اسلام و پژوهش‌های تربیتی

مقدّمه

خداوند متعال ازدواج را ماية آرامش زن و مرد قرار داده و بين آنان مودت و رحمت برقرار نموده،[1] اما تحقق اين نتايج را به در نظر داشتن معيارهاي صحيح انتخاب همسر منوط کرده است. گرچه تحقيقات متعددي به منظور شناسايي معيارهاي همسرگزيني از ديدگاه اسلام صورت گرفته است،[2] اما نياز به بررسي جامع‌تر در اين زمينه و استناد به تحقيقات تجربي انجام شده در اين خصوص همچنان احساس مي‌شود. بر اين اساس، انجام پژوهشي با هدف بررسي جامع معيارهاي انتخاب همسر از ديدگاه اسلام و مقرون ساختن مطالعات تجربي با آن ضرورت مي‌يابد. علاوه بر اين، تشخيص آمادگي فرد براي تشکيل خانواده و نيز شناخت دقيق خصوصيات همسر مورد نظر براي يک ازدواج موفق، از نگراني‌هاي هميشگي دختران و پسران به شمار آمده است. البته سادگي و محدوديت زندگي اجتماعي در گذشته تا حد زيادي از اين دغدغه کاسته بود. در آن زمان، هم آمادگي افراد براي ازدواج با سهولت و سرعت بيشتري صورت مي‌گرفت و هم شناخت فرد مقابل به راحتي ميسّر بود. اما پيچيدگي و گسترش فوق‌العاده جوامع کنوني به توسعه و تعميق روزافزون اين تشويش دامن مي‌زند و ايجاب مي‌کند که افراد علاقه‌مند به روش‌هاي نوين، با کمّي ساختن خصيصه‌ها، درصدد شناخت هرچه دقيق‌تر طرف مقابل برآمده، مقدّمة آغاز ازدواجي موفق را فراهم سازند. يکي از مهم‌ترين ابزارهايي که امروزه براي تشخيص و کمّي‌سازي ويژگي‌ها به کار مي‌رود، پرسش‌نامه‌ها، [3] مقياس‌ها[4] و آزمون‌هاي[5] رواني در زمينه‌هاي گوناگون است. پرسش‌نامه مکتوبي است دربردارندة مجموعه‌اي از سؤالات ترکيب شده، همراه با فضاهايي براي پاسخ دادن که غالباً در بررسي‌ها، به عنوان ثبت اطلاعات دربارة يک فرد يا گروه به کار مي‌رود و از نظر اقتصادي نسبت به مصاحبه‌هاي شفاهي مناسب‌تر است.[6]

در بعد ساخت پرسش‌نامه در خصوص انتخاب همسر از ديدگاه اسلام، بررسي‌ها منجر به اين نتيجه شد که در اين زمينه تاکنون تحقيقي صورت نگرفته و يا دست‌‌کم دست‌رسي به آن ميسّر نشد. البته در خارج از کشور، چندين پرسش‌نامة ارزيابي پيش از ازدواج[7] مانند «پرسش‌نامة آمادگي براي ازدواج»[8]، «درک و مطالعة تسهيل ارتباط باز زوجين»[9]، «ارزش‌يابي شخصي و روابط پيش از ازدواج»[10]، «ارزش‌يابي براي ازدواج اسقف کليولند»[11]، و «سياهة نيم‌رخ پيش از ازدواج»[12] تهيه شده، ولي هيچ‌يک بر اساس مباني اسلامي طرّاحي نشده است. در داخل کشور نيز پرسش‌نامه‌هاي متعددي همچون «پرسش‌نامة اولويت‌بخشي ملاک‌هاي همسرگزيني»،[13] «پرسش‌نامه پيش از ازدواج قلم صنع»، «پرسش‌نامة راه‌نمايي و مشاورة قبل از ازدواج»، و «پرسش‌نامة سخن آشنايي» ارائه شده، اما آنها نيز دقيقاً بر اساس مباني اسلامي طرّاحي نشده و برخي از آنها از استانداردهاي لازم براي يک پرسش‌نامة معتبر نيز برخوردار نيست. البته مشاوران ازدواج در ايران مي‌توانند با استفاده از مقياس‌هايي که هر يک بعدي از ابعاد ازدواج و انتخاب همسر را مطمح نظر قرار داده است، ويژگي‌هاي گوناگون داوطلب ازدواج را بسنجند. براي نمونه، برخي از آزمون‌ها همچون «آزمون 16 عاملي شخصيت کتل»[14] و «آزمون 5 عاملي شخصيت» (NEO)، که از هنجاريابي ايراني نيز برخوردارند،[15] براي تشخيص ويژگي‌هاي گوناگون شخصيتي مورد استفاده قرار مي‌گيرد؛ همچنان که براي سنجش صميميت، از «مقياس اندازه‌گيري نگرش‌هاي صميمانه»،[16] «مقياس همدم‌طلبي ـ دوري‌گزيني» (PـD)[17] و پرسش‌نامة «همدلي برانيگان»[18] مي‌توان بهره گرفت. براي تشخيص ميزان همبستگي در خانواده، از مقياس «ارزيابي انطباق‌پذيري و همبستگي خانواده» (facesـIII) و مقياس «خانوادة اصلي» (FOS) استفاده مي‌شود.[19] مقياس گرايش جنسي براي سنجش ميزان تمايلات جنسي داوطلب ازدواج مناسب است. به منظور برآورد دين‌داري، مي‌توان مقياس «سنجش دين‌داري»[20] و آزمون «پاي‌بندي مذهبي بر اساس گزاره‌هاي قرآن و نهج‌البلاغه»[21] را به کار گرفت. همچنين براي تشخيص درون‌گرايي ـ برون‌گرايي مي‌توان از مقياس «درون‌گرايي ـ برون‌گرايي گوکلن»[22] مدد گرفت.[23] آزمون خودسنجي، آزمون چندرتبه‌اي و آزمون عملکردي نيز به منظور تنظيم ميزان هيجان‌هاي خود مورد استفاده قرار مي‌گيرد.[24]

با وجود اين، مقياس‌هاي مزبور به طور مستقيم موضوع انتخاب همسر را مورد توجه قرار نداده و استفاده از آنها تنها در تشخيص ويژگي‌هاي شخصيتي و احياناً خانوادگي داوطلبان ازدواج مفيد است و ساير معيار‌هاي مهم در انتخاب همسر، همچون معيار‌هاي اقتصادي، خانوادگي و مذهبي در اين‌گونه ‌آزمون‌ها کمتر به چشم مي‌خورد. علاوه بر آن، بجز مقياس سنجش دين‌داري و آزمون پاي‌بندي مذهبي، که از هنجار ايراني برخوردارند، در ساير موارد، اين اطمينان وجود ندارد که ابزارها با ارزش‌هاي ايراني و اسلامي کاملاً هماهنگ باشد.

با توجه به دو نقص مزبور، تهية مقياسي جامع درخصوص انتخاب همسر و آن هم از ديدگاه اسلام، از اهميت و ضرورت خاصي برخوردار است که پژوهش حاضر درصدد تحقق آن است.

روش

اين پژوهش از حيث هدف آن، که ساخت ابزار انتخاب همسر از ديدگاه اسلام است، در زمرة مطالعات كاربردي، و از حيث روش، در طبقة طرح‌هاي غيرتجربي و از نوع ساخت‌آزمون قرار مي‌گيرد. پژوهش‌هاي ساخت‌‌آزمون به دنبال ساخت، ارزيابي يا اصلاح مقياس‌هاي اندازه‌گيري‌ است[25] و به موازات مطالعاتي از قبيل همه‌گيرشناسي و نظرسنجي، در طبقة طرح‌هاي غيرتجربي قرار مي‌گيرد. صاحبي[26] اين دسته‌بندي را فراگيرترين و منسجم‌ترين طبقه‌بندي طرح‌هاي پژوهشي دانسته است. پژوهش حاضر داراي دو بخش نظري و عملي بوده و در مرحلة اجرا و جمع‌آوري داده‌ها مراحل گوناگوني را به شرح ذيل پشت سر گذاشته است.

در بخش نظري، موضوع پژوهش تعيين معيارهاي انتخاب همسر از ديدگاه اسلام است. از اين‌رو، اطلاعات مورد نياز در اين خصوص، از مطالعة دقيق کل آيات قرآن و منابع روايي مرتبط با انتخاب همسر، از جمله نرم‌افزار جامع الاحاديث نسخه5/2، کتاب «النکاح» وسائل الشيعه و کتاب تحکيم خانواده که مشتمل بر روايات شيعه و اهل سنّت در خصوص ازدواج و خانواده است، جمع‌آوري گرديد. در مجموع، پس از حذف موارد تکراري، تعداد 41 آيه و 144 روايت مربوط به موضوع انتخاب همسر برگزيده شد. آيات و روايات برگزيده بر اساس موضوع دسته‌بندي شد و در قالب 6 موضوع اخلاقي و روان‌شناختي (با 33 عنوان جزئي)، دين‌داري و ايمان (با 11 عنوان جزئي)، خانوادگي (با 6 عنوان جزئي)، جسمي (با 20 عنوان جزئي)، اقتصادي (با 9 عنوان جزئي) و اجتماعي (با 3عنوان جزئي) قرار گرفت. سپس براي هر عنوان جزئي جملاتي (از 1 تا10) به صورت جملة خبري با زبان اول شخص تدوين شد. بدين صورت، تعداد 325 گويه آماده و براي سنجش روايي به همراه مستندات قرآني و روايي گويه‌ها، به پنج نفر کارشناس حوزوي و پنج نفر روان‌شناس ارائه شد و نظرات آنها مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. بررسي اين مرحله، شامل تشخيص ميزان مطابقت گويه‌ها با محتواي آيات و احاديث، ميزان سازگاري گويه‌ها با عنوان مقوله و قابليت يا عدم قابليت تعميم مقوله به زن و مرد بود. پس از تجزيه و تحليل نظرات کارشناسان، گويه‌هايي که دست‌کم مورد توافق پنج نفر نبود، حذف و قوي‌ترين گويه‌ها بر اساس نظرات کارشناسان انتخاب گرديد. با توجه به عدم قابليت تعميم برخي از مقولات به زن و مرد، در نهايت، دو پرسش‌نامة 132سؤالي (مربوط به دختران) و 97 سؤالي (مربوط به پسران) تدوين شد. پس از بررسي مجدّد پرسش‌نامه‌ها توسط 2 روان‌شناس داراي تحصيلات عالي حوزوي، تعداد سؤالات پرسش‌نامة دختران به 122، و پسران به 95 سؤال کاهش يافت. براي جمع‌آوري اطلاعات مربوط به بخش عملي و اثبات ويژگي‌هاي روان‌سنجي پرسش‌نامه، پس از اجراي آزمايشي بر روي 51 نفر از دختران و 40 نفر از پسران و محاسبة ضريب آلفاي مقولات، سؤالات ضعيف حذف و دو پرسش‌نامة 108سؤالي ويژه دختران و 71 سؤالي ويژة پسران آمادة اجراي نهايي شد. در اين تحقيق، جامعة آماري، دانشجويان مقاطع کارشناسي و کارشناسي ارشد دانشگاه‌هاي اصفهان و قم، و طلّاب برادر سطح1 (سال‌هاي اول تا ششم ـ هم‌طراز با مقطع سنّي کارشناسي) و سطح2 (سال‌هاي هفتم تا نهم هم‌طراز با مقطع سنّي کارشناسي ارشد) و طلّاب خواهر سطح2 (سال‌هاي اول تا چهارم ـ هم‌طراز با مقطع سنّي کارشناسي) حوزه‌هاي علميه اصفهان و قم است که در سال تحصيلي 1389ـ1390 در اين مراکز علمي به تحصيل اشتغال داشته و مجرّد بوده‌اند.

در اين دو پرسش‌نامه، تعداد 51 سؤال مشترک براي پسران و دختران، تعداد 57 سؤال ويژة دختران، و 20 سؤال نيز ويژه پسران وجود داشت. در نهايت و پس از آنکه پرسش‌نامه‌ها آماده گرديد، در بين طلّاب مدارس علميه «دارالحکمه» و «صاحب‌الزمان» (برادران)، و «مجتهده امين» (خواهران) اصفهان و مدارس علميه «رضويه»، «علوي» (سطح 2) و «شهيد صدوقي» (فاز 5) (برادران)، و «معصوميه» (خواهران) قم، و دانشجويان دانشگاه‌هاي اصفهان و قم بر اساس سهمية تعيين‌شده و به ‌صورت در دسترس توزيع شد. پس از تکميل توسط پاسخ‌دهندگان، پرسش‌نامه‌ها جمع‌آوري گرديد. تعداد کل پاسخ‌دهندگان دختر 424 نفر و تعداد کل پاسخ‌دهندگان پسر 337 نفر بود.

در اين پژوهش، براي توصيف و دسته‌بندي داده‌ها و تهية جدول‌ها از روش‌هاي گوناگون آمار توصيفي استفاده شد. براي تجزيه و تحليل داده‌ها و پاسخ به سؤال‌هاي پژوهش، از روش «تحليل عوامل»، «محاسبة ضريب همساني دروني» (آلفاي کرونباخ)، «دونيمه‌سازي»، «بازآزمون»، «تحليل واريانس»، «ضريب همبستگي پيرسون»، و «آزمونt» با کمک نرم‌افزار (SPSS) استفاده شد. همچنين در اين پژوهش، براي آنکه امکان مقايسة نمرات معيارها و عوامل انتخاب همسر بين دختران و پسران فراهم شود، نمرات هر عامل تبديل به 100 شد. به منظور تبديل نمرات به 100 از فرمول ذيل استفاده گرديد:

[(حداقل ممکن نمره ـ حداکثر ممکن نمره) / (حداقل نمرة ممکن در معيار ـ مجموع نمرة واقعي گويه‌ها)] ×100 = نمرة عامل

يافته‌ها

داده‌هاي جمعيت‌شناختي نشان مي‌دهد که ميانگين سن پاسخ‌گويان پسر 2/23 سال و انحراف معيار 58/4 است. ميانگين سنّي پاسخ‌گويان دختر نيز 8/22 سال و انحراف معيار 53/3 است.

الف. نتايج تحليل عاملي آزمون پسران

براي بررسي روايي سازه، ابتدا با داده‌ها و 337=n نفر مورد تجزيه و تحليل اکتشافي قرار گرفت. ميزان مناسب بودن يا کفايت گروه نمونه با آزمون «کيسر[27]، ماير[28]و الکين»[29] (KMO) بررسي شد و عدد 753/0 به دست آمد. (جدول1)

جدول (1): آزمون محاسبه KMO و کروي بودن Bartlett (پسران)

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy

753/0

سنجش کفايت نمونه‌گيري «کيسر، ماير و الکين»

Bartlett's Test of Sphericity

Approx/ Chi-Square

759/6992

تقريب مجذور K آزمون کروي بودن «بارتلت»

Df

2485

درجة آزادي

Sig.

000/0

سطح معناداري

براي اينکه مشخص شود آيا ماتريس همبستگي تفاوت معناداري با همبستگي صفر دارد و بر اين اساس، انجام تحليل عاملي قابل توجيه باشد، از آزمون «کروي بودن بارتلت» با محاسبة مجذور K استفاده شد که با درجة آزادي 2485 در سطح 0001/0P< معنادار بود. (جدول1)

براي تحليل عاملي داده‌هاي به دست آمده، ابتدا مفروض‌هاي اين تحليل مورد بررسي قرار گرفت و پس از چند بار اجرا و تحليل نمودار به‌دست آمده، به طور تجويزي تعداد عواملي که قابل احصا بود، در فرمول تحليل عاملي قرار گرفت که نتايج آن در پي مي‌آيد.

در شمارش بارهاي عامل و با توجه به نمودار «سنگ‌ريزه» (نمودار 1)، که در تحليل عاملي به دست مي‌آيد، مشخص شد که هشت عامل در آزمون پسران قابل باز‌شناسي است. عناصري که بار عاملي آنها کمتر از 30/0 بود از ذکر مقدار بار عاملي در جداول حذف گرديد. جدول (2) گويه‌ها و بار عاملي هر يک از اين عوامل را در آزمون پسران نشان مي‌دهد. عامل اول بيشترين گويه‌هايي را دارد که بيانگر پاي‌بندي به مذهب اسلام است. بنابراين، با عنوان «پاي‌بندي مذهبي» نام‌گذاري شد. در عامل دوم، بيشترين گويه‌ها با موضوع توجه به ظواهر مرتبط است. از اين‌رو، اين عامل «توجه به ظواهر» ناميده شد. گويه‌هاي عامل سوم عمدتاً در ارتباط با گرايش به خود است. بر اين اساس، عنوان «خودگرايي» بر آن نهاده شد. بيشترين گويه‌ها در عامل چهارم به خصيصة انعطاف‌پذيري مربوط است. از اين لحاظ، اين عامل «انعطاف‌پذيري» نام گرفت. گويه‌هاي عامل پنجم بالاترين ارتباط را با ادب فرد دارد. بنابراين، عامل پنجم «ادب» ناميده شد. در گويه‌هاي عامل ششم، نوعي توجه به ظواهر مذهبي به چشم مي‌خورد. به همين دليل، «توجه به ظواهر مذهبي» بر اين عامل اطلاق گرديد. عامل هفتم نشانگر ويژگي آرامش‌بخشي فرد است. از اين‌رو، «آرامش‌بخشي» ناميده شد. و سرانجام، عامل هشتم، که بيشتر گويه‌هاي آن با خصوصيت استقلال‌طلبي پيوند دارد، «استقلال‌طلبي» نام گرفت. در جدول (2) همچنين علاوه بر ذکر بار عاملي عامل اصلي، در ستوني ديگر، بار عاملي عامل فرعي نيز ذکر شده است. لازم به ذکر است که بر اساس انجام تحليل عاملي تجويزي و ضعف بار عملي گويه‌هاي (کمتر از 30/0)، گويه‌هاي شماره 17، 27، 41، 43، 47، 48، 58 و 71 از بين گويه‌هاي مربوط به معيار خصوصيات اخلاقي و روان‌شناختي، و گويه‌هاي شماره 12و 53 از بين گويه‌هاي مربوط به معيار ويژگي‌هاي جسماني حذف ‌گرديد و تعداد گويه‌هاي آزمون پسران در نهايت، به 61 گويه رسيد.

نمودار (1): سنگ‌ريزه پرسش‌نامة پسران

جدول (2): عوامل هشت‌گانة مقياس انتخاب همسر از ديدگاه اسلام و بار عاملي آنها (پسران)

شماره گويه

عامل اول: پاي‌بندي مذهبي

بار عامل اول

بار عوامل ديگر

4

در حفظ بيت‌المال حسّاسيت نشان مي‌دهم.

442/

5

يک احساس ترس آميخته به احترام نسبت به خداوند در خود مي‌يابم.

471/

10

در ايام شهادت امام حسين† خود را عزادار مي‌يابم.

591/

13

حضور خداوند در صحنه‌هاي زندگي محسوس است.

519/

15

به خداي يگانه اعتقاد دارم و او را مي‌پرستم.

631/

16

حق را مي‌پسندم، هرچند به ضرر من باشد.

552/

21

براي حاجت‌هاي مهم در صورت امکان، به زيارت اولياي دين مي‌روم و از ارواح آنان مدد مي‌جويم.

520/

28

به امام علي† عشق مي‌ورزم و سخنان او برايم راهنماي زندگي است.

596/

عامل دوم: توجه به ظواهر

بار عامل دوم

بار عوامل ديگر

11

زيبايي زن برايم از خصوصيات اخلاقي او مهم‌تر است.

685/

14

آنچه برايم مهم است اينکه مايحتاج زندگي را از هر راه ممکن به دست آورم.

361/

23

آرزو دارم با دختري ثروتمند ازدواج کنم.

594/

35

براي رفع مشکلات اقتصادي، ناچار مي‌شوم از راه‌هاي غيرمجاز هم استفاده کنم.

360/

319/ سوم

38

خود را در برابر اميال و خواسته‌هايم ناتوان مي‌بينم.

337/

302/ چهارم

46

تناسب اندام دختر از هر چيز، حتي صلاحيت خانوادگي او بيشتر اهميت دارد.

574/

52

مهم‌ترين ملاک در انتخاب همسر، زيبايي اوست.

625/

63

حتي اگر برخي از اعضاي خانوادة دختر ناصالح باشند، به خاطر زيبايي‌اش، با او ازدواج مي‌کنم.

488/

408/ سوم

عامل سوم: خودگرايي

بار عامل سوم

بار عوامل ديگر

36

اعضاي خانواده‌ام را مي‌پسندم.

412/

51

به عقيدة من، ازدواج بيشتر يک پيوند قانوني است تا يک پيوند مقدّس.

420/

410/ دوم

56

اگر مالي به من سپرده شود، قطعاً آن را به صاحبش بر مي‌گردانم.

533/

57

نسبت به حيات پس از مرگ ترديد دارم.

553/

62

مي‌خواهم ازدواج کنم تا از پدر و مادر يا خانة ناخوشايندم دور شوم.

482/

67

اگر چيزي به عنوان امانت به من سپرده شود و به آن نياز داشته باشم، از آن استفاده مي‌کنم.

355/

68

افرادي که تحت فشار غريزة جنسي قرار گرفته‌اند، حق دارند به هر طريقي نياز خود را تأمين کنند.

475/

306/ دوم

69

در تقابل لذات دنيا و آخرت، سعادت اخروي را ترجيح مي‌دهم.

416/

70

از نظر من مهرورزي، نشان دادن نقطة ضعف است.

589/

عامل چهارم: انعطاف‌ناپذيري

بار عامل چهارم

بار عوامل ديگر

2

اگر کسي به من دشنام دهد من هم مقابله به مثل مي‌کنم.

668/

22

گاهي مرتکب رفتار‌هاي زشت مي‌شوم.

468/

25

گذشت از بدي ديگران برايم سخت است.

527/ـ

31

دربارة رفتارهاي مبهم ديگران، دچار بدگماني مي‌شوم.

458/

381/ هفتم

40

اگر کسي به من دشنام دهد من هم به او ناسزا مي‌گويم.

734/

44

چون گذشتن از خطاي ديگران آنان را جسورتر مي‌کند، افراد خطاکار را نمي‌بخشم.

479/

322/ سوم

عامل پنجم: ادب

بار عامل پنجم

بار عوامل ديگر

1

به راحتي، مي‌توانم احساسم را به كسي كه دوستش دارم نشان دهم.

358/ـ

6

به خانواده‌ام وابسته‌ام.

314/ـ

7

از طرز صحبت غير مؤدّبانه بدم مي‌آيد.

449/

20

خصوصيات پدر و مادر همسر آينده‌ام برايم مهم است.

522/

24

ادب در کلام را رعايت مي‌کنم.

411/ـ

405/ ـ اول

30

از مشاهدة رفتارهاي ناپسند آزرده مي‌شوم.

450/

32

اعتماد کردن به ديگران برايم سخت است.

408/ـ

34

در کارها به خانواده‌ام کمک مي‌کنم.

338/

37

از دوستي با کساني که زبان به بدگويي و ناسزا مي‌گشايند، پرهيز مي‌کنم.

487/

60

مردي كه از زن خود كوچك‌تر باشد در ادارة زندگي ناموفق است.

330/ـ

عامل ششم: توجه به ظواهر مذهبي

بار عامل ششم

بار عوامل ديگر

9

خمس مال خود را پرداخت مي‌کنم.

382/

325/ اول

18

گرايش دارم دوستاني از جنس مخالف داشته باشم.

399/

393/ دوم

29

سعي مي‌کنم ظاهر خود را با موازين اسلامي منطبق سازم.

492/

397/ اول

33

برايم مهم است که مراسم ازدواجم مذهبي باشد.

559/

324/ اول

39

در هنگام گفت‌وگو با ديگران، لبخند مي‌زنم.

403/ـ

337/ اول

307/ هشتم

42

ويژگي‌هاي دايي و خالة همسر آينده‌ام برايم مهم است.

403/

320/ پنجم

55

توان باروري همسر برايم مهم‌تر از زيبايي اوست.

386/

345/ هشتم

61

در شرايط امروز، رعايت دقيق پوشش اسلامي براي زنان دشوار است.

409/

337/ دوم

64

اشتغال خارج از منزل يک ضرورت اجتناب‌ناپذير براي زنان امروزي است.

370/

343/ دوم

65

پوشش زن در خارج از منزل بايد مطابق خواست شوهر باشد.

392/

عامل هفتم: آرامش‌بخشي

بار عامل هفتم

بار عوامل ديگر

3

ديگران كنار من آرامش دارند.

598/

8

اطرافيانم مرا به عنوان فردي خوش‌بين مي‌شناسند.

373/

19

فردي آرامش‌بخش به شمار مي‌آيم.

581/

26

با ديگران خوش‌برخوردم.

532/

عامل هشتم: استقلال‌طلبي

بار عامل هشتم

بار عوامل ديگر

45

پس از ازدواج، خانواده‌ها بايد با هماهنگي قبلي به منزل ما بيايند.

425/

49

وظيفة اصلي زن، شوهر‌داري است.

664/

50

همسرم بايد به نحوي رفتار کند که خانواده‌ها دخالتي در زندگي ما نداشته باشند.

577/

54

به عقيدة من، كار اصلي زن در خانه است.

489/

321/ ششم

59

اگر مهرية دختري که مي‌خواهم با او ازدواج کنم زياد باشد از ازدواج با او منصرف مي‌شوم.

324/

66

از اينکه دوست غير همجنسم مراسم ازدواجم را به هم بزند، نگرانم.

333/ـ

324/سوم

نتايج مقايسة همبستگي آزمون ـ بازآزمون

به منظور برآورد ثبات مقياس، از روش «آزمون ـ بازآزمون»[30] استفاده شد. بدين منظور، پرسش‌نامه‌اي در اختيار 18 نفر از آقايان قرار گرفت و آنان پرسش‌نامه را تکميل کردند. سپس با گذشت قريب 3 تا 7 روز، مجدداً از آنها آزمون به عمل آمد. جدول (3) نشانگر ضريب همبستگي آزمون با بازآزمون آقايان است.

جدول (3): ضريب همبستگي عامل‌هاي هشت‌گانه در آزمون ـ بازآزمون پسران

نام عامل

تعداد

ضريب همبستگي

سطح معناداري

جفت اول

پاي‌بندي مذهبي

18

846/

0

جفت دوم

توجه به ظواهر

18

351/0

153/0

جفت سوم

خودگرايي

18

598/0

009/0

جفت چهارم

انعطاف‌ناپذيري

18

836/0

0

جفت پنجم

ادب

18

521/0

027/0

جفت ششم

توجه به ظواهر مذهبي

18

927/0

0

جفت هفتم

آرامش‌بخشي

18

826/0

0

جفت هشتم

استقلال‌طلبي

18

520/0

027/0

بر اساس اطلاعات جدول (3) بيشتر عوامل ‌هشت‌گانه در مرحلة آزمون ـ بازآزمون با يکديگر همبستگي معناداري دارند. اين همسبتگي بجز دربارة جفت دوم، که مربوط به عامل «توجه به ظواهر» است، در سطح مطلوبي قرار دارد که بيانگر ثبات مطلوب عوامل است.

ب. نتايج تحليل عاملي آزمون دختران

براي بررسي روايي سازه، ابتدا با داده‌ها و 424=n نفر مورد تجزيه و تحليل اکتشافي قرار گرفت. ميزان مناسب بودن يا کفايت گروه نمونه با آزمون «کيسر، ماير و الکين» (KMO) بررسي شد و عدد 826/0 به دست آمد (جدول5).

جدول (4): آزمون محاسبه KMO و کروي بودن Bartlett (دختران)

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.

826/0

سنجش کفايت نمونه‌گيري «کيسر، ماير و الکين»

Bartlett's Test of Sphericity

Approx Chi-Square

649/16016

تقريب مجذور K آزمون «کروي بودن بارتلت»

Df

5778

درجة آزادي

Sig.

000/0

سطح معناداري

براي اينکه مشخص شود آيا ماتريس همبستگي تفاوت معناداري با همبستگي صفر
دارد و بر اين اساس، انجام تحليل عاملي قابل توجيه باشد، از آزمون «کروي بودن بارتلت»[31] با محاسبه مجذور K استفاده شد که با درجة آزادي، 5778 در سطح 0001/0P< معنادار بود. (جدول4)

براي تحليل عاملي داده‌هاي به دست آمده، ابتدا مفروض‌‌هاي اين تحليل مورد
بررسي قرار گرفت و پس از چند بار اجرا و تحليل نمودار به دست آمده، به طور
تجويزي تعداد عواملي که قابل احصا بود، در فرمول تحليل عاملي قرار گرفت که نتايج آن در پي مي‌آيد.

نمودار (2)

در شمارش بارهاي عامل و با توجه به نمودار سنگ‌ريزه (نمودار 2)، که در تحليل عاملي به دست مي‌آيد، مشخص شد که هشت عامل در آزمون دختران قابل باز‌شناسي است. عناصري که بار عاملي آنها کمتر از 30/0 بود از ذکر مقدار بار عاملي در جداول حذف گرديد. جدول(5) گويه‌ها و بار عاملي هر يک از اين عوامل را در آزمون دختران نشان مي‌دهد. عامل اول بيشترين گويه‌هايي را دارد که بيانگر پاي‌بندي به مذهب اسلام است. بنابراين با عنوان «پاي‌بندي مذهبي» نام‌گذاري شد. در عامل دوم، بيشترين گويه‌ها با تقواي الهي مرتبط است. از اين‌رو، اين عامل «تقوا‌گرايي» ناميده شد. گويه‌هاي عامل سوم عمدتاً در ارتباط با گرايش به تجمّلات است. بر اين اساس، عنوان «تجمّل‌گرايي» بر آن نهاده شد. بيشترين گويه‌ها در عامل چهارم به خصيصة آرامش‌بخشي مربوط است. از اين لحاظ، اين عامل «آرامش‌بخشي» نام گرفت. گويه‌هاي عامل پنجم بالاترين ارتباط را با ناتواني فرد در جهت مهار خود دارد. بنابراين، عامل پنجم «ناتواني در مهار خود» ناميده شد. در گويه‌هاي عامل ششم، نوعي خودمحوري به چشم مي‌خورد. به همين دليل، «خودمحوري» بر اين عامل اطلاق گرديد. عامل هفتم نشانگر علاقه به خانواده است. از اين‌رو، «خانواده‌گرايي» ناميده شد. و سرانجام، عامل هشتم، که بيشتر گويه‌هاي آن با ابراز محبت پيوند دارد، «ابراز محبت» نام گرفت. در جدول(5) همچنين علاوه بر ذکر بار عاملي عامل اصلي، در ستوني ديگر بار عاملي عامل فرعي نيز ذکر شده است.

لازم به ذکر است که بر اساس انجام تحليل عاملي تجويزي و ضعف بار عاملي، گويه‌هاي (کمتر از 30/0)، گويه‌هاي شماره 44، 68، 85 و 93 از معيار اولية دين‌داري و ايمان، گويه‌هاي شماره 1، 11، 31، 37، 42، 59، 64، 78، 86 و 89 از معيار اوليه ويژگي‌هاي اخلاقي و روان‌شناختي، گويه‌هاي شماره 4، 24، 38، 70، 77 و 105 از معيار صلاحيت خانوادگي، گويه‌هاي شماره 83، 88 و 103 از معيار ويژگي‌هاي جسمي، و گويه‌هاي شماره 21 و 43 از معيار خصوصيات اقتصادي حذف گرديد و تعداد گويه‌هاي آزمون دختران در نهايت، به 83 گويه رسيد.

جدول (5): عوامل هشت‌گانة مقياس انتخاب همسر از ديدگاه اسلام و بار عاملي آنها (دختران)

شماره گويه

عامل اول: پاي‌بندي مذهبي

بار عامل اول

بار عوامل ديگر

5

علاقه‌مندم با يک نفر از جنس مخالف که او را نمي‌شناسم، باب گفت‌وگو را بگشايم.

403/

341/ پنجم

7

در تقابل لذات دنيا و آخرت، سعادت اخروي را ترجيح مي‌دهم.

422/

8

براي حاجت‌هاي مهم، در صورت امکان به زيارت اولياي دين مي‌روم و از ارواح آنان مدد مي‌جويم.

389/

دوم322/

9

در صورتي که مسافر يا مريض نباشم در ماه رمضان روزه مي‌گيرم.

560/

16

ازدواج با فرد غير هم‌دين، آرامش خانواده را بر هم خواهد زد.

413/

22

دوست دارم با همسرم در مراسم مذهبي شرکت کنم.

712/

23

اگر کاري انجام دهم که خلاف دستورهاي ديني باشد احساس پشيماني مي‌کنم.

566/

دوم339/

25

سعي مي‌کنم با آرايش در جامعه حاضر شوم.

416/

27

برايم مهم است که مراسم ازدواجم مذهبي باشد.

720/

28

در ايام شهادت امام حسين†، خود را عزادار مي‌يابم.

542/

دوم373/

34

من راه خوش‌بختي و سعادت را فقط در دين مي‌جويم.

746/

40

به امام علي† عشق مي‌ورزم و سخنان او برايم راهنماي زندگي است.

513/

دوم300/

46

در شب‌هاي قدر ماه رمضان، مصمّم هستم بيدار بمانم و با خداي خود خلوت کنم.

616/0

دوم319/

63

از گفت‌وگوي دوستانه با غير همجنس احساس گناه مي‌کنم.

628/0

66

وظيفة اصلي زن تربيت فرزند و شوهرداري است.

617/0

73

به عقيدة من، كار اصلي زن در خانه است.

537/0

74

معتقدم که آرايش زن در محيط اجتماع، ارزش او را در بين مردم بالا مي‌برد

504/0

80

در شرايط امروز، رعايت دقيق پوشش اسلامي براي زنان دشوار است.

459/0

91

گفت‌وگوي صميمانه با افراد همجنس وغير همجنس لازمة معاشرت اجتماعي است.

567/0

92

براي آنکه آدم خوبي باشيم، لازم نيست مذهبي باشيم.

618/0

96

امروزه در نگاه کردن، محرم و نامحرم معنا ندارد.

596/0

98

اشتغال خارج از منزل يک ضرورت اجتناب‌ناپذير براي زنان امروزي است.

441/0

99

ازدواج با کسي را ترجيح مي‌دهم که به معنويات اهميت بدهد.

525/0

364/ششم

101

«حيا» صفت ارزشمندي است که به استحکام خانواده مي‌انجامد.

359/0

323/ششم

102

احساس مي‌کنم در زندگي چيزهايي مهم‌تر از مذهب هم وجود دارد.

557/0

107

لزومي ندارد همسر مورد انتخاب من حتماً مذهبي باشد.

697/0

108

اگر درآمدي داشته باشم بايد خمس مال خود را پرداخت کنم.

588/0

عامل دوم: تقو‌اگرايي

بار عامل دوم

بار عوامل ديگر

15

يک احساس ترس آميخته به احترام نسبت به خداوند در خود مي‌يابم.

351/

26

به سرعت، مطالب را درک مي‌کنم.

372/

30

ادب در کلام را رعايت مي‌کنم.

350/

33

از مشاهدة رفتارهاي ناپسند آزرده مي‌شوم

439/

47

به وعده‌ها و قول‌هايي که مي‌دهم پاي‌بندم.

514/0

48

به خداي يگانه اعتقاد دارم و او را مي‌پرستم.

491/0

49

با ديگران خوش‌برخوردم.

441/0

50

سعي مي‌کنم اسرار زندگي ديگران را فاش نسازم.

385/0

53

در راه رسيدن به يک هدف باارزش، به رغم مشکلات، به تلاش خود ادامه مي‌دهم.

522/0

54

در حفظ بيت‌المال، حسّاسيت نشان مي‌دهم.

414/0

اول303/

55

در برابر احسان و لطف ديگران، سپاس‌گزاري مي‌کنم.

497/0

57

وقتي در انجام واجبات ديني کوتاهي‌ کنم، درصدد جبران آن برمي‌آيم.

436/0

اول422/

60

خود را به منزلة کسي مي‌دانم که داراي دقت عمل است.

356/0

چهارم344/

62

نماز را دوست دارم.

466/0

اول412/

عامل سوم: تجمّل‌گرايي

بار عامل سوم

بار عوامل ديگر

3

چشم‌پوشي از مشاهدة نامحرم برايم دشوار است.

313/

14

رؤياي داشتن لباس‌هاي شيک و رفتن به سفر‌هاي خارجي را در سر مي‌پرورانم.

513/

اول388/

20

از اينکه مهريه‌ام کمتر از مهرية دوستانم باشد، نگرانم

526/

41

آرزومندم که وسايل زندگي من مطابق با مد روز باشد.

614/0

اول324/

67

مراسم ازدواج مجلّل را بر مراسمي ساده و خودماني ترجيح مي‌دهم.

504/0

81

دوست دارم زيورآلاتم از ساير دوستان و اقوام کمتر نباشد.

586/0

84

حاضرم براي تهية وسايل شيک منزل وام بگيرم.

490/0

94

از اينکه سطح جهيزية من پايين‌تر از دوستانم باشد، احساس حقارت خواهم کرد.

610/0

عامل چهارم: آرامش‌بخشي

بار عامل چهارم

بار عوامل ديگر

2

در مواقعي که عصباني مي‌شوم خشم خود را با فرياد زدن نشان مي‌دهم.

520/

6

در گرفتاري‌ها و مشکلات، آرامش خود را حفظ مي‌کنم.

594/

12

از رفتارهاي نادرست ديگران ايراد مي‌گيرم.

368/

هشتم361/-

19

گذشت از بدي ديگران، برايم سخت است.

429/

36

دچار عصبانيت‌هاي غير قابل کنترل مي‌شوم.

594/

39

فردي آرامش‌بخش به‌شمار مي‌روم.

484/0

45

ديگران كنار من آرامش دارند.

428/0

52

اگر کسي به من دشنام دهد ناچار من هم به او ناسزا مي‌گويم.

384/0

عامل پنجم: ناتواني در مهار خود

بار عامل پنجم

بار عوامل ديگر

13

خود را در برابر اميال و خواسته‌هايم ناتوان مي‌بينم.

409/

333/چهارم

51

گاهي درک مطالب ساده برايم دشوار مي‌شود.

525/0

56

از اينكه كسي اشتباهم را به رخ بكشد، برآشفته مي‌شوم.

362/0

321/چهارم

58

از ناتواني در کنترل رفتارهاي غير اخلاقي در زمينه‌هاي جنسي نگرانم.

365/0

61

گاهي نمي‌توانم از انجام رفتارهاي زشت خودداري کنم.

499/0

308/چهارم

71

براي خراب نشدن روابطم، از جرّ و بحث مي‌پرهيزم.

329/0ـ

72

به افرادي که تحت فشار غريزة جنسي قرار گرفته‌اند حق مي‌دهم که به هر طريقي نياز خود را تأمين کنند.

453/0

اول349/

79

گاهي به خاطر مصلحت بايد وعده داد، هرچند بدانيم که نمي‌توانيم به آن وفا کنيم.

414/0

عامل ششم: خودمحوري

بار عامل ششم

بار عوامل ديگر

65

حضور خداوند در بيشتر صحنه‌هاي زندگي محسوس است.

397/0

69

عقيم بودن شوهر چاره‌اي جز طلاق ندارد.

329/0

75

مهرية زياد دختر به استحکام پيوند خانوادگي منجر مي‌شود.

409/0

340/سوم

76

ازدواج بيشتر يک پيوند قانوني است تا يک پيوند مقدّس.

441/0

اول331/

82

چون گذشت از خطاي ديگران آنان را جسورتر مي‌کند، افراد خطاکار را نمي‌بخشم.

328/0

88

مهرورزي، نشان دادن نقطة ضعف است.

436/0

95

آنچه برايم مهم است اينکه مايحتاج زندگي را از هر راه ممکن به دست آورم.

356/0

100

براي رفع مشکلات اقتصادي، گاهي لازم مي‌شود از راه‌هاي غير مجاز هم استفاده کنم.

404/0

104

اگر چيزي به عنوان امانت به من سپرده شود و به آن نياز داشته باشم، از آن استفاده مي‌کنم.

313/0

311/پنجم

عامل هفتم: گرايش به خانواده

بار عامل هفتم

بار عوامل ديگر

17

خانواده‌‌ام حريم مرا نگه مي‌دارند.

530/

29

اعضاي خانواده‌ام را مي‌پسندم.

577/

35

به خانواده‌ام وابسته‌ام.

479/ـ

97

مي‌خواهم ازدواج کنم تا از پدر و مادر يا خانة ناخوشايندم دور شوم.

515/0

عامل هشتم: ابراز محبت

بار عامل هشتم

بار عوامل ديگر

10

مي‌توانم احساسم را به کسي که دوستش دارم نشان دهم.

492/

32

خصوصيات مثبت ديگران را بيان مي‌كنم.

501/

دوم318/

18

در هنگام گفت‌وگو با ديگران، لبخند مي‌زنم.

336/

90

سعي مي‌كنم محبتم را به ديگران پنهان كنم؛ چون از آن سوء استفاده مي‌شود.

518/0

106

حتماً بايد عيب نزديکانم را به آنها بگويم.

373/0ـ

نتايج مقايسه همبستگي آزمون ـ بازآزمون

به منظور برآورد ثبات مقياس، از روش «آزمون ـ بازآزمون» استفاده شد. بدين منظور، پرسشنامه‌اي در اختيار 30 نفر از خانم‌ها قرار گرفت و آنان پرسش‌نامه را تکميل کردند. سپس با گذشت قريب 3 تا 7 روز، مجدداً از آنها آزمون به عمل آمد. جدول(6) نشانگر ضريب همبستگي آزمون با بازآزمون خانم‌هاست.

جدول (6): ضريب همبستگي عامل‌هاي هشت‌گانه آزمون و بازآزمون دختران

نام عامل

تعداد

ضريب همبستگي

سطح معناداري

جفت اول

پاي‌بندي مذهبي

30

938/0

0

جفت دوم

تقواگرايي

30

697/0

0

جفت سوم

تجمّل‌گرايي

30

883/0

0

جفت چهارم

آرامش‌بخشي

30

794/0

0

جفت پنجم

مهار خود

30

808/0

0

جفت ششم

خودمحوري

30

714/0

0

جفت هفتم

گرايش به خانواده

30

638/0

0

جفت هشتم

ابراز محبت

30

623/0

0

بر اساس اطلاعات جدول(6)، تمامي عوامل هشت‌گانه در مرحلة آزمون و بازآزمون با يکديگر همبستگي معناداري دارند. اين همسبتگي در سطح بالايي قرار دارد که بيانگر ثبات بالاي عوامل است.

جدول(7): آزمون همساني دروني عوامل پسران (آلفاي کرونباخ)

عامل

تعداد گويه

تعداد آزمودني

آلفاي کرونباخ

پاي‌بندي مذهبي

8

337

7394/0

توجه به ظواهر

8

337

7405/0

خودگرايي

9

337

7112/0

انعطاف‌ناپذيري

6

337

3932/0

ادب

10

337

0615/0

توجه به ظواهر مذهبي

10

337

6380/0

آرامش‌بخشي

4

337

5750/0

استقلال‌طلبي

6

337

3543/0

کل آزمون

61

337

8449/0

جدول(8): آزمون همساني دروني عوامل دختران(آلفاي کرونباخ)

عامل

تعداد گويه

تعداد آزمودني

آلفاي کرونباخ

پاي‌بندي مذهبي

27

424

9185/0

تقواگرايي

14

424

7510/0

تجمّل‌گرايي

8

424

7533/0

آرامش‌بخشي

8

424

6660/0

ناتواني در مهار خود

8

424

5199/0

خودمحوري

9

424

6793/0

گرايش به خانواده

4

424

1512/0

ابراز محبت

5

424

3507/0

کل آزمون

83

424

9184/0

جدول (9): ميزان همبستگي بين عوامل همسرگزيني پسران

عامل

پاي‌بندي مذهبي

توجه به ظواهر

خودگرايي

انعطاف‌ناپذيري

ادب

توجه به ظواهر مذهبي

آرامش‌بخشي

استقلال‌طلبي

جمع

پاي‌بندي مذهبي

همبستگي پيرسون

1

301/0**

295/0**

352/0**

285/0**

465/0**

005/0ـ

174/0**

559/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

927/0

001/0

0

توجه به ظواهر

همبستگي پيرسون

301/0**

1

438/0**

395/0**

411/0**

437/0**

062/0

343/0**

664/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

257/0

0

0

خودگرايي

همبستگي پيرسون

295/0**

438/0**

1

404/0**

555/0**

483/0**

(*)0.109

382/0**

709/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

046/0

0

0

انعطاف‌ناپذيري

همبستگي پيرسون

352/0**

395/0**

404/0**

1

507/0**

456/0**

032/0

451/0**

729/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

560/0

0

0

ادب

همبستگي پيرسون

285/0**

411/0**

555/0**

507/0**

1

552/0**

150/0**

381/0**

748/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

006/0

0

0

توجه به ظواهر مذهبي

همبستگي پيرسون

465/0**

437/0**

483/0**

456/0**

552/0**

1

027/0

402/0**

741/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

622/0

0

0

آرامش‌بخشي

همبستگي پيرسون

005/0ـ

062/0

(*) 109/0

032/0

150/0**

027/0

1

(*)111/0

300/0**

سطح معناداري

927/0

257/0

046/0

560/0

006/0

622/0

0

042/0

0

استقلال‌طلبي

همبستگي پيرسون

174/0**

343/0**

382/0**

451/0**

381/0**

402/0**

(*)111/0

1

636/0**

سطح معناداري

001/0

0

0

0

0

0

042/0

0

0

جمع

همبستگي پيرسون

559/0**

664/0**

709/0**

729/0**

748/0**

741/0**

300/0**

636/0**

1

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

جدول (10): ميزان همبستگي بين عوامل همسرگزيني دختران

عامل

پاي‌بندي مذهبي

تقواگرايي

تجمل‌گرايي

آرامش‌بخشي

ناتواني در مهارخود

خودمحوري

گرايش به خانواده

ابراز محبت

جمع

پاي‌بندي مذهبي

همبستگي پيرسون

1

655/0**

587/0**

529/0**

545/0**

671/0**

515/0**

480/0**

843/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

تقواگرايي

همبستگي پيرسون

655/0**

1

511/0**

630/0**

576/0**

543/0**

484/0**

424/0**

806/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

تجمّل‌گرايي

همبستگي پيرسون

587/0**

511/0**

1

479/0**

448/0**

453/0**

415/0**

286/0**

720/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

آرامش‌بخشي

همبستگي پيرسون

529/0**

630/0**

479/0**

1

336/0**

452/0**

459/0**

240/0**

711/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

ناتواني در مهار خود

همبستگي پيرسون

545/0**

576/0**

448/0**

336/0**

1

466/0**

302/0**

343/0**

686/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

خودمحوري

همبستگي پيرسون

671/0**

543/0**

453/0**

452/0**

466/0**

1

425/0**

505/0**

771/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

گرايش به خانواده

همبستگي پيرسون

515/0**

484/0**

415/0**

459/0**

302/0**

425/0**

1

216/0**

684/0**

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

ابراز محبت

همبستگي پيرسون

480/0**

424/0**

286/0**

240/0**

343/0**

505/0**

216/0**

1

584/0**

سطح‌معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

جمع

همبستگي پيرسون

843/0**

806/0**

720/0**

711/0**

686/0**

771/0**

684/0**

584/0**

1

سطح معناداري

0

0

0

0

0

0

0

0

0

نتيجه‌گيري

براي تهية گزاره‌هاي اين مقياس، با مطالعة دقيق آيات قرآن و احاديث کتاب‌هاي وسائل الشيعه و تحکيم خانواده، تعداد 41 آيه و 144 حديث استخراج و در شش دستة معيارهاي دين‌داري و ايمان، اخلاقي و روان‌شناختي، خانوادگي، جسمي، اقتصادي، و اجتماعي طبقه‌بندي گرديد. پس از تهية گزاره‌ها، به منظور بررسي روايي محتوا، داوري تخصصي انجام شد و پس از انجام آزمايش، دو پرسشنامة 108 سؤالي براي دختران، 71 سؤالي براي پسران به دست آمد. در اين مرحله، سؤالات معيار ويژگي‌هاي اجتماعي حذف گرديد و 5 معيار نخست باقي ماند. پس از انجام نهايي آزمون بر روي 424 نفر از دختران و 337 نفر از پسران، آزمون‌ها اعتباريابي شد و مشخص گرديد که آزمون دختران از آلفاي کلي 9104/0 و آزمون پسران از آلفاي کلي8460/0 برخوردار است. نمرة «گاتمن» در آزمون پسران 8021/0 بود. همچنين با دو نيمه‌سازي آزمون مشخص گرديد که نيمة اول با 36 سؤال داراي آلفاي 7746/0 و نيمة دوم با 35 سؤال داراي آلفاي 7647/0 است. ثبات آزمون نيز با انجام بازآزمون مورد تأييد قرار گرفت. پس از انجام تحليل عاملي، مشخص گرديد که 8 عامل در هر دو پرسش‌نامه، قابل شناسايي است.

عوامل هشت‌گانة دختران

در پرسش‌نامة دختران، عوامل «پاي‌بندي مذهبي»، «تقواگرايي»، «تجمّل‌گرايي»، «آرامش‌بخشي»، «ناتواني در مهار خود»، «خودمحوري»، «خانواده‌گرايي» و «ابراز محبت» شناسايي و نام‌گذاري شد.

در عامل «پاي‌بندي مذهبي»، فرد دين را محور زندگي خود قرار داده، به سعادت اخروي بيش از رفاه دنيوي اهميت مي‌دهد، در انجام وظايف ديني‌اش تلاش مي‌کند و در صورت کوتاهي در اين زمينه، پشيمان شده، توبه مي‌کند، محبت اولياي الهي را در دل دارد و به رهنمودهاي آنان عمل مي‌کند، و به ازدواج و انتخاب همسر، نگاهي ديني دارد. اين عامل با معيار اولية دين‌داري و ايمان پيوندي وثيق دارد، به گونه‌اي که 70% گويه‌هاي آن معيار را در خود جمع کرده است. تأثير اين عامل در تقويت بنيان خانواده مورد تأييد پژوهش‌هاي متعددي واقع شده است. تحقيقات لامبرت و دولاهايت[32]، ماهوني و همکاران[33]، و شرکت «واليسون»[34] نشان مي‌دهد که جنبه‌هاي گوناگون دين با رضايتمندي زناشويي، سازگاري، تعهّد، نرخ پايين طلاق، خطر کمتر ستيزه‌جويي، و باروري بيشتر همبستگي مثبت دارد.[35] ويتز و همکاران نيز با فراتحليل 56 مطالعة انجام شده دربارة مذهب و احساس خشنودي، بيان کردند که خشنودي زناشويي تحت تأثير مذهب قرار دارد.[36] مذهب و پاي‌بندي به آن مي‌تواند ميزان طلاق را در افراد مذهبي تا حد نصف کاهش دهد.[37]

در عامل «تقواگرايي»، فرد با احساس ترس آميخته به احترام نسبت به خداوند، از زشتي‌ها دوري کرده، در حفاظت از ارزش‌هاي معنوي جديّت مي‌کند. اين عامل بيشترين ميزان (18.36%) گويه‌هاي معيار اولية اخلاقي و روان‌شناختي را پوشش مي‌دهد. پژوهش‌ها تأثير اين عامل را در دوري از رفتارهاي ناشايست و در نتيجه، کاهش تعارضات خانوادگي تأييد کرده‌اند؛ مانند نتيجة تحقيق مارش و دالاس که حاکي از اثر بالقوّه اعتقادات و باورهاي مذهبي بر کنترل خشم و وقايع استرس‌زاي زندگي و تعارضات خانوادگي است.[38]

عامل «تجمّل‌گرايي» نشان‌دهندة دغدغة فرد در خصوص مهرية بالا، مراسم مجلّل ازدواج، جهيزية چشمگير و وسايل تشريفاتي زندگي است. اين عامل40% از سؤالات معيار اولية خصوصيات اقتصادي را دربرمي‌گيرد. ارکل در خصوص مشکلات ازدواج با چنين زناني مي‌گويد: بايد از ازدواج با زني که به طور افراطي هزينه مي‌کند، پرهيز کرد؛ چون ممکن است به يک کانون کشمکش در ازدواج تبديل شود. علاوه بر آن، اين امر حاکي از روحي مادي‌گراست و شخص ابله، که او را براي ازدواج انتخاب مي‌کند، احتمالاً به خاطر امر غير ضرور زندگي، متحمّل بدهي بسيار گردد.[39]

عامل «آرامش‌بخشي» ناظر به آرامش فرد در گرفتاري‌ها، مشکلات و هنگام بروز خشم، گذشت از بدي‌هاي ديگران و آرامش‌بخشي به آن‌هاست. اين عامل 16.32% از گويه‌هاي معيار اولية اخلاقي و روان‌شناختي را شامل مي‌شود. در تأييد نقش اين عامل در استحکام خانواده، مطالعة طولي کاسپي[40]، الدر[41] و بم[42] نشان داد که تقريباً 25% از زناني که سابقة بداخلاقي داشتند، تا ميان‌سالي از همسر خود جدا شده بودند.[43] علاوه بر اين، همسران زنان بداخلاقي که آنها را طلاق نداده بودند، رضايت کمتري از زناشويي خود داشتند و بيش از سايران ارتباط‌هاي زناشويي خود را مسئله‌دار گزارش کرده بودند.[44]

در عامل «ناتواني در مهار خود»، فرد از توانايي لازم در برابر اميال، به ويژه در زمينه‌هاي جنسي، برخوردار نيست، انتقادناپذير است و در برابر انتقاد واکنش نشان مي‌دهد. اين عامل نيز 32/16% از گويه‌هاي معيار اولية اخلاقي و روان‌شناختي را شامل مي‌شود. اين عامل نقشي چشمگير در بروز چالش‌هاي خانوادگي دارد. تحقيق کان و لندن نشان داد زناني که پيش از ازدواج از نظر جنسي فعّال بوده‌اند، نسبت به تازه‌عروسان دوشيزه، با ميزان بسيار بالاي شکست زناشويي مواجه شدند.[45]

بر اساس عامل «خودمحوري»، هدف فرد کسب درآمد بدون توجه به مشروعيتِ منشأ آن است. چنين فردي مهرورزي را نشان دادن نقطة ضعف دانسته، خطاي ديگران را مورد اغماض قرار نمي‌دهد و قداستي براي ازدواج قايل نيست. در اين عامل نيز 40% از گويه‌هاي مربوط به معيار اولية خصوصيات اقتصادي جمع شده است. تأثير عامل مذکور بر کاهش رضايتمندي زناشويي در پژوهش‌ها تأييد شده است.

در عامل «خانواده‌گرايي»، خانوادة فرد براي او حريم قايل مي‌شوند و از اين نظر، نزد او محبوبيت دارند. در اين حال، فرد، خود را وابسته به آنان نمي‌داند. اين عامل تمامي گويه‌هاي مربوط به معيار اولية صلاحيت خانوادگي را دربر دارد. تحقيق توماس نشانگر اهميت حريم قايل شدن خانواده براي فرزند و عدم دخالت آنان در زندگي مشترک اوست.[46]

در عامل «ابراز محبت»، فرد قادر به بيان محبت به کساني است که دوستشان دارد. گفت‌وگوي او با ديگران همراه با تبسّم است و به جاي عيب‌جويي از ديگران، خصوصيات مثبت آنان را بيان مي‌کند. اين عامل تأثير چشم‌گيري در کارآمدي خانواده دارد. فيگلي[47] بيان ناآشکار يا غيرصريح محبت و تعهّد به همسر را جزو يازده ويژگي مهم «خانوادة ناکارآمد» توصيف کرده است. لوين و هنسي نيز نقش ابراز محبت به همسر و خون‌گرم بودن را در ازدواج‌هاي موفق مورد تأکيد قرار داده‌اند.[48] همچنين در مطالعه و تحقيقي که دکتر ترمان و همکارانش در زندگي 1500 زن و شوهر به عمل آورده‌اند، کشف کرده‌اند که مردها پس از نق‌نق و بداخلاقي زن، اظهار عشق و محبت نکردن وي را خطرناک و جانگداز مي‌دانند.[49]

عوامل هشت‌گانة پسران

در پرسش‌نامة پسران نيز 8 عامل «پاي‌بندي مذهبي»، «توجه به ظواهر»، « خودگرايي»، «انعطاف‌ناپذيري»، «ادب»، «توجه به ظواهر مذهبي»، «آرامش‌بخشي» و «استقلال طلبي» شناسايي شد.

در عامل «پاي‌بندي مذهبي»، فرد به خداوند اعتقاد دارد، حضور او را در زندگي احساس مي‌کند و خوف آميخته به احترام او را در دل دارد. او همچنين به اولياي الهي عشق مي‌ورزد، آنان را راهنماي خود مي‌داند و براي تأمين نيازهاي خود، از آنان مدد مي‌جويد. بيش از 55% گزاره‌هاي مربوط به معيار اولية دين‌داري و ايمان در اين عامل قابل مشاهده است.

عامل «توجه به ظواهر»، ناظر به دغدغة فوق‌العاده فرد نسبت به امور ظاهري، از جمله زيبايي و تناسب اندام همسر و نيز نسبت به امور مادي است، به گونه‌اي که در تأمين نيازهاي خود، محدوديتي نمي‌شناسد و آرزو دارد با دختري ثروتمند ازدواج کند. اين عامل بيش از 66% گويه‌هاي معيار اولية جسمي و 37% گويه‌هاي معيار اولية اقتصادي را دربر دارد. هرچند در آغاز زندگي مشترک اين عامل در انتخاب همسر ايفاي نقش مي‌کند، اما پژوهش‌ لي و کنريک نشان مي‌دهد که توجه به ظواهر همسر در مقطع کوتاه‌مدت، ضروري انگاشته شده است.[50]

در عامل «خودگرايي»، توجه فرد بيشتر معطوف به خود است. بنابراين، چون مهرورزي را نشانة ضعف خود مي‌داند، از آن اجتناب مي‌کند، با ازدواج کردن مي‌خواهد از خانوادة خود دور شود، و تأمين نياز جنسي را از هر طريق روا مي‌داند. تأثيرات بي‌بند و باري جنسي در تزلزل نظام خانواده در پژوهش‌هاي متعدد به اثبات رسيده است؛ همچنان که تحقيقات دماريس و مک‏دونالد،[51] اسماک،[52] کان و لندن،[53] هال،[54] و تيچ‏من[55] نشان مي‌دهد افزايش نرخ طلاق، کاهش نرخ ازدواج، و افزايش فرزندان نامشروع، که تا اندازه‌اي پيامد روابط پيش از ازدواج است، مي‏تواند نهاد ازدواج و خانواده را با چالش‏هايي بنيادي مواجه سازد.[56]

در عامل «انعطاف‌ناپذيري»، رفتارها و صفاتي همچون بدگماني، دشنام دادن در مقابل دشنام، و عدم بخشش خطاها و بدي‌هاي ديگران به چشم مي‌خورد. در اين عامل، 35/19% از گويه‌هاي معيار اخلاقي و روان‌شناختي جمع شده است. پژوهش کياروچي و همکاران نشان مي‌دهد که زوج‌هاي شاد در محدود کردن و قطع کردن پيامدهاي تعامل‌هاي منفي مخرّب نسبت به زوج‌هاي ناشاد مهارت و تبحّر دارند. به عنوان مثال، به نظر مي‌رسد که آنها به بيان خشم همسر خود با ابراز توجه، پاسخ همدلانه و يا حالتي خنثا پاسخ مي‌دهند تا اينکه قصد تلافي خشم آنها را داشته باشند.[57]

در عامل «ادب»، به دليل آراسته بودن فرد به صفت ادب، وي از مشاهدة رفتارهاي ناپسند و شنيدن مطالب غير مؤدّبانه آزرده مي‌شود و از دوستي با افراد داراي اين‌گونه رفتارها اجتناب مي‌کند. در اين عامل نيز 35/19% از گويه‌هاي معيار اخلاقي و روان‌شناختي جمع شده است.

عامل «توجه به ظواهر مذهبي» ناظر به اهتمام فرد نسبت به ظواهر مذهبي، همچون پوشش اسلامي خود و همسر، برگزاري مراسم ازدواج مذهبي، و پرداخت خمس مال است. اين عامل نيز دربر دارندة 35/19% از گويه‌هاي معيار اخلاقي و روان‌شناختي است. پژوهش‌هايي که در تأييد نقش عامل پاي‌بندي مذهبي در استحکام خانواده ارائه شد، تاثير اين عامل را نيز تأييد مي‌کند.

در عامل «آرامش‌بخشي»، فرد از آرامش دروني برخوردار بوده، با خوش‌بيني و خوش‌برخوردي با ديگران، آرامش را به آنان نيز منتقل مي‌کند. پژوهش لاير و لاير نيز نشان مي‌دهد که در ازدواج‌هاي موفق، مهم‌ترين عامل، داشتن ديدي مثبت به همسر است.[58]

در عامل «استقلال‌طلبي»، استقلال‌خواهي و اقتدار مرد قابل مشاهده است. چنين فردي زمينه را براي دخالت خانواده‌ها در زندگي مشترک فراهم نمي‌کند، وظيفة اصلي زن را خانه‌داري مي‌داند و از ازدواج با دختري با مهرية زياد سر باز مي‌زند. پژوهش کلدي و شعباني[59] و نيز سپهريان[60] بر تأثير استقلال‌طلبي مرد در استحکام خانواده صحّه مي‌گذارد.

در پايان اين مبحث، بايد خاطرنشان ساخت که پنج معيار اولية انتخاب همسر، که با مطالعة نقلي آيات قرآن و احاديث به دست آمد، با هشت عامل به دست آمده از طريق تحليل عاملي پرسش‌نامة دختران و پسران پيوند دارد. در پرسش‌نامة دختران، معيار دين‌داري و ايمان با عامل «پاي‌بندي مذهبي» و «تقواگرايي»؛ معيار خصوصيات اخلاقي و روان‌شناختي با عوامل «پاي‌بندي مذهبي»، «تقواگرايي»، «آرامش‌بخشي» و «ناتواني در مهار خود»؛ معيار صلاحيت خانوادگي با عامل «گرايش به خانواده»؛ و معيار خصوصيات اقتصادي با عوامل «تجمّل‌گرايي» و «خودمحوري» مرتبط است. در اين پرسش‌نامه بجز يک مورد، بقية گويه‌هاي معيار جسمي به دليل بار عاملي کمتر از 30/0 حذف گرديد. در پرسش‌نامة پسران نيز معيار دين‌داري و ايمان با عوامل «پاي‌بندي مذهبي» و «خودگرايي»؛ معيار خصوصيات اخلاقي و روان‌شناختي با عوامل «انعطاف‌پذيري»، «ادب»، «توجه به ظواهر مذهبي» و «آرامش‌بخشي»؛ معيار صلاحيت خانوادگي با عامل «ادب»؛ معيار خصوصيات جسماني با عامل «توجه به ظواهر»؛ و معيار خصوصيات اقتصادي نيز با عامل «توجه به ظواهر» مرتبط است.