تحلیل محتوای کتاب های درسی «دینی» و «ادبیات فارسی» دوره‌ی متوسطه بر اساس مؤلفه های دفاع مقدس
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
کتاب‌هاي درسي به سبب اهميت زيادي كه در تعيين محتوا و خط‌مشي آموزش دارند، كانون توجه تمامي دست‌اندركاران آموزش و پرورش هستند. اهميت کتاب‌هاي درسي در نظام‌هاي آموزشي متمركز، مانند ايران، بيش از ساير انواع نظام‌هاي آموزشي است و به سبب همين اهميت بيش‌ازحد، بررسي و تحليل کتاب‌هاي درسي مي‌تواند راه‌گشاي حل بسياري از مشكلات جاري آموزشي باشد (فردانش، 1372، ص2). بر اساس بررسي‌ها، 89 درصد دانش‌آموزان آمريكايي پاية هشتم حل كردن مسئله را در كتاب درسي گزارش داده‌اند. همچنين نزديك به 4/3 از معلمان آمريكايي همان پايه، از كتاب درسي در فعاليت‌هاي روزمرة خود استفاده كرده، مطالب كتاب درسي را پوشش مي‌دهند (تار و ديگران، 2008، ص247). نتايج مطالعات بين‌المللي «تيمز 2007» نيز نشان مي‌دهد كه 52 درصد معلمان از كتاب درسي به‌عنوان منابع و مواد اوليه، و 34 درصد به‌عنوان منبع كمكي تدريس و مطالعه استفاده مي‌كنند (مارتين و ديگران، 2008، ص68).
در حقيقت، كتاب درسي پلي از محتواي منتشر شدة آموزش رسمي توسط وزارت آموزش و پرورش به محتواي اجرا شدة برنامة آموزش است كه در مدارس انجام مي‌شود (جسك و جسك، 2010). با وجود اين اهميت، ترسيم ارتباط مستقيم از كتاب درسي به يادگيري دانش‌آموزان دشوار است؛ زيرا بسياري از عوامل ديگر بر يادگيري دانش‌آموزان تأثير مي‌گذارند كه شامل انتخاب‌ها و فعاليت‌هاي معلمان، سازمان‌دهي کلاس و مدرسه، آمادگي دانش‌آموزان و اميدواري براي يادگيري مي‌شود. با اين همه، كتاب درسي همچنان به‌عنوان يك جنبة مهم براي يادگيري و در نتيجه، براي تغيير در نظر گرفته مي‌شود (تار و ديگران، 2008، ص249).
اما واقعيت ديگر آن است كه ازخودباختگي‌هاي فرهنگي در دورة متوسطه و دوره‌هاي بالاتر از آن اتفاق مي‌افتد. بنابراين، از طريق محتواي برنامة درسي بين دانش‌آموزان و فرهنگ، بايد رابطة محكم و مطمئني به وجود آيد. مواد درسي علوم انساني، از قبيل تاريخ، زبان و ادب فارسي، هنر و جامعه‌شناسي بيش از ساير دروس با تقويت فرهنگي تناسب دارند (ملكي، 1379، ص88). اكرمي (1388) هشدار مي‌دهد كه يكي از چالش‌هاي قرن اخير، چالش سنّت و نوگرايي و نقدهايي است كه بعضي نوگرايان دربارة توسعه‌نيافتگي ايران از سنت‌ها ارائه کرده‌اند. توسعة اقتصادي و اجتماعي، حاصلِ عوامل گوناگوني است كه از جملة آنها باورهاي فرهنگي است و اين باورها از طريق محتواي برنامة درسي بايد در روح و روان نسل جوان ما جاي گيرد (جمعي از نويسندگان، 1388، ص16).
براي دورة متوسطه، توسط سياست‌گذاران آموزشي (شوراي عالي آموزش و پرورش، 1379) اهداف اعتقادي، اخلاقي، علمي، فرهنگي، هنري، اجتماعي، زيستي، سياسي و اقتصادي متعددي مطرح شده است كه در برخي از اين اهداف، توجه به موضوع ايثار، شهادت و حوزه‌ها و مؤلفه‌هاي آن، مثل دفاع مقدس، مي‌تواند بستر خوبي براي تأمين اهداف مذكور و زمينه‌سازي رشد دانش‌آموزان باشد. براي مثال، در ششصد و چهل و هفتمين جلسة شوراي عالي آموزش و پرورش در سال 1379 در زمينة جهت‌دهي به رشد همه‌جانبة دانش‌آموزان بر پاية تعاليم و دستورات اسلام، 102 هدف آموزشي براي دورة متوسطه تدوين شد. در اينجا، عيناً برخي از اين اهداف كه تا حدي به فرهنگ ايثار و فداكاري مربوط است، ذكر مي‌شود:
1. به اصول اعتقادي و مباني ديني و احکام اسلامي پايبند است.
2. در كارها، با اتکا به خداوند و با اعتماد به او عمل مي‌كند.
3. با زندگي انبيا و ائمه معصوم آشناست و رفتار آنان را الگو قرار مي‌دهد.
4. با فلسفة تولا و تبرا آشنايي دارد و نسبت به رعايت آن از خود حساسيت نشان مي‌دهد.
5. روحية جهادگري دارد و شهادت را سعادت مي‌داند.
6. خداوند را منشأ حق و عدالت مي‌داند و در برقراري حق و عدالت تلاش مي‌كند.
7. نسبت به ديگران خيرخواه است و آنان را از انجام كارهاي نادرست نهي مي‌كند.
8. در فعاليت‌هاي اجتماعي، آگاهانه و با علاقه‌مندي شركت مي‌كند.
9. ايثار را ارزش مي‌داند و هر زمان مصالح جامعة اسلامي اقتضا کند ازخودگذشتگي نشان مي‌دهد.
10. در راه خدمت به ميهن و مردم، داوطلب است و ازخودگذشتگي نشان مي‌دهد.
11. براي حفظ استقلال، آزادي و نفي وابستگي، ازخودگذشته و ثابت‌قدم است.
12. روحية سلحشوري دارد و براي حفظ كيان اسلام و ايران ازخودگذشتگي نشان مي‌دهد.
13. حفظ وحدت و يکپارچگي جامعه را لازمة امنيت ملي مي‌داند و براي تحقق آن تلاش مي‌کند.
14. براي ايجاد زمينه‌هاي وحدت مسلمانان و رهايي مستضعفان احساس مسئوليت مي‌کند.
كلمات «شهيد» و «ايثار» كلماتي است كه در همة عرف‌ها، با قداست و عظمت بدان نگريسته شده است (دهخدا، 1377). «ايثار» به معناي «بذل، گذشت كردن از حق خود براي ديگران، و نفع ديگري يا ديگران را بر خود ترجيح دادن» است (انوري، 1381). همچنين به معناي «غرض ديگران را بر خود مقدم داشتن، و برگزيدن و منفعت غير را بر خود مقدم داشتن» به‌کار رفته است (دهخدا، 1377).
يكي از ويژگي‌هاي مهم مؤمنان راستين برخورداري از روحية ايثارگري است. اهل لغت «ايثار» را به مفهوم «عطا كردن و ديگري را بر خود ترجيح دادن» معنا كرده‌اند. در قرآن كريم مي‌خوانيم: «مهاجران را بر خود مقدم مي‌دارند، هرچند خـود نـيـز مـحـتـاج بـاشـنـد» (حشر: 9). امير مؤمنان علي در روايتي، «ايثار» را بهترين كرامت اخلاقي براي انسان‌ها دانسته‌اند (خير المكارم الايثار)؛ و در روايت ديگر، از آن به‌عنوان بالاترين نيکي‌ها ياد نموده‌اند (الايثار اشرف الاحسان) (محدث، 1384، ص 376 و .495).
تاريخ اسلام و ايران سرشار از عرصه‌هاي ايثار و شهادت است. نخستين سروده‌هاي پايداري در تاريخ اسلام، قصايد حضرت ابوطالب در ستايش و دفاع از ساحت پيامبر و مسلمانان شكنجه‌ديده است (آيتي، 1359، ص78). در عصر پيامبر و ائمه اطهار، شعر تنهاترين و اصلي‌ترين رسانه‌اي بوده كه به سبب انس و الفت با جامعه، كاركردي بسيار مؤثر داشته است. زيباترين سرودهاي پايداري در تاريخ اسلام، از ابتدا تاکنون را بايد در حماسة عظيم عاشورا جست‌وجو كرد كه خود به وجود آورندة ادبيات عاشورايي شده است (سنگري، 1377، ص49).
اما اين سؤال پيش مي‌آيد كه در کتاب‌هاي درسي چه محتوايي را بايد جاي داد؟ در تاريخ هر قوم و ملتي، مقاطع بحراني و سرنوشت‌سازي وجود دارد كه گذر، حفظ و نگه‌داشت موفقيت‌آميز آن مستلزم وحدت ملي، مشاركت و حضور بيشتر نيروهاي فعال در جامعه است. جنگ ايران و عراق، كه خود بر روحيه صلح‌طلبانه ايران تأکيد مي‌کند، از آن جمله است (چيني‌فروشان، 1376، ص27). ورود ادبيات دفاع مقدس به عرصة متون آموزشي، به‌ويژه كتاب‌هاي درسي دانش‌آموزان، از جمله شيوه‌هاي مهم اشاعة فرهنگ ايثار و شهادت است (ذاكر صالحي، 1377، ص223).
جنگ ايران و عراق (دفاع مقدس) يكي از بهترين نمونه‌هاي ايثار و شهادت است كه ادبيات پايداري در آن جلوه‌اي بارز يافت (جعفري هرندي، 1381، ص8). ادبيات پايداري به آن نوع ادبيات، شعر، قصه، رمان، تئاتر و نمايش گفته مي‌شود كه حول محور مبارزة انسان با بيدادگري و ستم است و به‌صورت اثري ماندگار و قابل انتقال در ذهن انسان‌ها به يادگار مي‌ماند (سنگري، 1377، ص14). ادبيات دفاع مقدس شاخه‌اي از ادبيات حوزة پايداري است كه به‌صورت شعر، داستان، نمايش‌نامه، گزارش، وصيت‌نامه، روايت (مانند كارهاي شهيد آويني) و ساير گونه‌هاي ادبي خلق شده است. از نگاه جامعه‌شناختي، ادبيات مذكور مختص بزرگ‌سالان نيست، بلكه ادبيات كودكان و نوجوانان نيز بايد حاوي مضاميني در اين عرصه باشد (كوثري، 1377، ص14). ادبيات جنگ شامل آن دسته آثاري است كه هم مستقيماً به توصيف جنگ مي‌پردازند و هم آن دسته كه غيرمستقيم مسائل مربوط به جنگ را توصيف مي‌کنند. (قاسم‌نژاد، 1376، ص48). در دفاع مقدس، گشودن معبر در ميدان‌هاي مين به شكل داوطلبانه صورت مي‌گرفت كه شايد ريشه در فلسفة شهادت‌طلبي در عاشورا داشته باشد (سنگري، 1377، ص57). همان پديده‌اي كه در جامعه‌شناسي غرب، به «گرايش ابراهيمي» موسوم است و به معناي تأييد متعالي يك سياست است (بوتول، 1382، ص69).
دفاع مقدس، كه سراسر ايثار و شهادت است، سرشار از زمينه‌هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي، معنوي و اخلاقي است كه در بستر درس‌هايي همچون ادبيات فارسي، ديني، تاريخ و علوم اجتماعي به‌خوبي مي‌توان به آنها پرداخت (رباني، 1377، ص233).
مهرمحمدي (1383) بر اين باور است كه نخستين گام براي ترويج هر موضوعي، آشنا كردن مخاطب دربارة آن موضوع است. محتواي درسي بايد بتواند اهداف، معنا، اجزا و مؤلفه‌هاي بنيادين شهادت (بخوانيم دفاع مقدس) را به‌خوبي آشكار سازد. به نظر مي‌آيد دروسي مثل ديني و قرآن، علوم اجتماعي، تاريخ و جغرافيا، و ادبيات از ظرفيت بيشتري براي ترويج فرهنگ شهادت برخوردار است (پركينز، به نقل از: مهرمحمدي، 1383، ص31).
جعفري هرندي و يزدخواستي (1393) در پژوهشي، كه با هدف تحليل ميزان توجه کتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي و راهنمايي به فرهنگ ايثار و شهادت انجام شد، چنين بيان مي‌کنند كه ميزان توجه به مؤلفه‌هاي مفهومي ايثار و شهادت ـ به ترتيبـ در کتاب‌هاي ادبيات فارسي، هديه‌هاي آسمان، اجتماعي و تاريخ بيشتر بوده است. بيشترين توجه به ايثار در كتاب ادبيات فارسي دوم راهنمايي بوده، درحالي‌که به ساير اصطلاحات در کتاب‌هاي ديگر، توجه كافي نشده است.
آنچه تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دورة متوسطه را از اهميت بيشتري برخوردار مي‌کند، تأثير بررسي‌هاي مربوط به تغيير محتوا بر توانمندتر كردن دانش‌آموزان در رقابت‌هاي پيشرفت تحصيلي است؛ مثلاً، احقر به نقل از آقازاده چنين مي‌نويسد: «به نظر برخي از صاحب‌نظران، توفيق دانش‌آموزان منتخب سال آخر دورة ابتدايي كشور ژاپن در آزمون بين‌المللي رياضيات و علوم، كه در سال ١٩٩٠ بالاترين نمره را کسب کرده‌اند، مديون روش‌هاي آموزش رياضيات و علوم و همچنين بازنگري دقيق محتواي كتب فوق است» (احقر، 1383).
سوابق پژوهشي بررسي‌شده نشان داد كه تاکنون پژوهشي با هدف بررسي مؤلفه‌هاي دفاع مقدس در کتاب‌هاي درسي دورة متوسطه با استفاده از روش «تحليل محتوا» انجام نشده است. تنها مي‌توان به مطالعاتي همچون نمونه‌هاي ذيل اشاره كرد: «تحليل محتواي کتب دورة ابتدايي از لحاظ مفاهيم ديني و اخلاقي» (بحراني، 1382)؛ «تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دورة دبيرستان (رشته‌هاي رياضي، تجربي، انساني) در ارتباط با معرفي شخصيت حضرت امام خميني، جمع‌آوري، بررسي و نقد نظريه‌ها و تئوري‌هاي مربوط به محتواي کتاب» (اکرمي، 1387)، «تحليل محتواي کتاب‌هاي دين و زندگي دورة متوسطه بر اساس مقوله‌هاي مفاهيم اساسي و مؤلفه‌هاي بيست و چهارگانة اهداف در قلمرو باورها و گرايش‌ها» (نژاد شفيعي، 1388)؛ «تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دورة پيش‌دانشگاهي در ارتباط با معرفي شخصيت حضرت امام خميني» (خلقي، 1388)؛ «تحليل محتواي كتب تعليمات ديني دورة راهنمايي تحصيلي سال‌هاي اول، دوم و سوم بر اساس الگوي مريل» (همتي، 1381)؛ «بررسي ميزان كاربردي بودن محتواي كتاب اقتصاد سال دوم رشتة علوم انساني در زندگي روزمرة دانش‌آموزان از ديدگاه دبيران اقتصاد و دانش‌آموزان منطقة چهار آموزش و پرورش تهران» (نژاد احد انزايي، 1384)؛ «ترسيم هويت ملي (ايراني) در کتاب‌هاي درسي تاريخ متوسطه از سال 1343 تا 1385» (خسروانيان، 1388)؛ «ايران در کتاب‌هاي درسي دورة پهلوي اول» (تقي‌زاده، 1388)؛ «ترسيم هويت ايراني در کتاب‌هاي درسي ادبيات فارسي و تاريخ مقطع متوسطة ايران از سال 1320 تا سال 1344» (اميري، 1388)؛ «تجزيه و تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دورة راهنمايي بر مبناي مؤلفه‌هاي آموزش سلامت» (اسدنيا و عابديني، 1389)؛ «تحليل محتواي كتاب درسي علوم پاية اول كودكان كم‌توان ذهني و مقايسة آن با كتاب درسي علوم پاية اول كودكان عادي» (واشقاني و علي‌پور 1382)؛ و «تحليل محتواي کتب درسي دورة آموزش عمومي (ابتدايي ـ راهنمايي) به لحاظ معرفتي شخصيت و سيرة پيامبر اکرم» (دالوند، 1386).
ملاحظه مي‌شود كه در بيشتر اين مطالعات، مؤلفه‌هايي همچون هويت ملي، سلامت، انطباق محتوا با ويژگي‌هاي سني مخاطبان، مفاهيم علوم تجربي، توجه به ويژگي‌هاي امام خميني و مفاهيم اقتصادي به‌کار رفته در كتاب‌هاي درسي مطمح نظر بوده است. همچنين مرور مطالعات رباني (1365 و 1377)، معتمد عليخاني (1379)، جعفري هرندي (1381)، و صباغيان (1384) نشان داد در بيشتر کتاب‌هاي درسي يا به دفاع مقدس توجهي نشده و يا اگر از آن سخن به ميان آمده بسيار اندك، شتاب‌زده و غيرعلمي بوده است.
با توجه به آنچه گفته شد و نيز با توجه به اينكه كتاب درسي پرمخاطب‌ترين و پرشمارگان‌ترين كتاب در ايران است، امروزه توجه به محتواي آن از جنبه‌هاي گوناگون براي سنجش ميزانِ موفقيت نظام آموزشي در دست‌يابي به اهداف تعيين‌شده و ارائة راه‌كارهاي عملي براي رفع کاستي‌ها از ضروريات است. يارمحمديان معتقد است: «تحليل كتاب درسي به دست‌اندرکاران و مؤلفان کتاب‌هاي درسي كمك مي‌کند تا در هنگام تهيه و تدوين و يا گزينش و تجديد نظر در كتاب درسي، تصميمات معقولانه‌تري اتخاذ كنند. يكي از انواع تحليل‌ها، تحليل محتواست» (يارمحمديان، 1377، ص5).
1. در کتاب‌هاي دين و زندگي و ادبيات فارسي دورة متوسطه به چه ميزان به مؤلفه‌هاي دفاع مقدس توجه شده است؟
2. کتاب‌هاي دين و زندگي دورة متوسطه به چه ميزان به مصاديق مؤلفه‌هاي دفاع مقدس پرداخته‌اند؟
تعريف عملياتي متغيرها
1. مؤلفه‌هاي دفاع مقدس: اقتدار سياسي، تعاون، پيام عاشورا، ايثار و شهادت، پايداري و صفات متعالي؛
2. مصاديق مؤلفه‌ها به شرح جدول (1)
جدول (1): فهرست مؤلفه‌ها و مصاديق آنها
مصاديق
مؤلفه‌ها
استقلال‌طلبي، امنيت‌خواهي
اقتدار سياسي
همكاري، همدردي، مردم‌داري، مشاركت
تعاون
حق‌گرايي، عدالت‌خواهي، ظلم‌ستيزي، ذلت‌گريزي، امر به معروف و نهي از منكر، عمل به تكليف، خطرپذيري
پيام عاشورا
فداكاري، ايثار مال، ايثار عمر (آزاده)، ايثار اعضاي بدن (جانبازي)، ايثار عزيزان، ايثار جان
ايثار و شهادت
صبر و استقامت در برابر مصائب، دفاع از دين، خاك، ناموس، استقامت در راه هدف
پايداري
ولايت‌مداري، صداقت، عدم تعلق به دنيا، پرهيزگاري، بينش، دين‌محوري، عزت نفس، توجه به آخرت، ايمان به غيب، توكل به خدا
صفات متعالي
3. کتاب‌هاي فارسي دورة متوسطه: ادبيات فارسي 1 (پايه اول)، ادبيات فارسي 2 (مشترك كلية رشته‌ها)، تاريخ و ادبيات 1 (دوم انساني)، ادبيات فارسي 3 (تجربي و رياضي)، تاريخ و ادبيات 2 (سوم انساني)، ادبيات فارسي 3 (سوم انساني).
4. کتاب‌هاي دين و زندگي دورة متوسطه: قرآن و تعليمات ديني 1 و 2 و 3، دين و زندگي 1، دين و زندگي 2.
5. كلمه: كلمه معمولاً کوچک‌ترين واحد ثبت است. به‌كار بستن اين واحد، فهرستي از فراواني‌هاي كلمات را به دست مي‌دهد. منفصل بودن، مشخص بودن حد و مرز، و سهولت نسبي شناخت و تشخيص، امتياز آن است (صديق سروستاني، 1375، ص100).
6. مضمون: مضمون در ساده‌ترين نوع خود، به شكل يك جمله مطرح مي‌شود. مضامين معمولاً لابه‌لاي جمله‌ها، عبارت‌ها، بندها و حتي تصويرها وجود دارد. مضمون بخلاف كلمه، داراي حدومرز مشخص و روشني نيست (همان).
روش تحقيق
روش تحقيق «توصيفي» از نوع «تحليل محتوا» است. براي اين كار، از روش «تحليل محتواي كمي» (معروفي و يوسف‌زاده، 1388، ص15؛ هانت، 1985، ص26) استفاده شد. هانت «تحليل محتوا» را فن شمارش تعداد دفعاتي كه انواع كلمات، عبارات، انديشه‌ها يا تصورات در يك متن خاص ارتباطاتي ظاهر مي‌شود و دسته‌بندي آنها در مقوله‌هاي مناسب، مي‌داند. واحد تحليل در اين تحقيق، مضمون است. «مضامين واحدهاي معنا‌دار يك متن هستند» (سرمد و ديگران، 1383، ص134). به بيان ديگر، «مضمون پيام خاصي است كه از جانب فرستندة پيام مورد توجه است» (ساروخاني، 1378، ص305). بنابراين، در اين تحقيق، تمام مضاميني كه دربارة مؤلفه‌هاي دفاع مقدس، در كتاب‌هاي درسي وجود داشته، فيش‌برداري شدند و به‌عنوان داده‌هاي تحقيق براي مرحلة كدگذاري و شمارش آماده گرديدند.
جامعة آماري شامل 9 کتاب ادبيات فارسي و دين و زندگي دورة متوسطه و نمونه‌ها همان جامعة آماري است.
چک‌ليستي با استفاده از برگة مقوله‌بندي متناسب با موضوع تحقيق طراحي شد که در آن مشخصات کتاب‌هاي تحت بررسي و مضامين مرتبط با هر مؤلفه استخراج و ثبت گرديد. پايايي ابزار با استفاده از ضريب كاپا (Cohen's kappa) محاسبه شد. پنج درس به‌صورت تصادفي از كتاب ادبيات فارسي3، سال سوم دبيرستان، چاپ 1389 به‌وسيلة دو داور متخصص به‌طور مستقل مطالعه شد. از آنها خواسته شد با استفاده از فهرست مؤلفه‌ها، مصاديق موجود در متن دروس را در يك جدول ميزان‌بندي سه‌درجه‌اي (ضعيف، متوسط و خوب) بنويسند. پس از تشكيل جدول دوبعدي از نظرات اين دو داور، ضريب كاپا برابر 398/0 به دست آمد كه در سطح 1 درصد معنا‌دار بود. علاوه بر اين، پايايي ابزار با استفاده از ضريب پايايي مركب محاسبه شد. دو درس به‌صورت تصادفي از كتاب ادبيات فارسي سال دوم دبيرستان رشته‌هاي تجربي و رياضي انتخاب شد و سپس با استفاده از چک‌ليست و با توجه به مؤلفه‌ها، مصاديق ايثار و شهادت استخراج گرديد. سپس صحت انتصاب داده شدة هر يك از مصاديق به مؤلفه‌ها در چک‌ليست به‌وسيلة چهار داور داوري شد و فراواني توافق مشاهده شدة داوران و نسبت آن به‌کل، با استفاده از ضريب پايايي مركب برابر 97/0 به دست آمد. اعتبار ابزار نيز با استفاده از نظر دو داور متخصص تأييد شد.
نتايج
با توجه به اهداف طرح، شواهد مرتبط با مؤلفه‌هاي 6 گانه، كه شامل 32 طبقه مفهومي يا مصداقي در متن هر 9 كتاب درسي دورة متوسطة نظري مي‌شد، استخراج گرديد. حاصل اين بررسي براي هر كتاب، جملات يا عباراتي بود كه مي‌توانست شاهدي (جمله، كلمه، مضمون، بيت و عبارت) براي هر مصداق مرتبط با مؤلفه‌هاي شش‌گانه باشد.
سؤال اول تحقيق
در کتاب‌هاي دين و زندگي و ادبيات فارسي دورة متوسطه به چه ميزان به مؤلفه‌هاي دفاع مقدس توجه شده است؟
جدول (2): توزيع فراواني جملات، كلمات، مضامين، ابيات و اشعار در تمام کتاب‌هاي گروه ادبيات فارسي و ديني
مؤلفه
فراواني
درصد
درصد خالص
درصد تراکمي
صفات متعالي
2334
44.9
44.9
44.9
پيام عاشورا
2024
38.9
38.9
83.8
تعاون
355
6.8
6.8
90.7
مقاومت و پايداري
240
4.6
4.6
95.3
ايثار و شهادت
162
3.1
3.1
98.4
اقتدار سياسي
84
1.6
1.6
100.0
جمع
5199
100.0
100.0
جدول (2) اطلاعاتي را براي پاسخ‌گويي به اين سؤال در اختيار مي‌گذارد كه در کتاب‌هاي درسي در دست مطالعه به چه ميزان به مؤلفه‌هاي دفاع مقدس توجه شده است. از بين مؤلفه‌هاي شش‌گانه تحت بررسي، در دو گروه كتاب درسي بيشتر به «صفات متعالي» و «پيام عاشورا» توجه شده است و تقريباً مي‌توان گفت: به مؤلفه‌هاي ديگر كمتر توجه شده است.
الف. نتايج مرتبط با کتاب‌هاي فارسي
براي پاسخ‌گويي به سؤالات پژوهشي، از کتاب‌هاي ادبيات جمعاً 2518 جمله، كلمه، مضمون، بيت و عبارت به شرح جدول (3) استخراج گرديد كه به يكي از مؤلفه‌هاي شش‌گانه مربوط است.
جدول (3): توزيع فراواني جملات، كلمات، مضامين، ابيات و اشعار در کتاب‌هاي فارسي
مؤلفه‌ها
فراواني
درصد
درصد خالص
درصد تراكمي
صفات متعالي
934
37.1
37.1
37.1
پيام عاشورا
865
34.4
34.4
71.4
تعاون
257
10.2
10.2
81.7
پايداري
228
9.1
9.1
90.7
ايثار و شهادت
153
6.1
6.1
96.8
اقتدار سياسي
81
3.2
3.2
100.0
جمع
2518
100.0
100.0
ملاحظه مي‌شود كه توزيع مؤلفه‌هاي شش‌گانه در کتاب‌هاي ادبيات دورة متوسطه متعادل نيست. بيش از 71 درصد مصاديق متعلق به دو مؤلفة «صفات متعالي» و «پيام عاشورا» است، درحالي‌که «پايداري» و «ايثار و شهادت» و «اقتدار سياسي» نسبت‌هاي كمتري در مقايسه با دو مؤلفة پيش‌گفته دارند. براي پاسخ‌گويي بهتر به سؤال پژوهشي اول، فراواني هر يك از مصاديق سيودوگانة مؤلفه‌ها براي 6 كتاب ادبيات استخراج شد:
جدول (4): مقايسة مؤلفه‌ها در پايه‌هاي تحصيلي
مؤلفه‌ها
پاية تحصيلي
اول
548 نمونه
دوم تجربي، رياضي، انساني
512 نمونه
دوم انساني
362 نمونه
سوم تجربي، رياضي
486 نمونه
سوم انساني
610 نمونه
اقتدار سياسي
6.4
2.1
3.0
.4
3.5
تعاون
11.3
9.6
2.5
11.3
11.1
پيام عاشورا
25.4
30.9
49.5
31.9
40.7
ايثار و شهادت
13.9
6.3
2.0
5.6
1.8
پايداري
8.9
12.9
3.5
7.2
9.2
صفات متعالي
34.1
38.3
39.4
43.6
33.7
جمع
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
ملاحظه شد كه در کتاب‌هاي ادبيات فارسي پاية اول ـ به ترتيب ـ بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، ايثار و شهادت، تعاون، پايداري و اقتدار سياسي توجه شده، درحالي‌که در پاية دوم بجز رشتة انساني ـ به ترتيب ـ بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، پايداري، تعاون، ايثار و شهادت و اقتدار سياسي توجه گرديده است. اما در پاية دوم رشتة انساني ـ به ترتيب ـ بيشتر به پيام عاشورا، صفات متعالي، پايداري، اقتدار سياسي، تعاون، و ايثار و شهادت توجه شده است. در کتاب‌هاي پاية سوم بجز رشتة انساني‌ـ به ترتيبـ بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، تعاون، پايداري، ايثار و شهادت، و اقتدار سياسي توجه شده و در کتاب‌هاي ادبيات فارسي پاية سوم رشتة انساني با کمي تفاوت‌ـ به ترتيبـ بيشتر به پيام عاشورا، صفات متعالي، تعاون، پايداري، اقتدار سياسي، و ايثار و شهادت توجه گرديده است.
اما براي مقايسة فراواني مؤلفه‌هاي اقتدار سياسي، تعاون، پيام عاشورا، ايثار و شهادت، پايداري و صفات متعالي به تفكيك هر يك از کتاب‌هاي فارسي در هر پاية تحصيلي، جدول (5) تهيه شد:
جدول (5): توزيع درصد فراواني مؤلفه‌ها در کتاب‌ها
مؤلفه‌ها
ادبيات فارسي 1
548 نمونه
ادبيات فارسي 2
512 نمونه
تاريخ ادبيات 1
362 نمونه
تاريخ ادبيات 2
198 نمونه
ادبيات 3 تجربي،
رياضي
486 نمونه
ادبيات 3 انساني
412 نمونه
اقتدار سياسي
6.4
2.1
3.0
7.5
.4
تعاون
11.3
9.6
2.5
16.6
11.3
6.3
پيام عاشورا
25.4
30.9
49.5
45.6
31.9
36.4
ايثار و شهادت
13.9
6.3
2.0
.6
5.6
2.9
پايداري
8.9
12.9
3.5
6.6
7.2
11.4
صفات متعالي
34.1
38.3
39.4
23.2
43.6
43.0
در پاية اول متوسطه، بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، ايثار و شهادت، تعاون، پايداري و اقتدار سياسي، و در پاية دوم متوسطة تمام رشته‌ها، بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، پايداري، تعاون، ايثار و شهادت، و اقتدار سياسي توجه شده است، با اين تفاوت كه در پاية دوم انساني، بيشتر به پيام عاشورا، صفات متعالي، پايداري، اقتدار سياسي، تعاون، و ايثار و شهادت توجه شده است.
در كتاب تاريخ ادبيات2، سوم انساني بيشتر به پيام عاشورا، صفات متعالي، تعاون، اقتدار سياسي، پايداري، و ايثار و شهادت، و در همان كتاب مربوط به پاية سوم متوسطة رشته انساني، بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، پايداري، تعاون، ايثار و شهادت، و اقتدار سياسي توجه شده است. اما در كتاب ادبيات فارسي سوم رشته‌هاي تجربي و رياضي، نتايج نسبتاً متفاوت بود، به نحوي كه بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، تعاون، پايداري، ايثار و شهادت، و اقتدار سياسي توجه شده است. براي آنكه بيشتر معلوم شود توزيع مصاديق سيودوگانة مرتبط با مؤلفه‌ها در كتاب‌هاي ادبيات فارسي چگونه است، جدول شماره (6) تهيه شد:
جدول (6): توزيع فراواني مصاديق سي‌ودوگانه در کتاب‌ها
رديف
مصاديق
فراواني
درصد
رديف
مصاديق
فراواني
درصد
1
عزت نفس
282
11.2
17
امربه‌معروف و نهي از منكر
49
1.9
2
حق‌گرايي
245
9.7
18
دفاع از دين، خاك، ناموس
49
1.9
3
بينش
235
9.3
19
توكل به خدا
45
1.8
4
ذلت‌گريزي
193
7.7
20
عدالت‌خواهي
42
1.7
5
ظلم‌ستيزي
180
7.1
21
ايثار جان
39
1.5
6
همدردي
167
6.6
22
تعلق نداشتن به دنيا
33
1.3
7
استقامت در راه هدف
129
5.1
23
ايمان به غيب
33
1.3
8
ولايت‌مداري
126
5.0
24
پرهيزگاري
25
1.0
9
عمل به تكليف
83
3.3
25
دين‌محوري
24
1.0
10
فداكاري
83
3.3
26
امنيت‌خواهي
21
.8
11
خطرپذيري
73
2.9
27
مشاركت
19
.8
12
صداقت
70
2.8
28
مردم‌داري
17
.7
13
توجه به آخرت
61
2.4
29
ايثار مال
12
.5
14
استقلال‌طلبي
60
2.4
30
ايثار اعضاي بدن (جانبازي)
12
.5
15
همكاري
54
2.1
31
ايثار عزيزان
7
.3
16
صبر و مقاومت در برابر مصايب
50
2.0
جمع
2518
100.0
از بين 2518 مصداق استخراج شده، بيشترين فراواني متعلق به عزت نفس، حق‌گرايي و بينش، و کمترين فراواني به ايثار مال، ايثار اعضاي بدن (جانبازي) و ايثار عزيزان بوده است. براي بررسي اين وضعيت، در هر يك از کتاب‌هاي پايه‌هاي گوناگون، نتايج به تفكيك هر كتاب استخراج شد:
جدول (7): توزيع درصد فراواني مصاديق سي‌ودوگانه در کتاب‌هاي فارسي
مصاديق
ادبيات فارسي1
548 نمونه
ادبيات فارسي2
512 نمونه
تاريخ ادبيات 1
362 نمونه
تاريخ ادبيات 2
198 نمونه
ادبيات 3 تجربي، رياضي
486 نمونه
ادبيات 3 انساني
412 نمونه
استقلال‌طلبي
4.6
2.1
3.0
4.7
.2
امنيت‌خواهي
1.8
2.8
.2
همكاري
5.3
.4
3.7
1.2
همدردي
3.6
6.6
2.5
15.5
6.8
4.6
مردم‌داري
.5
2.1
.8
مشاركت
1.8
.4
.3
.8
.5
حق‌گرايي
7.5
6.8
17.7
12.4
11.7
7.8
عدالت‌خواهي
1.1
1.2
3.0
5.5
.4
.5
ظلم‌ستيزي
3.5
9.0
3.0
10.2
8.0
8.0
ذلت‌گريزي
4.2
6.8
15.2
13.8
2.7
10.2
امربه‌معروف و نهي از منكر
3.3
2.3
3.5
.6
1.0
1.2
عمل به تكليف
4.7
3.3
3.0
.8
4.7
1.9
خطرپذيري
1.1
1.4
4.0
2.2
3.3
6.8
فداكاري
8.0
3.7
.5
.3
3.1
.7
ايثار مال
1.5
.8
ايثار اعضاي بدن (جانبازي)
1.5
.4
.4
ايثار عزيزان
.4
.2
.8
ايثار جان
2.6
1.2
1.5
.3
1.2
2.2
استقامت در راه هدف
1.5
6.4
.5
.6
1.2
دفاع از دين، خاك، ناموس
4.6
.4
5.0
.8
صبر و مقاومت در برابر مصايب
2.9
6.1
3.0
1.7
5.8
10.2
ولايت‌مداري
3.6
5.7
11.1
6.1
3.1
4.4
صداقت
1.8
.4
4.0
1.9
4.7
4.9
تعلق نداشتن به دنيا
.5
1.2
1.0
.3
3.5
1.0
پرهيزگاري
.7
1.0
1.5
2.5
.4
.5
بينش
10.4
5.5
3.0
4.4
13.4
15.3
دين‌محوري
.4
2.1
.5
.6
1.6
عزت نفس
10.8
13.5
13.6
3.0
13.4
12.4
توجه به آخرت
1.6
2.9
4.5
3.0
1.9
1.9
ايمان به غيب
1.5
2.9
.6
1.6
توكل به خدا
2.7
3.1
.8
2.7
جمع
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
در كتاب ادبيات فارسي1 پاية اول متوسطه، بيشتر به عزت نفس، بينش و فداکاري، و كمتر به تعلق نداشتن به دنيا، ايثار عزيزان و دين‌محوري توجه شده است. در كتاب ادبيات فارسي2 پاية دوم كلية رشته‌ها، بيشتر به عزت نفس، ظلم‌ستيزي و حق‌گرايي، و كمتر به صداقت، ايثار اعضاي بدن (جانبازي) و ايثار عزيزان توجه شده است. در اين كتاب، به امنيت‌خواهي اصلاً توجهي نشده است.
حق‌گرايي، ذلت‌گريزي و عزت نفس مضاميني است كه كمتر، و استقامت در راه هدف، فداكاري و دين‌محوري مضاميني است كه بيشتر در كتاب تاريخ ادبيات1 دوم انساني بدان توجه شده است. در اين كتاب، به امنيت‌خواهي، توكل به خدا، ايمان به غيب، مردم‌داري، ايثار مال، همكاري، دفاع از دين، خاك، ناموس، مشاركت، ايثار اعضاي بدن (جانبازي) و ايثار عزيزان توجهي نشده، درحالي‌كه در كتاب تاريخ ادبيات2 سوم انساني بيشتر به همدردي، ذلت‌گريزي و حق‌گرايي، و كمتر به ايثار جان، تعلق نداشتن به دنيا و فداکاري توجه گرديده است. در اين كتاب، به ايثار مال، همكاري، ايثار اعضاي بدن (جانبازي)، ايثار عزيزان و استقامت در راه هدف توجهي نشده است. دانش‌آموزان پاية سوم متوسطة رشتة انساني در كتاب ادبيات فارسي3 خود بيشتر با مضاميني همچون بينش، عزت نفس، صبر و مقاومت در برابر مصايب، و كمتر با مضاميني همچون مشاركت، عدالت‌خواهي و پرهيزگاري مواجه شده‌اند. در اين كتاب، به ايثار مال، مردم‌داري، ايمان به غيب، دين‌محوري، ايثار عزيزان، دفاع از دين، خاك، ناموس، ايثار اعضاي بدن (جانبازي)، استقلال‌طلبي و امنيت‌خواهي توجهي نشده است.
همين وضعيت دربارة دانش‌آموزان پاية سوم رشته‌هاي تجربي و رياضي وجود داشت، وقتي در كتاب ادبيات فارسي3 خود بيشتر با بينش، عزت نفس و حق‌گرايي، و كمتر با پرهيزگاري، استقلال‌طلبي و امنيت‌خواهي مواجه شدند. اين كتاب دانش‌آموزان را با مضاميني همچون ايثار مال، توكل به خدا و مردم‌داري آشنا نكرده است.
ب. نتايج مربوط به کتاب‌هاي ديني
از کتاب‌هاي دين و زندگي، جمعاً 2681 جمله، كلمه، مضمون، بيت و عبارت به شرح جدول (8) استخراج گرديد كه به يكي از مؤلفه‌هاي شش‌گانه مربوط بود:
جدول (8): توزيع فراواني جملات، كلمات، مضامين، ابيات و اشعار در کتاب‌هاي ديني
مؤلفه‌ها
فراواني
درصد
درصد خالص
درصد تراكمي
صفات متعالي
1400
52.2
52.2
52.2
پيام عاشورا
1159
43.2
43.2
95.4
تعاون
98
3.7
3.7
99.1
مقاومت و پايداري
12
.4
.4
99.6
ايثار و شهادت
9
.3
.3
99.9
اقتدار سياسي
3
.1
.1
100.0
جمع
2681
100.0
100.0
ملاحظه مي‌شود كه مؤلفه‌هاي شش‌گانه به يك نسبت در کتاب‌هاي دين و زندگي داراي فراواني نيستند. بررسي نسبت مصاديق نشان داد: بيش از 95 درصد مصاديق مربوط به دو مؤلفة «صفات متعالي» و «پيام عاشورا» بود، درحالي‌که «پايداري»، «ايثار و شهادت» و «اقتدار سياسي» نسبت‌هاي كمتري در مقايسه با دو مؤلفة پيش‌گفته دارند.
جدول (9): مقايسة مؤلفه‌ها در کتاب‌هاي ديني
مؤلفه‌ها
اول
781 نمونه
دوم
1118 نمونه
سوم
782 نمونه
اقتدار سياسي
.2
.1
تعاون
1.4
6.7
1.5
پيام عاشورا
38.5
52.0
35.4
ايثار و شهادت
.7
.1
پايداري
.5
.4
.5
صفات متعالي
59.5
40.1
62.3
جمع
100.0
100.0
100.0
بر اساس آنچه در جدول (9) ملاحظه مي‌شود، مي‌توان قضاوت كرد كه در کتاب‌هاي دين و زندگي پاية اول ـ به ترتيبـ بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، و پايداري توجه شده است، درحالي‌که به ايثار و شهادت و اقتدار سياسي توجهي نشده است. اين مقايسه در کتاب‌هاي پاية دوم نشان داد ـ به ترتيبـ بيشتر به پيام عاشورا، صفات متعالي، تعاون، پايداري و اقتدار سياسي توجه شده است، و تقريباً همين وضعيت در کتاب‌هاي پاية سوم مشاهده شد، به گونه‌اي كه ـ به ترتيبـ بيشتر به صفات متعالي، پيام عاشورا، تعاون، ايثار و شهادت و اقتدار سياسي و پايداري توجه شده است.
سؤال دوم تحقيق
کتاب‌هاي دين و زندگي دورة متوسطه به چه ميزان به مصاديق مؤلفه‌هاي دفاع مقدس پرداخته‌اند؟
براي تعيين تنوع هر يک از مصاديق سي‌ودوگانه در هر يك از کتاب‌هاي دين و زندگي، داده‌ها در جدول (10) گردآوري شد:
جدول (10): توزيع فراواني مصاديق سي‌ودوگانه در کتاب‌هاي ديني
رديف
مصاديق
فراواني
درصد
رديف
مصاديق
فراواني
درصد
1
حق‌گرايي
399
14.9
14
دين‌محوري
38
1.4
2
بينش
373
13.9
15
همكاري
20
.7
3
ذلت‌گريزي
372
13.9
16
ايمان به غيب
19
.7
4
صداقت
282
10.5
17
ظلم‌ستيزي
13
.5
5
عزت نفس
261
9.7
18
استقامت در راه هدف
8
.3
6
ولايت‌مداري
241
9.0
19
همدردي
6
.2
7
عدالت‌خواهي
177
6.6
20
فداكاري
5
.2
8
امربه‌معروف و نهي از منكر
146
5.4
21
مردم‌داري
4
.1
9
پرهيزگاري
96
3.6
22
ايثار جان
4
.1
10
مشاركت
68
2.5
23
تعلق نداشتن به دنيا
4
.1
11
عمل به تكليف
52
1.9
24
استقلال‌طلبي
3
.1
12
توجه به آخرت
45
1.7
25
صبر و مقاومت در برابر مصايب
3
.1
13
توكل به خدا
41
1.5
26
دفاع از دين، خاك، ناموس
1
.0
جمع
2681
100.0
ملاحظه مي‌شود كه بيشترين فراواني جملات و يا عبارات مربوط به حق‌گرايي، بينش و ذلت‌گريزي، و کمترين فراواني به استقلال‌طلبي، صبر و مقاومت در برابر مصايب، و دفاع از دين، خاك، ناموس مربوط بوده است. اما اينكه دانش‌آموزان پايه‌هاي گوناگون به چه نسبت‌هايي از مصاديق بهره‌مند بوده‌اند، سؤالي است كه با آن مواجه شديم. بنابراين، در هر يك از کتاب‌هاي پايه‌هاي گوناگون، نتايج به تفكيك هر كتاب استخراج شد:
جدول (11): فراواني مصاديق سي‌ودوگانه در کتاب‌هاي ديني به تفکيک پاية تحصيلي
رديف
مصاديق
اول
781 نمونه
دوم
1118 نمونه
سوم
782 نمونه
رديف
مصاديق
اول
781 نمونه
دوم
1118 نمونه
سوم
782 نمونه
درصد
درصد
درصد
درصد
درصد
درصد
1
استقلال‌طلبي
.2
.1
15
دفاع از دين، خاك، ناموس
.1
2
همكاري
.9
1.1
.1
16
استقامت در راه هدف
.5
.2
.3
3
همدردي
.1
.2
.4
17
ولايت‌مداري
2.6
.4
27.6
4
مردم‌داري
.3
.3
18
صداقت
16.4
8.6
7.4
5
مشاركت
.1
5.5
.8
19
تعلق نداشتن به دنيا
.3
.1
6
حق‌گرايي
22.7
10.7
13.0
20
پرهيزگاري
3.7
5.1
1.3
7
عدالت‌خواهي
.5
12.2
4.7
21
بينش
24.6
8.9
10.5
8
ظلم‌ستيزي
.4
.1
1.2
22
دين‌محوري
1.4
.1
3.3
9
ذلت‌گريزي
10.8
17.9
11.3
23
عزت نفس
8.5
9.7
11.1
10
امربه‌معروف و نهي از منكر
3.6
8.9
2.4
24
توجه به آخرت
.8
3.0
.8
11
عمل به تكليف
.6
2.2
2.8
25
ايمان به غيب
1.0
1.0
12
فداكاري
.4
.1
26
توكل به خدا
.6
3.1
.1
13
ايثار جان
.4
جمع
100.0
100.0
100.0
14
صبر و مقاومت در برابر مصايب
.2
.1
در كتاب دين و زندگي پاية دوم متوسطه، بيشتر به ذلت‌گريزي، عدالت‌خواهي، حق‌گرايي و كمتر به استقامت در راه هدف، ظلم‌ستيزي و دين‌محوري توجه شده است. در اين كتاب، به مردم‌داري و دفاع از دين، خاك، ناموس توجهي نشده است. دانش‌آموزان پاية سوم متوسطه در اين كتاب، بيشتر با ولايت‌مداري، حق‌گرايي و ذلت‌گريزي، و كمتر با تعلق نداشتن به دنيا، استقلال‌طلبي و صبر و مقاومت در برابر مصايب مواجه شده‌اند. در اين كتاب، به ايمان به غيب و ايثار جان توجهي نشده است. در كتاب دين و زندگي اول متوسطه، بيشتر به بينش، حق‌گرايي و صداقت، و كمتر به مردم‌داري، مشاركت و همدردي توجه شده است. در كتاب اخير، به شش مصداق ايثار جان، دفاع از دين، خاك، ناموس، فداكاري، تعلق نداشتن به دنيا، استقلال‌طلبي و صبر و مقاومت در برابر مصايب بي‌توجهي شده است. براي ارائة يك تصوير كلي از مصاديق سي‌ودوگانه در هر كتاب، سراغ مصاديقي رفتيم كه داراي فراواني بيشتري بودند و در رتبه‌هاي اول تا دهم قرار داشتند:
جدول (12): مصاديق داراي ده فراواني بيشتر و كمتر در دو گروه كتاب
کتاب‌هاي ديني
فراواني بيشتر
مشاركت
پرهيزگاري
امربه‌معروف و نهي از منكر
عدالت‌خواهي
ولايت‌مداري
عزت نفس
صداقت
ذلت‌گريزي
بصيرت و بينش
حق‌گرايي
فراواني كمتر
ظلم‌ستيزي
استقامت در راه هدف
همدردي
فداكاري
تعلق نداشتن به دنيا
ايثار جان
مردم‌داري
صبر و مقاومت در برابر مصايب
استقلال‌طلبي
دفاع از دين، خاك، ناموس
کتاب‌هاي فارسي
فراواني بيشتر
فداكاري
عمل به تكليف
ولايت‌مداري
استقامت در راه هدف
همدردي
ظلم‌ستيزي
ذلت‌گريزي
بينش
حق‌گرايي
عزت نفس
فراواني كمتر
ايمان به غيب
تعلق نداشتن به دنيا
پرهيزگاري
دين‌محوري
مشاركت امنيت‌خواهي
مشاركت امنيت‌خواهي
مردم‌داري
ايثار اعضاي بدن (جانبازي)
ايثار مال
تعلق نداشتن به دنيا، ايثار عزيزان
بحث و نتيجه‌گيري
فرهنگ ايثار و شهادت به‌عنوان والاترين ارزش‌هاي انساني در دين مبين اسلام مد نظر بوده و همواره بر آن تأکيد شده است. اين مفاهيم ژرف در طول تاريخ، همواره سرنوشت بشر را تعيين كرده و او را از نابودي معنوي نجات داده است. در فرهنگ اسلامي، توجه به اين مفاهيم همواره رايج بوده و پس از انقلاب اسلامي و در هشت سال دفاع مقدس به اوج خود رسيد.
هدف اصلي اين نبشتار تحليل محتواي کتاب‌هاي ادبيات فارسي و ديني دورة متوسطه از لحاظ ميزان توجه به مؤلفه‌هاي دفاع مقدس (اقتدار سياسي، تعاون، پيام عاشورا، ايثار و شهادت، پايداري، و صفات متعالي) از طريق پاسخ‌گويي به دو سؤال پژوهشي با استفاده از روش توصيفي «تحليل محتوا» بود.
جامعة آماري شامل 9 جلد كتاب ادبيات فارسي و دين و زندگي دورة متوسطه بود كه همة آنها به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. بدين‌روي، نتايج مربوط به 5199 (2681 ديني و 2518 فارسي) جمله، كلمه، مضمون، بيت و عبارت استخراج و بررسي گرديد.
روند يافته‌هاي حاضر مبين ناهمگوني در عملكرد گروه‌هاي گوناگون مؤلف كتاب‌هاي درسي و عدم توالي محتواي يك عنوان درسي در پايه‌هاي متفاوت و نيز در بين نتايج كارگروه مؤلفان دروس است. مناسبت جملات، كلمات، مضمون‌ها، بيت‌ها و عبارات با مؤلفه‌هاي شش‌گانه در دو گروه کتاب، حاکي از تفاوت‌هايي است؛ بدين معنا که در دو گروه کتاب، به صفات متعالي و پيام عاشورا بيشتر توجه شده است. به‌طور خلاصه، مي‌توان گفت: کمترين توجه در دو گروه کتاب‌هاي تحت بررسي به پايداري، ايثار و شهادت، و اقتدار سياسي بوده است و اين وضعيت بيشتر در کتاب‌هاي ديني مشهود بود. «صفات متعالي» و «پيام عاشورا» در هر دو گروه کتاب بررسي‌شد و بيش از مؤلفه‌هاي ديگر تکرار شده بود و اين وضعيت بيشتر در کتاب‌هاي ديني مشاهده گرديد.
بررسي تنوع مصاديق سيودوگانة معرف هر مؤلفه نشان داد که در كلية کتاب‌هاي تحت بررسي به حق‌گرايي، بينش، ذلت‌گريزي، عزت نفس و ولايت‌مداري بيش از مردم‌داري، امنيت، ايثار مال، ايثار اعضاي بدن (جانبازي) و ايثار عزيزان توجه شده است. اما مهم‌ترين نكته اينكه به مضاميني همچون ايثار عزيزان، ايثار مال، توكل به خدا و ايمان به غيب، به‌ويژه در كتاب‌هاي ادبيات فارسي پايه‌هاي دوم و سوم اصلاً توجه نشده است.
از نظر توزيع مؤلفه‌ها در هر يک از کتاب‌هاي ادبيات فارسي و ديني، مي‌توان به اين نکته اشاره كرد که شش مؤلفه مطالعه شده در کتاب‌هاي ادبيات فارسي سه پاية تحصيلي ـ بجز پاية اول‌ـ وضعيت بهتري نسبت به کتاب‌هاي ديني داشت. براي دو مؤلفة «ايثار و شهادت» و «اقتدار سياسي» در کتاب‌هاي ديني پاية اول شواهدي يافت نشد، درحالي‌که در کتاب‌هاي فارسي سه پاية تحصيلي شش مؤلفه تقريباً توزيع شده، اگرچه اين توزيع تعادل لازم نداشته است.
البته اين نكتة روان‌شناختي درخصوص فراگيران رشته‌هاي گوناگون دورة متوسطه را بايد در نظر داشت. طبيعي است كه به هر حال، ويژگي‌هاي روان‌شناختي دانش‌آموزان رشتة رياضي و تجربي با رشتة انساني متفاوت است و متن كتاب درسي درخصوص يك موضوع واحد براي آنها لزوماً بايد متفاوت تدوين شود. اينكه متن مضمون استدلال بيشتري داشته باشد و يا جنبه‌هاي ادبي و هنري آن وزن بيشتري داشته باشد، مسئله‌اي است كه متخصصان روان‌شناسي نوجوان و جوان مي‌توانند به آن پاسخ دهند و تدوين‌گران كتاب درسي را كمك كنند.
به‌طور خلاصه، مي‌توان گفت: ده مصداق برتر در همة کتاب‌هاي دو گروه به يک اندازه با هم انطباق ندارند. به عبارت ديگر، برخي همانند بينش، حق‌گرايي، پرهيزگاري و ذلت‌گريزي در دو گروه به‌طور مشترك به كار برده شده است. مقايسة فراواني‌هاي بيشتر و کمتر در دو گروه کتاب نشان داد که فراواني‌هاي مصاديق از يک روند تبعيت نمي‌کنند؛ بدين معنا که در يک کتاب، برخي مصداق‌ها داراي بيشترين فراواني است، درحالي‌که همان مصداق در کتاب ديگر داراي کمترين فراواني است. براي مثال، در کتاب‌هاي ادبيات فارسي، «استقامت در راه هدف» و «پرهيزگاري» جزو فراواني‌هاي بيشتر است، درحالي‌که همين مصداق جزو فراواني کمتر در کتاب‌هاي ديني بوده است. نكتة جالب توجه اينكه در هيچ‌يک از دو گروه كتاب، «توكل به خدا»، «توجه به آخرت»، «تعلق نداشتن به دنيا» و «ايثار جان» در فهرست ده مصداق برتر قرار ندارد. علاوه بر اين، در همة کتاب‌ها (بجز ادبيات 1 و2) از مصداق «ايثار اعضاي بدن» اثري نيست. همچنين مقايسة محتواي کتاب‌هاي رشته‌هاي علوم انساني و علوم تجربي و رياضي‌ـ فيزيک حاکي از اين نکته است که در رشته‌هاي علوم انساني بيشتر بر «پيام عاشورا»، و در رشته‌هاي ديگر بيشتر بر «صفات متعالي» تأکيد شده است.
پيشنهادهاي كاربردي
1. نتايج پژوهش مبين كاستي‌هايي در برخي از كتاب‌هاي درسي ديني و ادبيات فارسي بود. درواقع، كتاب‌هاي درسي مذكور به‌رغم اينکه از زمينة مناسبي برخوردار بود، فاقد توجه شايسته به مؤلفه‌هاي دفاع مقدس است. ازاين‌رو، پيشنهاد مي‌شود در كتاب‌هاي درسي مزبور، بازنگري شود.
2. در تدوين سرفصل‌ها و راهنماي برنامة درسي کتاب‌ها به اين مسئله توجه شود كه مؤلفان به‌طور متوازن به مؤلفه‌هاي موضوع توافق كارفرماي برنامة درسي (سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي) بر اساس يك الگوي مشخص و قابل ارزيابي توجه كنند.
3. لازم است در خصوص اصلاح روند توجه به مؤلفه‌هاي دفاع مقدس در كتاب‌هاي درسي اقدام و نوعي همگوني بين گروه‌هاي برنامه‌ريزي دروس گوناگون برقرار شود؛ زيرا مختصات رشدي دانش‌آموزان دورة متوسطه به‌عنوان عامل اساسي طرح محتوا براي دانش‌آموزان، در اين گروه‌هاي برنامه‌ريز درسي مشترك بوده است.
4. انتظار مي‌رفت كتاب‌هاي درسي ديني توجه شايسته‌تري به مؤلفه‌هاي تحت بررسي داشته باشند؛ اما در طول پژوهش، مشخص شد كه اين كتاب‌ها در مرتبة مناسبي قرار ندارند. ازآن‌رو که کتاب‌هاي درسي ديني تحت بررسي‌ـ به تعبير صاحب‌نظران ـ از درس‌هايي هستند كه امكان توجه به حوزة دفاع مقدس در آنها وجود دارد، شايسته است دست‌اندركاران كتاب‌هاي درسي مذكور بيش‌ازپيش به اين رويداد خطير اجتماعي توجه كنند. پيشنهاد مي‌شود از كارشناسان تأليف كتاب‌هاي درسي ادبيات فارسي، كه در اين زمينه موفقيت نسبي داشته‌اند، براي آشناسازي بيشتر با چگونگي توجه به مفاهيم دفاع مقدس در محتواي برنامه‌هاي درسي مذكور كمك گرفته شود.
5. در کتاب‌هاي گروه فارسي در خصوص مؤلفه‌هاي «ايثار و شهادت» و «اقتدار سياسي» تجديد نظر شود.
6. در کتاب‌هاي تحت بررسي، به‌ويژه در کتاب‌هاي ديني، در خصوص مؤلفه‌هاي «پايداري»، «ايثار و شهادت» و «اقتدار سياسي» تجديد نظر شود.
7. در خصوص هر يك از مؤلفه‌ها و مصاديق، به‌صورت يك كار مشترك، با متخصصان روان‌شناسي تربيتي در متن هر كتاب درسي توافق شود. ازآن‌رو که هر يك از مضامين سي‌ودوگانه در اين پژوهش طبعاً با ويژگي‌هاي همة گروه‌هاي سني دانش‌آموزان منطبق نيست، بنابراين، نظر متخصصان روان‌شناسي تربيتي مي‌تواند در جاي‌گزيني هر مصداق با توجه به ويژگي‌هاي رشد عقلاني و روان‌شناختي نوجوانان مؤثر باشد.
- آرامبراستر، بي. بي؛ اندرسون، وتي. اچ، 1372، «تحليل كتاب درسي»، ترجمه: هاشم فردانش، تعليم و تربيت، ش33.
- آيتي، محمدابراهيم، 1359، تاريخ پيامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران.
- احقر، قدسي، 1383، «تحليل محتواي كتاب علوم تجربي پايه پنجم ابتدايي و تناسب آن با توان ذهني دانش‌آموزان شهر تهران»، تعليم و تربيت، ش 85، ص8.
- اسدنيا، مهين؛ عابديني، ميمنت، 1389، «تجزيه و تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دوره راهنمايي بر مبناي مؤلفه‌هاي آموزش سلامت»، مجموعه مقالات اولين همايش كشوري دانشجويي عوامل اجتماعي مؤثر بر سلامت، تهران، دانشگاه علوم پزشكي ايران.
- اکرمي، کاظم، 1387، «تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دوره دبيرستان (رشته‌هاي رياضي، تجربي، انساني) در ارتباط با معرفي شخصيت حضرت امام خميني، جمع‌آوري، بررسي و نقد نظريه‌ها و تئوري‌هاي مربوط به محتواي کتاب»، گزارش پژوهشي، تهران، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش.
- اميري، حسن، 1388، «ترسيم هويت ايراني در کتاب‌هاي درسي ادبيات فارسي و تاريخ مقطع متوسطه ايران از سال 1320 تا 1344»، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي.
- انوري، حسن، 1381، فرهنگ بزرگ سخن، ج اول، تهران، سخن.
- بحراني، محمود، 1382، «تحليل محتواي کتب دوره ابتدايي از لحاظ مفاهيم ديني و اخلاقي»، گزارش پژوهشي، خرم‌آباد، شوراي تحقيقات اداره كل آموزش و پرورش استان لرستان.
- بوتول، گاستون، 1382، جامعه‌شناسي جنگ، ترجمه: هوشنگ‌فر خجسته، تهران، علمي فرهنگي.
- تقي‌زاده، اکبر، 1388، «ايران در کتاب‌هاي درسي دوره پهلوي اول»، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي.
- جعفري هرندي، رضا، 1381، «بررسي محتواي کتاب‌هاي درسي دوره آموزش عمومي از نظر وجود مفاهيم هشت سال دفاع مقدس»، سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان، شوراي تحقيقات.
- جعفري هرندي، رضا؛ يزد خواستي، علي، 1393، «تحليل ميزان توجه به مفاهيم فرهنگ ايثار و شهادت در کتاب‌هاي درسي دورة آموزش عمومي»، تربيت اسلامي، سال نهم، ش18.
- جمعي از نويسندگان، 1388، قلمرو برنامه درسي در ايران: ارزيابي وضع موجود و ترسيم چشم‌انداز مطلوب، چ چهارم، به كوشش انجمن برنامه‌ريزي درسي ايران، تهران، سمت.
- چيني‌فروشان، صمد، 1376، «نوجوانان و جوانان امروز درباره دفاع مقدس چه مي‌دانند؟»، سروش، ش854.
- خسروانيان، حميدرضا، 1387، «ترسيم هويت ملي (ايراني) در کتاب‌هاي درسي تاريخ متوسطه از سال 1343 تا 1385»، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي.
- خلقي، مليحه، 1388، «تحليل محتواي کتاب‌هاي درسي دورة پيش‌دانشگاهي در ارتباط با معرفي شخصيت حضرت امام خميني»، گزارش پژوهشي، تهران، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش.
- دالوند، روح‌الله، 1386، «تحليل محتواي کتب درسي دوره آموزش عمومي (ابتدايي‌ـ راهنمايي) به لحاظ معرفتي شخصيت و سيره پيامبر اکرم»، طرح پژوهشي، اراك، شوراي تحقيقات اداره كل آموزش و پرورش استان مركزي.
- دهخدا، علي‌اکبر، 1377، لغت‌نامه، چ دوم از دوره جديد، تهران، دانشگاه تهران.
- ذاكر صالحي، غلام‌رضا، 1377، «رهيافتي نو در راهکارهاي حفظ و ارتقاي ارزش‌هاي دفاع مقدس در کتاب‌هاي درسي»، نامه پژوهش، سال سوم، ش9.
- رايف، دانيل و ديگران، 1381، تحليل پيام‌هاي رسانه‌اي كاربرد تحليل محتواي كمي در تحقيق، ترجمه: مهدخت بروجردي علوم، تهران، سروش.
- رباني، جعفر، 1377، «دفاع مقدس در کتاب‌هاي درسي چاپ 1364 دانش‌آموزان»، نامه پژوهش، سال سوم، ش9.
- ساروخاني، باقر، 1378، روش‌هاي تحقيق در علوم اجتماعي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.
- سرمد، زهره و ديگران، 1383، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، چ پنجم، تهران، آگه.
- سنگري، محمدرضا، 1377، «ادبيات پايداري (مقاومت)»، نامه پژوهش، سال سوم، ش9.
- صباغيان، زهرا، 1384، «معلم، دفاع مقدس و كتب درسي»، نگاه، ش 261 ـ 266، ص261.
- صديق سروستاني، رحمت‌الله، 1375، «كاربرد تحليل محتوا در علوم اجتماعي»، نامه علوم اجتماعي، ش 8.
- قاسم‌نژاد، علي، 1376، ادبيات جنگ، دانش‌نامه ادب فارسي، ج 2، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
- كوثري، مسعود، 1377، «درآمدي بر جامعه‌شناسي ادبيات جنگ»، نامه پژوهش، سال سوم، ش9.
- محدث، جلال‌الدين، 1384، شرح فارسي غرر و درر آمدي (غرر الحكم و درر الكلم)، چ پنجم، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- معتمد عليخاني، ناصر، 1379، «تأثير هشت‌ساله جنگ تحميلي بر واژگان زبان فارسي و به وجود آمدن اصطلاحات جديد در دفاع مقدس 1367-1359»، پايان‌نامه كارشناسي ارشد زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه تهران.
- معروفي، يحيي؛ يوسف‌زاده، محمدرضا، 1388، تحليل محتوا در علوم انساني. راهنماي عملي تحليل کتاب‌هاي درسي، همدان، سپهر دانش.
- ملكي، حسن، 1379، مباني برنامه‌ريزي درسي آموزش متوسطه، تهران، سمت.
- مهرمحمدي، محمود، 1383، آموزش عمومي هنر: چيستي، چرايي و چگونگي، تهران، مدرسه.
- نژاد احد انزايي، فرزانه، 1384، «بررسي ميزان كاربردي بودن محتواي كتاب اقتصاد سال دوم رشته علوم انساني در زندگي روزمره دانش‌آموزان از ديدگاه دبيران اقتصاد و دانش‌آموزان منطقه چهار آموزش و پرورش تهران»، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تربيت‌معلم، دانشكده روان‌شناسي و علوم تربيتي.
- نژاد شفيعي، محبوبه، 1388، «تحليل محتواي کتاب‌هاي دين و زندگي دورة متوسطه بر اساس مقوله‌هاي مفاهيم اساسي و مؤلفه‌هاي بيست و چهارگانة اهداف در قلمرو باورها و گرايش‌ها»، پايان‌نامه كارشناسي ارشد رشته تاريخ و فلسفه آموزش و پرورش، دانشكده علوم تربيتي و روان‌شناسي دانشگاه شيراز.
- واشقاني، ماشاء‌الله؛ علي‌پور، احمد، 1382، «تحليل محتواي كتاب درسي علوم پايه اول كودكان کم‌توان ذهني و مقايسه آن با كتاب درسي علوم پايه اول كودكان عادي»، پژوهش در حيطه كودكان استثنايي، دوره 3، ش 2 (پياپي 8).
- همتي، احمدعلي، 1381، «تحليل محتواي كتب تعليمات ديني دوره راهنمايي تحصيلي سال‌هاي اول، دوم و سوم بر اساس الگوي مريل»، گزارش پژوهشي، شوراي تحقيقات سازمان آموزش و پرورش استان فارس.
- يارمحمديان، محمدحسين، ١٣٧٧، اصول برنامه‌ريزي درسي، تهران، يادواره كتاب.
- Geske, A., & Geske, R. (2010). Content of textbooks: One of the factors affecting fourth-grader science achievements in TIMSS. Paper presented at the The 4th IEA International Research Conference (IRC 2010)
- Hunt,Morton (1985).Profiles of Social Research:The Scientific Study of Human Interaction .New York: Russell Sage Foundation.
- Martin, M. O., Mullis, I. V. S., Foy, P., & Olson, J. F. (2008). TIMSS 2007: International science report: findings from IEA's trends in international mathematics and science study at the fourth and eighth Grades. Lynch School of Education, Boston College: IEA TIMSS & PIRLS International Study Center.
- Tarr, J. E., Reys, R. E., Reys, B. J., Chávez, Ó., Shih, J., & Osterlind, S. J. (2008). The impact of middle-grades mathematics curricula and the classroom learning environment on student achievement. Journal for Research in Mathematics Education, 39(3), 247.
