكيد بر اين مقوله‌ها را بر اساس مؤلفه‌هاي كفايت اجتماعي در محتواي كتاب‌هاي درسي علوم تجربي جست‌وجو مي‌نمود.
-
- روش‌شناسي پژوهش
روش پژوهش «تركيبي» (توصيفي‌ـ پيمايشي و تحليل محتواي کيفي و کمّي) انتخاب گرديد. به منظور پاسخ‌گويي به سؤال اول پژوهش مبني برتعيين مقوله‌هايي از مؤلفه‌هاي کفايت اجتماعي، که آموزش آنها در حد توان فراگيران دورة ابتدايي و نياز آنها باشد، از نظر متخصصان تعليم و تربيت بهره‌گيري شد. به منظور ارزيابي محتواي کتاب‌هاي درسي علوم تجربي بر اساس ميزان تأکيد بر اين مقوله‌ها، ابتدا از روش «تحليل محتواي کيفي» و سپس «کمّي» بهره گرفته شد. «کيفي» بدان لحاظ که با خواندن تک‌تک جملات متن، اين مسئله شناسايي شد که اين جمله دانش‌آموز را به‌‌سمت کدام‌يک از مؤلفه‌هاي کفايت اجتماعي رهنمون مي‌شود، و بعد از مشخص کردن جملاتي از اين حيث، تعداد جملات قرار گرفته در هر طبقه شمارش گرديد، و سرانجام، با کمک فراواني و درصد وضعيت محتواي کتاب‌هاي تازه‌‌تأليف علوم تجربي در ارتباط با ميزان تأکيد بر مؤلفه‌هاي کفايت اجتماعي توصيف شد.
-
- جامعه و نمونة آماري
جامعة آماري تحقيق در ارتباط با سؤال اول تحقيق، همة استادان رشته‌هاي برنامه‌ريزي درسي، برنامه‌ريزي آموزشي و روان‌شناسي تربيتي و جامعه‌شناسي استان مركزي، جمعاً 150 تن بودند که به سبب حجم کم جامعه، تمام افراد در تحقيق مشارکت داده شدند. روش نمونه‌گيري در اين بخش، کار «تمام‌شماري» بود. جامعة آماري تحقيق در ارتباط با ساير پرسش‌هاي تحقيق، محتواي کتاب‌هاي «علوم تجربي» دورة ابتدايي سال تحصيلي 94-95 شامل 6 جلد کتاب بود كه همه تحليل گرديد. بنابراين، حجم جامعه و نمونه با يكديگر برابر و روش نمونه‌گيري «سرشماري» بود.
-
-
- ابزار جمع‌آوري داده‌ها
-
ابزار جمع‌آوري داده‌ها پرسش‌نامه و سياهة ثبت داده‌ها بود. روايي ابزارها از طريق مراجعه به خبرگان ارزيابي و تأييد شد و براي آزمون پايايي ابزارها، براي پرسش‌نامه از «آزمون همبستگي» بهره گرفته شد، و به منظور سنجش پايايي سياهة ثبت داده‌ها، از ضريب توافق استفاده گرديد. ضريب همبستگي 82/0 و ضريب توافق 78/0 محاسبه گرديد كه نشان از پايايي بالاي ابزارهاي تحقيق دارد.
-
-
- روش تجزيه و تحليل داده‌ها
-
به منظور تجزيه و تحليل داده‌ها، از روش کمّي و کيفي به صورت تلفيقي استفاده شده است. در بخش روش تحقيق توصيفي، از شاخص‌هاي آمار توصيفي مانند فراواني، درصد و ضريب بار عاملي استفاده شده است؛ بدين صورت كه ابتدا براي اطمينان يافتن از امکان به‌کارگيري فن تحليل عاملي در اين تحقيق، از دو آزمون بارتلت و آزمون کايزر- ماير- اولکين (KMO) استفاده شد. در بخش «تحليل محتوا»، پس از تحليل محتواي كيفي قياسي، متن كتاب‌هاي درسي و كدگذاري، در نهايت، فراواني و درصد فراواني واحدهاي ثبت (جملات) بر اساس مؤلفه‌هاي كفايت اجتماعي مشخص و در جداول مخصوص سياهه‌ها گزارش گرديد.
-
-
- يافته‌هاي پژوهش
-
1. خرده مؤلفه‌هاي کفايت اجتماعي متناسب با نياز و توان دانش‌آموزان دورة ابتدايي، به تفكيك مؤلفه‌هاي شناختي، رفتاري، هيجاني و انگيزشي كدامند؟
براي پاسخ به اين سؤال پژوهش، به منظور بررسي پيش‌فرض كرويت (بررسي ماتريس ضرايب همبستگي بين متغيرها در جامعه)، آزمون «كرويت بارتلت» (1950) استفاده شد. همچنين براي بررسي كفايت نمونه و مناسب بودن داده‌هاي جمع‌آوري شده براي تحليل عاملي، از آزمون «کايزر ماير» (1961) يا KMO استفاده شد که نتايج آن در جدول شماره (1) آمده است.
جدول (1): آزمون كرويت بارتلت و كمو (KMO)
آزمون کمو
آزمون کرويت بارتلت
کفايت نمونه
خي ۲
درجه آزادي
P
757/0
6/209
105
000/0
همان‌گونه که داده‌هاي درج شده در جدول (1) نشان مي‌دهد، مقدار KMO برابر 757/0 و آزمون بارتلت معنا‌دار است. بنابراين، با توجه به کفايت نمونه‌برداري و معناداري آزمون بارتلت، ماتريس همبستگي براي تحليل عاملي مناسب است.
جدول (۲): نتايج تحليل عاملي در انتخاب و تأييد عوامل کفايت اجتماعي
مؤلفه
رديف
عوامل کفايت اجتماعي
ضريب عاملي
مهارتهاي
شناختي
1
دانش و يادگيري مهارتهاي اجتماعي
858/0
2
مهارت پردازش اطلاعات
849/0
3
مهارت تصميم‌گيري
859/0
4
نگرش‌ها، طرحواره‌ها و باورها
850/0
مهارتهاي
رفتاري
5
جرئت‌مندي
886/0
6
توانايي گفت‌گو با ديگران
800/0
7
کمک گرفتن و کمک کردن به ديگران
694/0
8
توانايي برقراري رابطة صحيح با ديگران
891/0
مهارتهاي هيجاني
9
کنترل هيجان‌ها
821/0
10
توانايي همدلي با ديگران
809/0
مهارتهاي
انگيزشي
11
عفو و گذشت نسبت به ديگران
754/0
12
پاي‌بندي به ارزش‌ها
838/0
13
احساس کارآمدي
798/0
همان‌گونه که نتايج حاصل از تحليل عاملي درج شده در جدول (2) نشان مي‌دهد، تعداد عامل‌ها از 15 به 13 تقليل پيدا کرده است؛ بدين‌گونه که يکي از مؤلفه‌هاي کفايت اجتماعي حذف گرديد (پذيرش شکست يا موفقيت) و دو نمونه در يکديگر ادغام شدند (کمک از ديگران و کمک به ديگران)؛ زيرا بار عاملي آنها تقريباً مساوي بود و مابقي در فهرست ابقا گرديد.
2. تأكيد بر مهارتهاي «کفايت اجتماعي» در كتاب‌هاي درسي علوم تجربي پاية اول ابتدايي ايران تا چه حد است؟
جدول (3): سياهة فراواني و درصد تحليل محتواي کتاب درسي «علوم تجربي» پاية اول بر اساس الگوي «کفايت اجتماعي» فلنر
مهارت‌ها
مؤلفه‌ها
فراواني
درصد
جمع فراواني
جمع درصد
مهارتهاي شناختي
دانش و يادگيري مهارتهاي اجتماعي
51
4/15
125
9/37
مهارت پردازش اطلاعات
30
1/9
مهارت تصميم‌گيري
22
7/6
نگرش‌ها و باورها
22
7/6
مهارتهاي رفتاري
جرئت‌مندي
4
2/1
20
6
کمک به ديگران، کمک از ديگران
7
1/2
توانايي گفت‌وگو با ديگران
6
8/1
توانايي برقراري رابطة صحيح با ديگران
3
9/0
مهارتهاي
هيجاني
کنترل هيجان‌ها
4
2/1
9
7/2
توانايي همدلي با ديگران
5
5/1
مهارتهاي انگيزشي
عفو و گذشت
-
-
9
7/2
پاي‌بندي به ارزش‌ها
-
-
احساس کارآمدي
9
7/2
کفايت
کفايت
-
-
163
3/49
غيرکفايت
غيرکفايت
-
-
169
7/50
کل واحدها
-
-
-
332
100
با توجه به داده‌هاي درج شده در جدول (3) در پاسخ به اين سؤال پژوهشي مي‌توان گفت: از مجموع بندها، تصاوير و تمرين‌هاي کتاب علوم تجربي پاية اول مرتبط با مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي»، بيشترين تأکيد بر مهارتهاي شناختي با فراواني 125 و بعد از آن بيشترين تأکيد بر مهارتهاي رفتاري با فراواني20 و کمترين تأکيد بر مهارتهاي هيجاني و انگيزشي با فراواني 9 بوده است.
۳. ميزان تأكيد بر مهارتهاي «کفايت اجتماعي» در كتاب‌هاي درسي علوم تجربي پاية دوم ابتدايي ايران تا چه حد است؟
جدول (4): سياهة فراواني و درصد تحليل محتواي کتاب درسي «علوم تجربي» پاية دوم بر اساس الگوي «کفايت اجتماعي» فلنر
مهارت‌ها
مؤلفه‌ها
فراواني
درصد
جمع فراواني
جمع درصد
مهارتهاي شناختي
دانش و يادگيري مهارتهاي اجتماعي
48
16
53
8/17
مهارت پردازش اطلاعات
1
4/0
مهارت تصميم‌گيري
-
-
نگرش‌ها و باورها
4
4/1
مهارتهاي رفتاري
جرئت‌مندي
-
-
39
13
کمک به ديگران، کمک از ديگران
24
8
توانايي گفت‌وگو با ديگران
15
5
توانايي برقراري رابطة صحيح با ديگران
-
-
مهارتهاي
هيجاني
کنترل هيجان‌ها
2
7/0
5
7/1
توانايي همدلي با ديگران
3
1
مهارتهاي انگيزشي
عفو و گذشت
17
7/5
17
7/5
پاي‌بندي به ارزش‌ها
-
-
احساس کارآمدي
-
-
کفايت
کفايت
-
-
114
2/38
غيرکفايت
غيرکفايت
-
-
186
8/61
کل واحدها
-
-
-
300
100
با توجه به داده‌هاي درج شده در جدول (4) در پاسخ به اين سؤال پژوهشي، مي‌توان گفت که از مجموع بندها، تصاوير و تمرين‌هاي کتاب علوم تجربي پاية دوم مرتبط با مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي»، بيشترين تأکيد بر مهارتهاي شناختي با فراواني53 و بعد از آن بيشترين تأکيد بر مهارتهاي رفتاري با فراواني39 و بعد مهارتهاي انگيزشي با فراواني17 بعد از مهارتهاي رفتاري قرار دارد و مهارتهاي هيجاني با فراواني 5 کمترين تأکيد را داشته است.
4. ميزان تأكيد بر مهارتهاي «کفايت اجتماعي» در كتاب‌هاي درسي علوم تجربي پاية سوم ابتدايي ايران تا چه حد است؟
جدول (5): سياهة فراواني و درصد تحليل محتواي کتاب درسي «علوم تجربي» پاية سوم بر اساس الگوي «کفايت اجتماعي» فلنر
مهارت‌ها
مؤلفه‌ها
فراواني
درصد
جمع فراواني
جمع درصد
مهارتهاي شناختي
دانش و يادگيري مهارتهاي اجتماعي
194
61/6
197
62/8
مهارت پردازش اطلاعات
3
1/2
مهارت تصميم‌گيري
-
-
نگرش‌ها و باورها
-
-
مهارتهاي رفتاري
جرئت‌مندي
-
-
23
7/5
کمک به ديگران، کمک از ديگران
-
-
توانايي گفت‌وگو با ديگران
23
7/5
توانايي برقراري رابطة صحيح با ديگران
-
-
مهارتهاي
هيجاني
کنترل هيجان‌ها
-
-
-
-
توانايي همدلي با ديگران
-
-
مهارتهاي انگيزشي
عفو و گذشت
8
2/7
8
2/7
پاي‌بندي به ارزش‌ها
-
-
احساس کارآمدي
-
-
کفايت
کفايت
-
-
228
73
غيرکفايت
غيرکفايت
-
-
88
27
کل واحدها
-
-
-
316
100
با توجه به داده‌هاي درج شده در جدول (5)، در پاسخ به اين سؤال پژوهشي، مي‌توان گفت: از مجموع بندها، تصاوير و تمرين‌هاي کتاب علوم تجربي پاية سوم مرتبط با مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي» بيشترين تأکيد بر مهارتهاي شناختي با فراواني 197 و بعد از آن مهارتهاي رفتاري با فراواني 23 و مهارتهاي انگيزشي با فراواني 8 بعد از مهارتهاي رفتاري قرار دارند و به مهارتهاي هيجاني اشاره‌اي نشده است.
5. ميزان تأكيد بر مهارتهاي «کفايت اجتماعي» در كتاب‌هاي درسي علوم تجربي پاية چهارم ابتدايي ايران تا چه حد است؟
جدول (6): سياهة فراواني و درصد تحليل محتواي کتاب درسي «علوم تجربي» پاية چهارم بر اساس الگوي «کفايت اجتماعي» فلنر
مهارت‌ها
مؤلفه‌ها
فراواني
درصد
جمع فراواني
جمع درصد
مهارتهاي شناختي
دانش و يادگيري مهارتهاي اجتماعي
207
71/8
209
72/4
مهارت پردازش اطلاعات
2
0/6
مهارت تصميم‌گيري
-
-
نگرش‌ها و باورها
-
-
مهارتهاي رفتاري
جرئت‌مندي
-
-
3
0/9
کمک به ديگران، کمک از ديگران
-
-
توانايي گفت‌وگو با ديگران
3
0/9
توانايي برقراري رابطة صحيح با ديگران
-
-
مهارتهاي
هيجاني
کنترل هيجان‌ها
-
-
-
-
توانايي همدلي با ديگران
-
-
مهارتهاي انگيزشي
عفو و گذشت
-
-
-
-
پاي‌بندي به ارزش‌ها
-
-
احساس کارآمدي
-
-
کفايت
کفايت
-
-
212
73/3
غيرکفايت
غيرکفايت
-
-
76
26/7
کل واحدها
-
-
-
288
100
با توجه به داده‌هاي درج شده در جدول (6)، در پاسخ به اين سؤال پژوهشي مي‌توان گفت: از مجموع بندها، تصاوير و تمرين‌هاي کتاب علوم تجربي پاية چهارم مرتبط با مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي»، بيشترين تأکيد بر مهارتهاي شناختي با فراواني 209، بيشترين تأکيد و بعد از آن بر مهارتهاي رفتاري با فراواني3 بوده و بر مهارتهاي هيجاني و انگيزشي تأکيدي نشده است.
6. ميزان تأكيد بر مهارتهاي «کفايت اجتماعي» در كتاب‌هاي علوم تجربي پاية پنجم ابتدايي ايران تا چه حد است؟
جدول (7): سياهة فراواني و درصد تحليل محتواي کتاب درسي «علوم تجربي» پاية پنجم بر اساس الگوي «کفايت اجتماعي» فلنر
مهارت‌ها
مؤلفه‌ها
فراواني
درصد
جمع فراواني
جمع درصد
مهارتهاي شناختي
دانش و يادگيري مهارتهاي اجتماعي
208
72/2
208
72/2
مهارت پردازش اطلاعات
-
-
مهارت تصميم‌گيري
-
-
نگرش‌ها و باورها
-
-
مهارتهاي رفتاري
جرئت‌مندي
-
-
-
-
کمک به ديگران، کمک از ديگران
-
-
توانايي گفت‌وگو با ديگران
-
-
توانايي برقراري رابطة صحيح با ديگران
-
-
مهارتهاي
هيجاني
کنترل هيجان‌ها
-
-
-
-
توانايي همدلي با ديگران
-
-
مهارتهاي انگيزشي
عفو و گذشت
2
0/8
4
1/6
پاي‌بندي به ارزش‌ها
2
0/8
احساس کارآمدي
-
-
کفايت
کفايت
-
-
212
74/3
غيرکفايت
غيرکفايت
-
-
74
25/7
کل واحدها
-
-
-
286
100
با توجه به داده‌هاي درج شده در جدول (7)، در پاسخ به اين سؤال پژوهشي مي‌توان گفت: از مجموع بندها، تصاوير و تمرين‌هاي کتاب علوم تجربي پاية پنجم مرتبط با مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي»، بيشترين تأکيد بر مهارتهاي شناختي با فراواني 208 و بعد از آن مهارتهاي انگيزشي با فراواني 4 قرار دارد، و بر مهارتهاي رفتاري و هيجاني تأکيدي نشده است.
7. ميزان تأكيد بر مهارتهاي «کفايت اجتماعي» در كتاب‌هاي درسي علوم تجربي پاية ششم ابتدايي ايران تا چه حد است؟
جدول (8): سياهة فراواني و درصد تحليل محتواي کتاب درسي «علوم تجربي» پاية ششم بر اساس الگوي «کفايت اجتماعي» فلنر
مهارت‌ها
مؤلفه‌ها
فراواني
درصد
جمع فراواني
جمع درصد
مهارتهاي شناختي
دانش و يادگيري مهارتهاي اجتماعي
129
41/7
159
51/3
مهارت پردازش اطلاعات
30
9/6
مهارت تصميم‌گيري
-
-
نگرش‌ها و باورها
-
-
مهارتهاي رفتاري
جرئت‌مندي
-
-
13
3/9
کمک به ديگران، کمک از ديگران
-
-
توانايي گفت‌وگو با ديگران
13
3/9
توانايي برقراري رابطة صحيح با ديگران
-
-
مهارتهاي
هيجاني
کنترل هيجان‌ها
-
-
-
-
توانايي همدلي با ديگران
-
-
مهارتهاي انگيزشي
عفو و گذشت
7
2/1
8
2/4
پاي‌بندي به ارزش‌ها
1
0/3
احساس کارآمدي
-
-
کفايت
کفايت
-
-
180
57/6
غيرکفايت
غيرکفايت
-
-
130
42/4
کل واحدها
-
-
-
310
100
با توجه به داده‌هاي درج شده در جدول (8)، در پاسخ به اين سؤال پژوهشي، مي‌توان گفت که از مجموع بندها، تصاوير و تمرين‌هاي کتاب علوم تجربي پاية ششم مرتبط با مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي»، بيشترين تأکيد بر مهارتهاي شناختي با فراواني 159 و بعد از آن مهارتهاي رفتاري با فراواني13 بوده است. مهارتهاي انگيزشي با فراواني8 بعد از مهارتهاي رفتاري قرار دارند. بر مهارتهاي هيجاني تأکيدي نشده است.
-
- پرسش کلي پژوهش
ميزان تأكيد بر مؤلفه‌هاي كفايت اجتماعي در محتواي کتاب‌هاي درسي علوم تجربي دورة ابتدايي ايران تا چه حد است؟
جدول (9): ميزان فراواني و درصد محتواي مرتبط و غيرمرتبط با «كفايت اجتماعي» در محتواي کتاب‌هاي درسي «علوم تجربي»
محتواي كتاب درسي علوم تجربي
پايه اول
پايه دوم
پاية سوم
پاية چهارم
پاية پنچم
پاية ششم
کل
فراواني
درصد
فراواني
درصد
فراواني
درصد
فراواني
درصد
فراواني
درصد
فراواني
درصد
فراواني
درصد
تأكيد بر كفايت اجتماعي
163
49/3
114
38/2
228
73
212
73/3
212
74/3
180
57/6
1109
60/53
عدم تأكيد بر كفايت اجتماعي
169
50/7
186
61/8
88
27
76
26/7
74
25/7
130
42/4
723
39/47
كل
332
100
300
100
316
100
288
100
286
100
310
100
1832
100
جدول (10): ميزان درصد تأکيد محتواي درسي «علوم تجربي» دورة ابتدايي بر مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي»
مهارت شناختي
مهارت رفتاري
مهارت هيجاني
مهارت انگيزشي
كفايت
فراواني
درصد
فراواني
درصد
فراواني
درصد
فراواني
درصد
فراواني
درصد
اول
125
76/7
20
12/3
9
5/52
9
5/52
163
100
دوم
53
46/5
39
34/2
5
4/38
17
14/9
114
100
سوم
197
85/4
23
10/1
-
-
8
3/50
228
100
چهارم
209
98/6
3
1/5
-
-
-
-
212
100
پنجم
208
98/1
-
-
-
-
4
1/89
212
100
ششم
159
88/3
13
7/22
-
-
8
4/44
180
100
کل
951
85/75
98
8/84
14
1/26
46
4/14
1109
100
همان‌گونه که داده‌هاي درج شده در جدول شمارة 9 و 10 نشان مي‌دهد، در پاسخ به پرسش کلي تحقيق، مي‌توان گفت: از مجموع بندها، تصاوير و تمرين‌هاي تشکيل دهندة محتواي کتاب‌هاي علوم تجربي دورة ابتدايي ايران (1832 واحد)، 53/60 درصد مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي» تأکيد كرده و47/39 درصد با آن بي‌ارتباط هستند. روند ميزان تأکيد بر مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي» از پاية اول به سمت پاية دوم کاهش يافته و از سوم به سمت ششم سير صعودي داشته است، به گونه‌اي که از مجموع محتواي کتاب علوم تجربي پاية اول 3/49 درصد، پاية دوم 2/38 درصد، پاية سوم 73 درصد، پاية چهارم 3/73 درصد، پاية پنجم 3/74 درصد و پايه ششم 6/57 درصد به مؤلفه‌هاي «كفايت اجتماعي» پرداخته‌اند. همچنين در ارتباط با ميزان تأکيد بر مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي» از پاية اول تا ششم نظم منطقي قابل مشاهده نيست. براي مثال، ميزان تأکيد بر مهارت شناختي از پاية اول به دوم کاهش يافته و از پاية دوم تا پنجم افزايش يافته و در پاية ششم کاهش يافته است، در صورتي که بر اساس نظريات روان‌شناسي، اين سير بايد از پاية اول به ششم بر اساس رشد شناختي و ذهني کودکان افزايش يابد. در پاية اول، بيشترين تأکيد بر مولفة مهارت شناختي 7/76 درصد و کمترين تأکيد بر مهارتهاي هيجاني و انگيزشي 52/5 درصد و در پاية دوم بيشترين تأکيد بر مهارتهاي شناختي 5/46 درصد و کمترين تأکيد بر مهارتهاي هيجاني 38/4 درصد و در پاية سوم بيشترين تأکيد بر مهارتهاي شناختي 4/85 درصد و کمترين تأکيد بر مهارتهاي هيجاني بوده است. در پاية چهارم بيشترين تأکيد بر مهارت شناختي 6/98 درصد و کمترين تأکيد بر مهارت هيجاني و انگيزشي بوده است. در پاية پنجم، بيشترين تأکيد بر مهارت شناختي 1/98 درصد و کمترين تأکيد بر مهارت رفتاري و هيجاني شده است. در پاية ششم، بيشترين تأکيد بر مهارت شناختي با 3/88 درصد و کمترين تأکيد بر مهارت هيجاني بوده است.
در مجموع، در کتاب‌هاي علوم تجربي دورة ابتدايي ايران، بيشترين تأکيد‌ـ به ترتيب‌ـ بر مهارت شناختي 75/85 درصد، مهارت رفتاري 84/8 درصد، مهارت انگيزشي 14/4 درصد و مهارت هيجاني 26/1 درصد بوده است. اين يافته‌ها با نتايج تحقيقات پيشين همسو هستند؛ از جمله لووچان (2004) در تحقيق خود، محتواي درسي علوم تجربي دورة ابتدايي را بررسي كرده و ميزان تأکيد بر مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي» را ـ به ترتيب‌ـ در مهارت شناختي 31 درصد، رفتاري 5/22 درصد، هيجاني 6/9 درصد و انگيزشي 7/4 درصد گزارش داده‌است. رام و راس (2001) پس از مطالعة تحليل محتوا در برنامة درسي دورة ابتدايي گزارش داده‌اند: ميانگين تأکيد برنامه‌هاي درسي بر مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي» ـ به ترتيب‌ـ عبارتند از: مهارت شناختي 22 درصد، رفتاري 9/17، هيجاني 3/1 درصد و انگيزشي 4/3 درصد. استاد حسنلو (1391) هم محتواي درسي علوم تجربي پايه‌هاي چهارم و پنجم ابتدايي را بررسي كرده كه در يافته‌هاي تحقيق او آمده است: اين دو نوع محتوا در مؤلفه‌هاي «کفايت اجتماعي» به شرح ذيل تأکيد داشته‌اند: مهارت شناختي 5/29 درصد، رفتاري 7/21 درصد. او براي دو مهارت ديگر رقمي ذكر نكرده است.
-
- جمع‌بندي و نتيجهگيري
هر مرحله از رشد انسان با نيازها و توانايي‌هاي خاصي همراه است. بدين‌روي، در طراحي برنامه‌هاي درسي، ضمن در نظر گرفتن توان فراگيران در هر مرحله از رشد، بايد نيازهاي آنها را مبناي كار برنامه‌ريزي قرار داد. در اين پژوهش نيز براي سنجش ميزان تأكيد محتواي كتاب‌هاي درسي علوم تجربي دورة ابتدايي بر مؤلفه‌هاي «كفايت اجتماعي» بر اساس الگوي فلنر، ابتدا از متخصصان اين سؤال پرسيده شد كه با توجه به شناختي كه از كودكان در اين مرحله از رشد دارند، آموزش كدام‌يك از اين مؤلفه‌ها در حد توان و نياز فراگيران است؟
تحليل عاملي به عمل آمده از داده‌هاي حاصل از پاسخ‌گويي متخصصان به اين پرسش پژوهشي، تعداد مؤلفه‌هاي فلنر را به 13 مؤلفه كاهش داد. بنابراين، محتواي كتاب‌هاي علوم تجربي بر اساس چهار مهارت «شناختي»، «رفتاري»، «انگيزشي» و «هيجاني» و 13 مؤلفه تحليل گرديد. تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي بر اساس اين مهارت‌ها در تحقيقات پيشين نيز قابل مشاهده است: روگ، 2000؛ لووچان، 2004؛ قاسمي و قدسيه، 1390؛ و قلتاش، 1391 كه همگي نشانگر از وجوب پرداختن به اين مهارت‌ها در محتواي كتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي است.
نتايج تحقيق حاضر نشان داد که در محتواي کتاب‌هاي درسي علوم تجربي دورة ابتدايي، بيشترين تأکيد بر رشد مهارتهاي شناختي (6/98 درصد) بوده و به ساير مهارت‌ها کمتر بها داده شده است. اين درحالي است که كودك دبستاني از اينكه مبادا مورد توجه و محبت والدين و معلمان و همبازي‌ها قرار نگيرد مضطرب و نگران است. اين مسئله نشان مي‌دهد که در اين دوره بايد نسبت به رشد هر چهار مهارت پوشش‌دهندة «کفايت اجتماعي» اهتمام ورزيد. با نگاهي به سير تغييراتِ ميزان تأكيد بر اين چهار مهارت، در طول پايه‌ها، نظم منطقي به چشم نمي‌خورد. اين نشانگر آن است كه در اين زمينه برنامه‌ريزي از قبل مد نظر نبوده است، با وجود اينكه متخصصان معتقدند: در اواخر دوره دبستان آموزش مهارتهاي انگيزشي به کودکان براي بالا بردن حس کارآمدي و اثربخشي در اجتماع ضروري است. اين ضرورت با اضافه شدن پاية ششم به دورة ابتدايي دوچندان شده است. نتايج حاصل از مطالعة حاضر درج شده در جدول شمارة (10) نشانگر آن است كه ميزان توجه به اين مهارت در پاية ششم نه‌تنها نسبت به ساير پايه‌ها بيشتر نشده، بلكه حتي گاهي كمتر شده است. کودکان هرقدر بزرگ‌تر مي‌شوند، بر اثر تجربة افزايش آگاهي هيجاني، مانند آگاهي از خويشتن، احساسات و علاقه‌شان به بحث کردن دربارة هيجان‌ها تقويت مي‌شود. اين عوامل همدلي را افزايش مي‌دهند که در اواسط کودکي، به رفتار نوع‌دوستانه کمک مي‌کند (برگ، 1386، ص450). بنابراين، آموزش مهارتهاي کنترل هيجان و برخورد صحيح با مسائل هيجاني در اين دوره، از اهميت خاصي برخوردار است. اين درحالي است که نتايج تحقيق حاضر نشان مي‌دهد که در کتاب‌هاي درسي علوم تجربي پاية پنجم و ششم ابتدايي کمترين توجه به اين مهم شده است.
در ارتباط با مهارت رفتاري، کمترين بي‌توجهي در محتواي کتاب علوم تجربي پاية پنجم قابل مشاهده است؛ يعني سني که بچه‌ها علاقة زيادي به تعلق گروهي دارند و براي راه‌يابي به گروه، آموزش مهارتهاي رفتاري به ايشان مي‌تواند بسيار ثمربخش باشد.
با توجه به آنچه بيان شد، پيشنهاد اين پژوهش به برنامه‌ريزان آن است كه به‌طور جدي‌تر، به نياز دانش‌آموزان به «كفايت اجتماعي» بينديشند و تمام توان خود را در اصلاح محتواي كتاب‌هاي درسي علوم تجربي به‌كار گيرند.
- ابن بابويه (صدوق)، بي‌تا، خصال، ترجمه: سيداحمد فهري زنجاني، شيراز، علميه اسلاميه.
- الآبی، منصوربن حسین، 1424ق، نثر الدر فی المحاضرات، بيروت، دار الکتب العلمیه.
- برک، لورا، 1386، روان‌شناسي رشد از لقاح تا کودکي، ترجمه: يحيي سيدمحمدي، تهران، ارسباران.
- بيرامي، منصور و عليرضا مرادي، 1385، «تأثير آموزش مهارتهاي اجتماعي بر کفايت اجتماعي دانش‌آموزان (مدل فلنر)»، روان‌شناسي دانشگاه تبريز، ش4، ص67-47.
- پارسا، محمد، 1376، روان‌شناسي رشد کودک و نوجوان، تهران، بعثت.
- پاينده، ابوالقاسم، بي‌تا، نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت محمد)، تهران، جاويد.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد، 1384، غرر الحکم و درر الحکم، ترجمه: سیدجلالدین محدث، تهران، دانشگاه تهران.
- جليلي آبکنار، سميه، 1389، «آموزش و مهارتهاي اجتماعي»، تعليم و تربيت استثنايي، ش104، ص72-66.
- جوادي عاملي، عبدالله، 1392، مفاتيح الحيات، قم، اسراء.
- رکني، پريسا و همكاران، 1394، «بررسي تأثير آموزش کفايت اجتماعي بر بهبود عملکرد رفتاري کودکان داراي ناتواني يادگيري»، کودکان استثنايي، ش57، ص54-43.
- سيف، سوسن، 1374، روان‌شناسي رشد 1، تهران، سمت.
- شريفي، محمود، 1385، فروغ حديث، چ سوم، تهران، معروف.
- قاسمي، وحيد و نازيلا قدسيه، 1390، «تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دوره ابتدايي از نظر عناصر تشکيل دهنده مفهوم سرمايه اجتماعي»، تعليم و تربيت، ش108، ص132- 109.
- قلتاش، عباس، 1391، «تحليل محتواي برنامه درسي مطالعات اجتماعي دوره ابتدايي ايران از منظر توجه به ويژگي‌هاي شهروندي»، پژوهش در برنامه‌ريزي درسي، ش35، ص131-117.
- کاظمي، رضا و همكاران، 1390، «بررسي اثربخشي آموزش مهارتهاي زندگي بر رفتار سازشي دانش‌آموزان کم‌توان‌ذهني»، ويژه‌نامه توان‌بخشي، ش5، ص36-24.
- کريم زاده، منصوره و همكاران، 1387، «تأثير آموزش مهارت هيجاني اجتماعي در رسيد اين مهارت‌ها»، علوم رفتاري، ش2، ص149-143.
- منصور، محمود، 1390، روان‌شناسي ژنتيک، تهران، سمت.
- نادري، فرح و همكاران، 1387، «تأثير آموزش مهارت زندگي بر اضطراب و ابراز وجود دانش‌آموزان دبيرستاني شهرستاني بهبهان»، روان‌شناسي اجتماعي، ش6، ص53-43.
- واحدي، شهرام، و اسكندر فتحي آذر، 1385، «تأثير آموزش و کفايت اجتماعي در کاهش پرخاشگري پسران پيش‌دبستان»، اصول بهداشت رواني، ش32و31، ص140-131.
- وزارت آموزش و پرورش، 1390، سند تحول بنيادين آموزش و پرورش، تهران، شوراي عالي آموزش و پرورش.
- ياراحمديان، نسرين، 1391، «ارتقاي توانمندي فردي‌ـ اجتماعي و سلامت عمومي نوجوانان از طريق افزايش کفايت اجتماعي»، علوم رفتاري، ش6، ص288-279.
- Betvin GJ, Griffin KW. Life skills training as a primary prevnetion approach for adolescent
- Carengie council on Adolesent Development.(1989).,turning points:prepring American youth for the 21century New york.Author
- Cheung ck,lee ty.Improving social competence throung character education.Evaluation and program planning 2010;33(3):255-63.
- Coyne, Phyllis. (1980). Social Skills Training: A three- pronged Approach for Developmentally Disabled Adolescents and Young Adults.
- drug abuse and other problem behaviors. International Journal of Emergency Mental
- Health 2002;4(1):41-8
- Kendall.p.c.and Braswel.L.(1993).cognitive-Behavioral oral therapy for impulsive children(2 ed).Newyourk:Guilford press.
- Kim,J.Cicchetti,D.(2010).Social self-efficacy and Behavior Problems in Maltevated and normal treated children. Journal of clinical child and Adolesent Psychology.(32).109-120.
- Low,K.W.L.and Chan,A.H.N.(2004).Gender Role stereoty ping in Hongkong’s pri mary school chines language subject Text bools.Ajws.10(1):49-69.
- Ram,A;Ross,H.S.(2001).Problen-solving,contention,and struggle child Decelopment. (72).1710-1722.
- Rantanen K,E riksson K,Niemine P.social competence in children with epilepsy-areview.Epilepsy&Behavior:E&B.(2012);24(3):295-303.
- Westing,E,Andrews,YA,Peterson,M.Genderdifference in pubertal timing,social competence,and cigarette use:attest of earlymaturetion hypothesis.the journal of adolescencent healf;official publication of the society for Adolescent Medicine (2012);51(2):150-5.
