اسلام و پژوهش‌های تربیتی

مقدمه

چه عاملي دانش‏آموز را وادار به يادگيري مي‌كند؟ چرا دانش‏آموزان با توانايي و استعداد يادگيري بسيار شبيه به هم، پيشرفت تحصيلي بسيار متفاوتي دارند؟ چرا بسياري از دانش‏آموزان با وجود توانايي و ظرفيت يادگيري، ترك تحصيل مي‏كنند؟ چرا برخي از معلمان پس از مدتي از حرفه خود احساس نارضايي مي‏كنند؟

دربارة يادگيري شرايط بسياري مطرح شده است. برخي از آنها، كه بيشتر مورد توجه هستند، عبارتند از: شخصيت و توانايي‏هاي دانش‏آموز، آمادگي، انگيزه، تجارب گذشته، موقعيت و محيط يادگيري، روش تدريس معلم، رفتارهاي آموزگار، تأثير تمرين و تكرار، خصوصيات تكاليف خاص يادگيري، مشوق‏ها و... انگيزش ميان همة عوامل مؤثر بر يادگيري، اهميت بيشتري دارد تا آنجا كه گفته شده است، سه عامل مهم در يادگيري عبارتند از: 1. انگيزش؛ 2. انگيزش؛ 3. انگيزش.[1]

نقش انگيزش در يادگيري

بسياري از معلمان ويژگي‏هاي دانش‏آموزان خوب را در خصوصياتي نظير سخت‏كوشي، همكاري و علاقه‏مندي مي‏دانند و بعضي از آنان اين ويژگي‏ها را به داشتن انگيزش دانش‏آموز منحصر مي‏كنند. بسياري از معلمان از دانش‏آموزان سخت‏كوشي صحبت مي‏كنند كه ترم تحصيلي را آهسته، ولي پيوسته به پايان مي‏رسانند.[2]

پژوهش‏ها نيز نشان داده است كه، انگيزش دانش‏آموزان در يادگيري اهميت مطلوب‏تري در مقايسه با هوش دارد. همچنين دربارة تأثير انگيزش بر يادگيري، پژوهش‏ها نشان مي‏دهد كه انگيزش قوي به يادگيري استوار، و انگيزش كم به يادگيري كم مي‏انجامد.[3] در واقع انگيزش، موتور محرك تلاش و فعاليت براي يادگيري است و ميزان يادگيري دانش‏آموزان را به حداكثر مي‏رساند.

دانش‏آموز بي‏انگيزه نه تنها رغبتي به درس خواندن و يادگيري نشان نمي‏دهد، بلكه با بي‏تفاوتي و بي‏توجهي خود چه بسا براي كاركردن دانش‏آموزان ديگر در كلاس نيز مزاحمت ايجاد مي‏كند. در اين مورد، ضرب‌المثلي انگليسي وجود دارد كه مي‏گويد: شما مي‏توانيد اسبي را كه تشنه است تا كنار آب بكشانيد، اما نمي‏توانيد به نوشيدن آب وادارش كنيد. مسئله انگيزش در دانش‏آموزان نيز همين گونه است؛[4] يعني ما بايد دانش‏آموز را تشنه يادگيري كنيم؛ زيرا با اين كار خود او به دنبال يادگيري خواهد رفت.

به اين نكته بايد توجه داشت كه هرچند انگيزه در امر آموزش نقش مهمي دارد، اين گونه نيست كه بدون انگيزه نتوان در فرد يادگيري ايجاد كرد.[5]

در اين زمينه آزوبل مي‏نويسد: بين انگيزش و يادگيري رابطة دوسويه است، نه يك سويه؛ لزومي ندارد كه فعاليت‏هاي يادگيري را به تعويق اندازيم تا اينكه علايق و انگيزه‏ها رشد يابند. اغلب بهترين راه براي آموزش به دانش‏آموز بدون انگيزش اين است كه، حالت انگيزشي او به طور موقت ناديده گرفته شود و تا آنجا كه ممكن است، به طور مؤثر به او آموزش داده شود.[6]

با توجه به اهميت بحث انگيزش در يادگيري در اين مقاله مي‏كوشيم با تعريف آن، به طرح نظريه‏هاي موجود در اين حوزه بپردازيم و برخي از راهكارهاي ايجاد انگيزه در يادگيري مبتني بر اين نظريه‏ها را اشاره خواهيم كرد.

تعريف انگيزش

«انگيزش» اسم مصدر از «انگيزيدن» بوده و در لغت به معناي «تحريك»، «ترغيب»، «تحريض» و «هيجان» آمده است. در تعريف انگيزش آمده است:

واژه انگيزش در انگليسي از كلمه لاتين Mover گرفته شده است. اين اصطلاح همان گونه كه از معناي رايج آن برمي‏آيد، به علت و چرايي رفتار اشاره دارد.[7]

انگيزش را مي‏توان عامل نيرو دهنده، هدايت كننده و نگهدارنده رفتار
تعريف كرد.[8] به زبان ساده، انگيزش چيزي است كه فرد را به پيش رفتن
وا مي‏دارد؛ در حال پيش رفتن نگه مي‏دارد و تعيين مي‏كند كه به كجا بايد
رفت.[9]

روان‏شناسان، انگيزش را عامل دروني مي‏دانند[10] كه رفتار شخص را تحريك مي‏كند و در جهت معيّن سوق مي‏دهد و آن را هماهنگ مي‏سازد. اين نكته نيز مورد اتفاق است كه انگيزه، سازه‏اي است كه به طور مستقيم قابل مشاهده و اندازه‌گيري نيست، ولي وجود آن از رفتار شخص استنباط مي‏شود.

اصطلاح انگيزه، اغلب با انگيزش مترادف به كار مي‏رود. با اين حال،
مي‏توان انگيزه را حالت مشخصي كه سبب ايجاد رفتاري معيّن مي‏شود،
تعريف كرد. به ديگر سخن، انگيزه اصطلاحي دقيق‏تر از انگيزش است. انگيزش عمل كلي مولد رفتار به شمار مي‏رود، اما انگيزه حالت اختصاصي رفتار
خاص است.[11]

نظريه‏هاي انگيزش در يادگيري

چون انگيزش نيز مانند بسياري از مفاهيم روان‏شناسي، مفهومي انتزاعي است، طبيعي است كه صاحب‌نظران در مورد اهميت و انواع آن اتفاق نظر نداشته باشند؛[12] به همين دليل، نظريه‏هاي معروف روان‌شناسي، يعني نظريه رفتاري، نظريه شناختي، نظريه انسان‏گرايي رويكرد اجتماعي، هر يك درباره انگيزش توجيه‏هاي متفاوتي ارائه كرده‏اند. در اينجا، به اظهار نظرهاي اين سه نظريه درباره انگيزش اشاره مي‌كنيم:

رويكرد رفتاري‏نگر به انگيزش

رفتارگراها كوشيده‏اند بدون سازة فرضي، ارتباط سببي و كاركرد بين عوامل عيني مشاهده شده (محرك و پاسخ) را مشخص كنند. بعدها اين فرضيه ارائه شد كه بين محرك و پاسخ يك متغير فرضي رابط يا متغير ارگانيزمي وجود دارد.

رفتارگرايان در توجيه خود از انگيزش آن را حاصل عوامل بيروني مي‏دانند.
به همين دليل از انگيزش بيروني سخن گفته‏اند. انگيزش بيروني به انگيزشي اطلاق مي‏شود كه حاصل عواملي بيرون از خود يادگيرنده است. چشم‏انداز رفتاري بر پاداش و تنبيه‏هاي بيروني به صورت كليد تعيين انگيزش دانش‏آموز، تأكيد مي‏كند.

مشوق‏ها، محرك‏ها يا رويدادهاي مثبت يا منفي هستند كه مي‏توانند رفتار دانش‏آموز را برانگيزند. مدافعان استفاده از مشوق‏ها تأكيد مي‏كنند كه آنها علاقه يا هيجان را به كلاس مي‏افزايند و توجه را به رفتار مناسب معطوف مي‏كنند و از رفتار نامناسب باز مي‏دارند. اين مشوق‏ها در كلاس درس مي‏تواند نمره‏هاي عددي، رتبه‏اي، دادن جوايز و پيشرفت يا اجازه براي انجام فعاليتي خاص باشد.

چنانكه مي‏دانيم، رفتاري كه تقويت شود احتمال تكرار آن افزايش مي‏يابد. تحسين معلم، چهره بشاش او و نمره‏هاي خوبي كه به كارهاي مورد قبول شاگردان مي‏دهد، همگي پاداش‏هايي هستند كه احتمال افزايش آن رفتار يعني ارائه كار قابل قبول را فراهم مي‏كنند.[13] از آنچه گفته شد، به دست مي‌آيد كه اثربخش‏بودن رويكرد رفتاري به انگيزش قوي، به تقويت كننده‏اي مؤثر وابستگي دارد.

نظريه انساني‏نگر به انگيزش

انگيزش از ديدگاه انسان‏گرايي، نيرويي فعال تلقي مي‏شود كه موجب مي‏شود همه انسان‏ها رشد كنند و تحول يابند. انگيزش چيزي بيروني نيست كه معلم براي دانش‏آموز يا كلاس انجام مي‏دهد، بلكه پرورش تمايل مثبت از پيش موجود و فراهم كردن امكان رشد، توسعه و يكپارچه كردن تجربه‏هايي تازه است. هر فردي داراي يك (اصل نمو)[14] دروني است كه همه رفتارهاي انسان را هدايت مي‏كند و به آن نيرو مي‏دهد.[15]

دو عنصر از عناصر آموزش يادگيري براي انسان‏گراها اساسي است. اين دو عامل عبارتند از: رابطه شاگرد ـ معلم و جوّ كلاسي... معلمان حمايت‏گر و دلسوز معتقدند كه دانش‏آموز فردي مهم است، و مطالب درسي را به گونه‏اي به وي ارائه مي‏دهند كه براي هر دانش‏آموز شخصا معنادار باشد و در هر كاري كه در كلاس مي‏كنند، رفاه عاطفي دانش‏آموزان را در نظر مي‏گيرند.[16]

انگيزش به صورت سلسه مراتبي از نيازها

در رويكرد انسان‏گرايانه، چون بر رشد توانايي‏هاي فرد و آزادي انتخاب سرنوشت تأكيد مي‏شود، ارضاي نيازهاي اساسي مهم‏ترين انگيزه رفتاري است. مهم‏ترين نيازهاي اساسي بر اساس طبقه‏بندي مزلو عبارتند از:

نيازهاي فيزيولوژيكي: گرسنگي، تشنگي و خواب؛

نياز به ايمني: اطمينان از بقا، مانند محافظت شدن از جنگ و جنايت؛

نياز به عشق و تعلق: ايمني عاطفه و مورد توجه ديگران بودن؛

نياز به احترام: احساس خوب دربارة خود داشتن؛

و نياز به خودشكوفايي و تحقق توانايي‏هاي خود مي‌باشد.

مطابق با تقسيم مزلو بالاترين نياز (نياز به خودشكوفايي)، زماني رخ مي‏دهد كه نيازهاي سطح پايين تا حدي ارضا شده باشند. اما ديده شده در بسياري از اوقات اين نيازها بدون ترتيب مطرح شده، ارضا مي‏شوند. براي مثال، برخي دانش‏آموزان نيازهاي شناختي‏شان برآورده شده، در حالي كه نياز به عشق و تعلق را تجربه نكرده‏اند.[17]

رويكرد شناختي به انگيزش

برخلاف نظريه‏هاي رفتاري، روان‏شناسان شناختي انگيزش را پاسخي در برابر نيازهاي دروني در نظر مي‏گيرند. بنابراين، از انگيزش دروني سخن مي‏گويند. انگيزش دروني عبارت است از: پاسخي كه به نيازهاي درون يادگيرنده از قبيل كنجكاوي، نياز به دانستن و احساس قابليت و رشد داده مي‏شود.

انگيزش پيشرفت

يكي از نيازهايي كه پژوهش‏هاي بسياري را به خود اختصاص داده، نياز به پيشرفت يا انگيزة پيشرفت است. گيج و برلاينر انگيزه پيشرفت را به صورت ميل يا علاقه به كاميابي كلي يا كاميابي در زمينة فعاليت خاص تعريف كرده‏اند. پژوهش‏ها نشان داده‏اند كه افراد از لحاظ اين نياز با هم تفاوت بسياري دارند. بعضي افراد داراي انگيزة سطح بالايي هستند و در رقابت با ديگران و در كارهاي خود، براي كسب پيروزي به سختي مي‏كوشند. بعضي ديگر انگيزة چنداني به پيشرفت و پيروزي ندارند و از ترس شكست، آماده خطركردن براي كاميابي نيستند.[18]

انگيزش پيشرفت به عنوان تعريف شده است كه به يادگيري تكاليف درسي سرعت مي‏بخشد تا شخص با كيفيت يافتن و كاميابي، افتخار كسب كند. نياز به پيشرفت، با انگيزه پرهيز از شكست تعديل مي‏شود.[19]

نظريه برانگيختگي

اصطلاح برانگيختگي به حالت تهييج، توجه يا گوش به زنگ‏بودن اشاره مي‏كند. برانگيختگي از معدود متغيرهاي انگيزشي است كه براي آن شاخص‏هاي قابل مشاهده و قابل اندازه‏گيري فيزيولوژيكي وجود دارد. معلم در كلاس درس نقش محرك را بازي مي‏كند و ميزان تحريكاتي را كه يادگيرندگان دريافت مي‏كنند، تاحدودي فراواني در اختيار دارد. معنادار بودن مطالب، پيچيدگي و سهولت گفتارهاي معلم، طرز نگاه كردن و كيفيت نوشته‏هاي او بر روي تابلو همه به طور مستقيم توجه بر مي‏انگيزد. همچنين معلم ممكن است از طريق ارائة مطالب كسل كننده و روش يكنواخت آموزشي، سطح برانگيختگي دانش‏آموزان را پايين آورد. از آنجا كه سطح برانگيختگي با معناداري، تازگي و پيچيدگي محركات نسبت مستقيم دارد، هر نوع تغيير در رفتار معلم، كه به افزايش اين عامل بيانجامد، توجه دانش‏آموزان را بالا خواهد برد.[20]

نظريه نسبت‏دادن

نخستين فرض اساسي نظريه اسناد اين است كه، جست‏وجو براي درك و فهم امور و عامل رويدادها، مهم‏ترين منبع انگيزشي انسان است. نظريه اسناد كوششي است براي ارائة علت يا دليل وقوع رويدادها يا تجربه‏هاي شخصي. بنابراين، نظريه اسناد به علت‏هايي كه فرد براي رويدادها يا نتايج اعمالش، به ويژه كسب كاميابي يا مواجهه با شكست، بر مي‏گزيند اشاره دارد.[21]

در روان‌شناسي تربيتي، نظرية اسناد مي‏كوشد تا تبين‏هاي دانش‏آموزان را براي پيروزي و شكست‏هاي آنان در موقعيت‏هاي كلاسي به طور نامداري وصف كند. واينر دريافت كه اسنادها در الگوهايي كلي جاي مي‏گيرند و افراد تمايل دارند پيروزي‏ها و شكست‏هاي خود را به چهار عامل اسناد بدهند: توانايي، تلاش، شانس و دشواري تكليف. اين اسنادها را مي‏توان در سه بعد طبقه‏بندي كرد:

نخست بُعد مكان كنترل كه مي‏تواند دروني يا بيروني باشد، به معناي اينكه علت درون يادگيرنده است يا بيرون از او.

بُعد دوم، بُعد پايداري است كه معناي درجه ثبات در طول زمان يا قابليت تغيير آن است. تأثير نخست بعد ثبات بر انتظار فرد از راه‏هاي اعمال فرد در آينده است.

بُعد سوم، بُعد قابليت كنترل است و از ميزان كنترلي حكايت مي‏كند كه دانش‏آموز بر موقعيت يادگيري دارد؛ يعني قابل كنترل يا غير قابل كنترل‏بودن موقعيت يادگيري.[22]

افراد از لحاظ اعتقاد به مكان كنترل به دو دسته تقسيم مي‏شوند: گروهي كه پيروزي‏ها و شكست‏هاي خود را به شخص خود و گروه ديگر كه پيروزي‏ها و شكست‏هاي خود را به عوامل محيط بيرون از خود نسبت مي‏دهند. گروه اول، افراد داراي منبع دروني كنترل ناميده شده‏اند و گروه دوم، افراد داراي منبع بيروني كنترل نام گرفته‏اند. افراد داراي منبع دروني كنترل، كه معتقدند رويدادهاي مثبت زندگي، در نتيجة نقشه‏ريزي دقيق و كوشش پيگير خود آنان به دست مي‏آيد. بدين جهت، براي هرگونه عمل و رفتار خود و پيامدهاي ناشي از آن مسئوليت مي‏پذيرند. براي مثال، دانش‏آموز دير رسيدن به مدرسه را به دير خارج‏شدن از خانه نسبت مي‏دهد، نه به عوامل مبهم بيروني. از سوي ديگر، افراد داراي منبع بيروني كنترل، بين رفتار خود و رويدادها هيچ‏گونه رابطة علت و معلولي نمي‏بينند و بخت و اقبال، تصادف يا اشخاص ديگر را مسئول كنترل نتايج رفتار خود مي‏دانند. در نتيجه، براي اعمال و رفتار خود مسئوليت نمي‏پذيرند و مثلاً نمرة كم خود را به غرض‏ورزي معلم نسبت مي‏دهند. چون افراد داراي منبع بيروني كنترل، بر اين باورند كه رفتارها و مهارت‏هاي خود آنان بر تقويت‏هايي كه دريافت مي‏كنند چنان تأثيري ندارد، براي كوشش‏هاي خود ارزشي قايل نمي‏شوند. آنها به كنترل زندگي خود به دست خويش در حال و آيندة ايماني ندارند. در مقابل، كساني كه معتقد به منبع دروني كنترل هستند، بر اين باورند كه كنترل زندگي خود را شخصاً در دست دارند و براي مهارت‏ها و توانايي‏هاي خود ارزش قايل مي‏شوند.

يكي ديگر از پيامدهاي نسبت دادن‏هاي علّي دربارة منابع دروني و بيروني كنترل، رابطة آن با احساس احترام به خود يا عزّت نفس است. پيامدهاي مثبت رفتار كه به علت‏هاي دروني چون توانايي و كوشش نسبت داده مي‏شود، در شخص احساس غرور و عزت نفس يا اعتماد به خود ايجاد مي‏كند. اما توفيقي كه به علل بيروني چون بخت و اقبال يا كمك ديگران نسبت داده مي‏شود، احساس غرور و اعتماد به خود ايجاد نمي‏كند. مهم‏ترين عامل تعيين كننده براي فرد در انتخاب توانايي يا فقدان آن به صورت اسناد تاريخچه گذشته فرد از پيروزي‏ها و شكست‏هاي او است.[23]

تحقيقات انجام شده دربارة كندآموزان و عقب‏ماندگان خفيف نشان مي‏دهد كه، آنها به خود سرزنش‏گري در برابر شكست تمايل دارند و در مورد پيروزي، استنادهاي بيروني و ناپايدار مي‏دهند. آنها باور ندارند كه كوشش‏هايشان عامل كاميابي آنها و عدم تلاش آنها علت شكست‏شان بوده است. برعكس، دانش‏آموزان موفق، توفيق خود را به علل دروني و پايدار اسناد مي‏دهند. آنها معتقدند كه باهوشند و وقتي كار و تلاش مي‏كنند، موفق مي‏شوند. اگر شكست بخورند، ممكن است اسناد بيروني بدهند. براي مثال، اينكه آزمون دشوار بوده است يا اسناد دروني بدهند؛ نظير آنكه به اندازة كافي كوشش نكرده‏اند. اين گونه اسنادها و اكنش‏هاي مطلوبي هستند كه به‏طور معمول به تلاش فزاينده و تلاش فزاينده به پيشرفت و مباهات و احساس كنترل مي‏انجامد.

اداراك‏هاي فردي دانش‏آموزان از كاميابي، در بطن نظرية اسناد و گونگوني‏هاي آن نهفته است. اگر تلاش را عامل پيروزي و پيشرفت بدانند، انگيزش آنها افزايش مي‏يابد. برعكس، اگر احساس كنند كه فقدان توانايي دليل شكست آنان بوده و توانايي پايدار و غير قابل كنترل است، انگيزش كاهش مي‏يابد. دشواري تكليف نيز واكنش يادگيرنده‏ها را دربارة پيروزي تحت تأثير قرار مي‏دهد. اگر كاميابي در يك تكليف آسان به دست آيد، احساس مباهات دربارة كاميابي كاهش مي‏يابد. اما در صورتي كه دانش‏آموزان تصور كنند تكاليف چالش‏انگيز بوده و تلاش آنها در پيروزي‏شان مؤثر بوده است، احساس مباهات در آنان افزايش مي‏يابد.

كار معلم و مربي آن است كه، كاميابي شاگردان را افزايش دهند و در عين حال، به دانش‏آموزان كمك كنند تا به اين نتيجه برسند كه نتايج توفيق‏آميز آنها حاصل كار و تلاش سخت خودشان بود است.

دربارة دانش‏آموزاني هم كه شكست خورده‏اند و شكست خود را به عوامل غير قابل كنترل و پايدار اسناد مي‏دهند، مربيان مي‏توانند برنامه‏هاي بازآموزي اسنادي طراحي كرده، بكوشند تا اسناد آنها را از عوامل غير قابل كنترل به عواملي قابل كنترل تغيير دهند. تحقيقات قابل توجهي در اين زمينه انجام گرفته كه مؤثر بودن روش‌هاي بازآموزي اسنادي را نشان داده‏اند.

مشكل بزرگ آموزش معلمان، وجود دانش‏آموزاني است كه داراي مفهوم خود سطح پايين هستد كه از شكست‏هاي پياپي آنان در يادگيري ناشي شده است. اين دانش‏آموزان بين پيروزي‏ها و اعمال خود رابطة نزديكي نمي‏بينند و شكست خود را به فقدان توانايي نسبت مي‏دهند. اين اعتقاد كه نتايج اعمال آنها مستقل از اعمال آنها است، به درماندگي آموخته شده مي‏انجامد. اين نوع اسنادها ناسازگارند و بايد آنها را تغيير داد. هدف برنامه‏هاي آموزشي تغيير دادن اسنادهاي ناسازگار اين است كه روند ذيل تغيير كند.

رويكرد اجتماعي

افراد در نتيجة نياز به پيوندجويي يا وابستگي، به برقراري رابطه با
ديگران مي‏پردازند. نياز به پيوندجويي در دانش‏آموزان آنها را برمي‏انگيزد
تا اوقاتي را با دوستان همسلان معلمان والدين صرف كنند. ايجاد روابط بين فردي خصوصاً رابطة مثبت با معلم مي‏تواند در انگيزش و پيشرفت تحصيلي دانش‏آموز مؤثّر باشد.

راهكارهاي مقابله با مشكل كمبود انگيزش يادگيري

انگيزش از ديدگاه‏هاي گوناگون مورد بحث قرار داده شد. روشن است كه هيچ يك از آنها به طور كامل و جامع پاسخگوي مسألة انگيزش نيست. هر كدام ويژگي‏هاي مهمي دارد كه به انگيزش كمك مي‏كند.

در اين بخش، ضمن اشاره به عناصر كلي در ايجاد انگيزش، كاربردي‏ترين عناصر قابل استفاده از ديدگاه‏هاي مطرح مي‌شود.

عناصر بنيادي فرهنگ، جامعه و خانواده، ويژگي‏هاي معلم و يادگيرنده و متغيرهاي مربوط به جوّ كلاسي و متغيرهاي آموزشي به طور كلي در انگيزش دانش‏آموزان تأثيرگذارند. وقتي اين عناصر به صورت كامل به كار روند، انگيزش دانش‏آموز مي‏تواند به ميزان قابل توجهي افزايش يابد.

عوامل بنيادي مؤثر بر انگيزه 
فرهنگ

هنگامي كه مذهب، افسانه‏ها، ادبيات عاميانه، قوانين مدني در مورد تعليم و تربيت، موقعيت حقوق معلمان و انتظارات والدين از فرزندان در مدرسه و نقش آنها در ارتباط با مدرسه همه بر اهميت و ارزش دانش و دانش‏آموزي و پيشرفت علمي تأكيد داشته باشند و اگر يادگيري و پيشرفت در مدرسه به صورت فضيلت شخصي مهم و موضوع معنوي تلقي شود و اين امر واكنش مثبتي از سوي ساير دانش‏آموزان و خانواده داشته باشد، ترويج اين فرهنگ مي‏تواند يادگيرندگان را در پوييدن راه دانش با انگيزه سازد.

خانواده

پژوهش‏ها نشان مي‏دهد كه والدين، مهم‏ترين عامل مؤثر بر انگيزه فرزندان براي يادگيري هستند. نقش آنان در برانگيختن فرزندانشان به يادگيري در هر مرحله از رشد غير قابل انكار است؛ به طوري كه اين تأثير تا سال‏هاي دبيرستان و فراتر از آن ادامه دارد.[24]

خانواده‏هايي كارآمد، نگرش مثبتي به فرزندانشان مي‏دهند كه اين به كاميابي آنها در مدرسه و زندگي كمك مي‏كند. كلارك ويژگي‏هاي ذيل را به خانواده‏هاي كارآمد نسبت مي‏دهد:

1. احساس كنترل بر زندگي خويش؛

2. ابراز انتظارات و توقعات بالا و بجا براي فرزندان (اميد خانواده به كاميابي آينده آنها)؛

3. اعتقاد به اين كه سخت‏كوشي كليدي براي پيروزي است؛

4. شور زندگي فعال نه راكد و ساكن؛

5. استفاده از امكانات اجتماع؛

6. 25 تا 35 ساعت يادگيري در خانه در هفته؛

7. بيان قواعد روشن و پيگيري اجراي آن؛

8. تماس پياپي با معلمان؛

9. تأكيد بر رشد معنوي.[25]

معلم

معلمان، محيط آموزش را فراهم و آموزش را اعمال مي‏كنند. جهت‏گيري آنها دربارة تدريس و يادگيري چارچوبي فراهم مي‏كند كه انگيزش كلاسي در آن چارچوب تحقق مي‏يابد. اگر معلمان، فاقد ويژگي‏هاي لازم يعني الگودهي، علاقه‏مندي، گرمي و هم حسي و انتظارات مثبت باشند، هيچ يك از عناصر يادگيري نمي‏تواند چندان مفيد و مؤثر باشد. در ادامه، هر يك از اين ويژگي‏ها توضيح داده مي‌شوند.

الگودهي معلم

رفتار معلم به خودي خود تأثير مهمي بر رفتار دانش‏آموزان دارد. اگر معلمان به مطالبي كه تدريس مي‏كنند، بي‏علاقگي و بي‏رغبتي نشان دهند، ايجاد انگيزه در شاگردان عملاً غير ممكن خواهد بود. ذكر عبارت‏هايي نظير «من مي‏دانم اين مطلب كسالت‏آور است؛ ولي ما مجبوريم آن را ياد بگيريم» هيچ هدف مفيدي را دنبال نمي‏كند و براي انگيزش هم بسيار مخرب است.

علاقه‏مندي معلم

علاقه‏مندي و دلسوزي معلم به صورت الگو، تأثير بسيار مثبتي در جلب علاقة شاگردان به مطلب دارد. اين علاقه‏مندي از طريق رفتارهاي كلامي و هم رفتارهاي غير كلامي به شاگردان منتقل مي‏شود.

گرمي و هم‏حسي

«تدريس» عبارت از فعاليت انساني است كه در آن، انسان‏ها با هم ارتباط برقرار مي‏كنند. در اين سطح است كه گرمي و هم‏حسي معلم تا اين حد در تحت تأثير قرار دادن انگيزش كلاسي مهم است. بهترين راهي كه مي‏توان گرمي و هم‏حسي را منتقل كرد، صرف زمان است. قدم زدن در حياط و صحبت با دانش‏آموزان، يا اظهار نظر معمول دربارة لباس شاگرد، علاقه و توجه معلم را به او نشان مي‏دهد.[26]

انتظارات معلم

انتظارات معلمان در مورد پيشرفت درسي دانش‏آموزان به شكل ظريفي هر روز در كلاس به دانش‏آموزان منتقل مي‏شود. اين انتظارات هم به صورت كلامي و هم به صورت غير كلامي انتقال مي‏يابد و فضاي كلاس، انگيزش دانش‏آموزان و سرانجام يادگيري آنها را تحت تأثير قرار مي‏دهد. شواهد قابل توجهي وجود دارد كه نشان مي‏دهند انتظارات معلمان واقعاً ادراك‏ها و پيشرفت تحصيلي شاگردان را تحت تأثير قرار مي‏دهد. باور داشتن به اينكه دانش‏آموزان مي‏توانند ياد بگيرند و ياد خواهند گرفت، متغير كليدي است كه معلمان باتوان را از معلمان ناتوان و ناكارآمد متمايز مي‏كند. متأسفانه معلمان اغلب تبعيض قائل مي‏شوند و با دانش‏آموزاني كه معتقدند پيشرفت خوبي دارند، رفتاري مساعدتر و مطلوب‏تر دارند تا با دانش‏آموزاني كه در انتهاي ضعيف طيف پيشرفت قرار دارند. دانش‏آموزان نسبت به اين رفتارهاي متفاوت حساسند.[27]

مشكل كمبود انگيزش يادگيري دانش‏آموزان، با كمبود علاقة آنان به يادگيري موضع‏هاي تازة ناشي از شكست‏هاي پي در پي قبلي در درس‏هاي مشابه درس جديد است. بنابراين، مهم‏ترين راه رفع مشكل اين است كه سطح رفتارهاي ورودي شناختي دانش‏آموزان را بالا ببريم و كيفيت آموزش را نيز بهبود بخشيم. اين اقدام‏ها سبب افزايش يادگيري و كسب كاميابي از سوي دانش‏آموز در درس‏هاي تازه خواهد شد. اين كاميابي موجب مي‏شود كه ياد گيرنده به تدريح به تصوري مثبت‏تر از توانايي‏هاي خود دربارة يادگيري آموزشگاهي دست يابد. اگر اين جريان در چند واحد يادگيري ادامه يابد، از تصورات منفي دانش‏آموز دربارة توانايي‏اش در زمينه يادگيري مطالب آموزشگاهي كاسته مي‏شود و به جاي آن تصورات مثبت‏تري از اين مورد كسب خواهد كرد كه اين خود علاقه و انگيزه يادگيري او را افزايش مي‏دهد.[28]

يادگيرنده

آموختن در بسياري جهات مثل كشت و كار است. هر دو به بستر رشد
نيازمندند. معلم نمي‏تواند بيش از توان و تلاش دانش‏آموزان به آنها
چيزي بياموزد. تا دانش‏آموز انگيزه يادگيري نداشته باشد، جريان آموزش
به راحتي انجام نمي‏گيرد. پرسش اين است كه، دانش‏آموز خوب و سالم و با انگيزه چه جلوه‏اي دارد؟

ويژگي دانش‏آموزان با انگيزه

دانش‏آموزان با انگيزه به درس توجه كامل دارند؛ زيرا به آنچه گفته مي‏شود، علاقه‏مندند؛ انگيزه دروني دارند و فرايند يادگيري را خوشايند مي‏يابند. فراوان مي‏پرسند؛ در بحث‏هاي كلاسي شركت دارند؛ يادگيرندگان خود تنظيمي هستند و تكاليف تعيين شده را با دقت و به موقع انجام مي‏دهند و مي‏دانند كه مسئوليت اصلي يادگيري برعهدة خودشان است. براي تلاش ارزش قائلند. مسائل را به خوبي حل مي‏كنند و مي‏دانند چگونه از منابع استفاده كنند. معلم را وامي‏دارند كه براي پاسخ‌گويي به پرسش‏هاي آنها به منابع اضافي مراجعه كند و اطلاعات خود را افزايش دهد. نمره‏هاي خوبي مي‏گيرند؛ اما اين نمره‏ها را مختصر اطلاعي از كيفيت يادگيري مي‏دانند، نه ملاك تلاش و توان خود. عموماً ارزش‏هاي خانواده و مدرسه خويش را دربارة يادگيري مي‏پذيرند. گاهي نگران مي‏شوند و در مورد برخي امتحانات دلشوره دارند. افت در يادگيري خويش را آگاهي از وضع خود تلقي مي‏كنند، نه شكست در يادگيري.[29]

جوّ كلاسي

«جوّ كلاسي» به آن دسته از ويژگي‏هاي معلم و دانش‏آموزان اطلاق مي‏شود كه احساس ايمني و امنيت و همين طور حس در ك و تلاش را در دانش‏آموزان بالا مي‏برد. جوّ كلاس از اين نظر مهم است كه، به فراهم كردن محيط مهرآميز پرورش دهنده براي يادگيري بر پيشرفت و احساس رضاي خاطر دانش‏آموز تأثير مي‏گذارد. ويژگي‏هاي اين جوّ عبارتند از:

1. نظم و ايمني

نظم و ايمني در كلاس، هم براي انگيزش عمومي و هم براي انگيزش اختصاصي يادگيري ضرورت دارد. مدارس بايد از نظر فيزيكي و رواني محيط‏هاي سالمي باشند تا شاگردان بتوانند در آنها چيزي ياد بگيرند و ديدگاه‏هاي شناختي و انسان‏گرايي هر دو دليل و منطق اساسي براي اين عنصر را فراهم مي‏كنند. يك راه براي ايجاد محيط ايمن و داراي نظم اين است كه نظامي از قواعد را به كار گيرند كه به روشني بيان شده و منصفانه اجرا شوند. قواعد مطابق با موقعيت‏هاي معلم تغيير مي‏يابند. يك قاعدة مهم كه بايد مورد نظر قرار گيرد، اين است كه دانش‏آموز همواره بايد از خنديدن، ريشخند كردن، تحقيركردن و خلاصة هر نوع آزار همكلاسان خود در تمام موقعيت‏ها بپرهيزد. شكستن اين قاعده بايد در كلاس گناه كبيره تلقي شود. اعمال مداوم آن نه‏تنها احساس ايمني ايجاد مي‏كند، بلكه به ايجاد جوي كه در آن دانش‏آموزان از يك‏ديگر حمايت كنند، كمك خواهد كرد.

2. كاميابي

انتظار كاميابي مهم‏ترين متغير جوّ كلاسي است. اهميت آن تاحدودي به وسيلة انتظار و ارزش تعيين مي‏شود. كاميابي به احساس كفايت، كنترل و خود كارآمدي مي‏انجامد كه خود نيز به تلاش فزاينده منجر مي‏شود. تلاش بيشتر، اسنادهاي مثبت براي كاميابي بيشتر را افزايش مي‏دهد. همه اينها حرمت نفس را بهبود مي‏بخشد. انگيزش باز هم افزايش مي‏يابد و اين چرخة مثبت ادامه خواهد يافت.

متغيرهاي آموزشي

معلم و جو كلاس بر انگيزش عمومي براي يادگيري تأثير مي‏كنند تا چارچوبي فراهم آورند كه معلم در آن چارچوب بتواند درس‏هايي انگيزه‏آفرين طراحي كند. يك ديدگاه دربارة انگيزش اختصاصي براي يادگيري بر ميزان توجهي كه دانش‏آموز صرف تكليف مي‏كند و ميزان درگير شدن او در كار يادگيري متمركز است. اين بدان معنا است كه، در آغاز بايد توجه دانش‏آموزان را به نحوي جلب موضوع درس كرد. در اين فرايند، آغاز درس بسيار حياتي است و براي يادگيري و انگيزش هر دو اهميت دارد. وقتي فعاليت يادگيري مستقيماً و شخصاً به دانش‏آموزان ربط داشته باشد و وقتي تقويت به حفظ توجه كمك كند، درگير شدن و توجه شاگرد افزايش مي‏يابد. همين عوامل متغيرهاي اصلي آموزشي هستند كه سبب افزايش انگيزش اختصاصي براي يادگيري مي‏شوند.

تمركز مقدماتي

تمركز مقدماتي اصطلاحي است كه براي وصف روش معلم، در جلب توجه شاگردان در آغاز آموزش به كار مي‏رود. دانش‏آموزان به وسيلة رويدادهاي منحصر به فرد، جذاب، چشمگير يا غير معمول برانگيخته مي‏شوند؛ زيرا اين گونه رويدادها حس كنجكاوي و چالش را در آنها تحريك مي‏كند.

شخصي كردن

شخصي كردن، متغيري آموزشي است كه محتواي درس را با استفاده از مثال‏هاي فكري يا عاطفي آشنا معنادارتر مي‏كند. ارزش شخصي كردن مطالب از جهات گوناگون قابل درك است.

نخست، بر اساس تجربه‏هاي ساده در زندگي، همة ما مي‏دانيم هر چيزي كه شخصا به ما ربط داشته باشد، بيشتر به سوي آن جذب مي‏شويم.

دوم، ربط‏دادن محتواي مطالب درسي به زندگي دانش‏آموزان، هدف اصلي انسان‏گرايي است.

سوم، برخي از متخصصان تعليم و تربيت معتقدند كه معنادار بودن مطالب، يادگيري را افزايش مي‏دهد و شخصي‏كردن يكي از راه‏ها براي معنادار كردن آنها است. هرچه بتوانيم مطالب را به‏طور شخصي ربط بدهيم، براي ما محسوس‏تر از اطلاعات بي‏ارتباط و انتزاعي است.[30]

توجه به اصل انگيزش در سيرة معصومان‰

معصومان‰ مي‏كوشيده‏اند انگيزة يادگيري را در مخاطبان خود ايجاد، يا انگيزة موجود را از راه‏هاي گوناگون افزايش دهند. برخي از اين شيوه‏ها عبارت است از:

آگاهي‏بخشيدن درباره جهل

براي اين كار، گاه معصومان‰ افراد را ابتدا به جهلشان آگاه مي‏ساختند و پس از اينكه از درون به علم و آگاهي احساس نياز مي‏كردند و از امام آموزش مي‏خواستند، امام به آموزش مي‏پرداخت. در سيرة پيامبر اكرمˆ آمده است كه حضرت روزي به مسجد آمد. مردي نيز وارد مسجد شد و نماز گزارد؛ سپس نزد پيامبرˆ آمد و سلام كرد. پيامبرˆ پاسخ او را داد و فرمود: برگرد و نمازت را بخوان كه نماز نخوانده‏اي. آن مرد نمازش را دوباره خواند و نزد پيامبر آمد و سلام كرد. پيامبر باز فرمود: برگرد و نماز بخوان كه نماز نخواندي! تا سه بار پيامبر چنين كرد. آن مرد پس از بار سوم كه درمانده شده بود و نمي‏دانست عيب نمازش كجا است، عرض كرد به آن خدايي كه تو را به حق برانگيخت، من بهتر از اين نماز ياد ندارم تو آن را به من بياموز... .[31]

تشويق به علم‏آموزي

تشويق‏هاي مكرر به علم‏آموزي و يادگيري از سوي اهل‏بيت‰، روش ديگري براي ايجاد انگيزه است. در اين باره روايات بسياري نقل شده است كه به يكي از آنها اشاره مي‏شود: حضرت علي† مي‏فرمايد:

ايها الناس اعلموا ان كمال الدين طلب العلم و العمل به و ان طلب العلم اوجب عليكم من طلب المال و ان المال مقسوم بينكم، مضمون لكم قد قسمه عادل بينكم و ضمنه سيفي لكم به و العلم مخزون عليكم عند اهله، قد امرتم بطلبه فاطلبوه؛ اي مردم بدانيد كه كمال دين در طلب علم و عمل به آن است و طلب علم بر شما واجب‏تر از طلب مال است؛ زيرا مال بين شما تقسيم و براي شما تضمين شده است. عادلي آن را بين شما قسمت و ضمانت كرده و به‏زودي به عهد خود وفا خواهد كرد؛ ولي علم را از شما پوشيده و نزد اهلش اندوخته است و به شما دستور داد كه به دنباش برويد و آن را بجوييد.[32]

تشويق و ترغيب دانش‏پژوهان

تشويق و تكريم دانش‏پژوهان، عامل ديگري در ايجاد انگيزه بيروني است. در اين زمينه در روايتي از امام باقر† آمده است كه فرمود: پدرم زين‏العابدين† هرگاه به دانش‏پژوهان جوان برمي‏خورد، به آنان نزديك مي‏شد و مي‏فرمود: آفرين بر شما! شما امانت داران علم هستيد. اميد است شما كه اكنون كودكان قوم هستيد، در آينده بزرگان قومي ديگر باشيد.[33] اين‌گونه برخوردهاي معصومان موجب تشويق اصحاب به فراگيري علم و تقويت انگيزه آنان مي‏شد.

راهكارهاي ايجاد انگيزش در دانش‏آموزان

* به دانش‏آموزان كمك شود تا نيازهاي كمبود خود را برطرف كنند.

* به دانش‏آموزان كمك شود تا علاقه به پاسخ‌گويي به نيارهاي وجود را در خود ايجاد كنند. (ابراز وجود كند)

* احساس كاميابي در دانش‏آموران ارتقا يابد.

* در آغاز درس دانش‏آموزان از اهداف آموزشي آگاه شوند.

* در موقعيت‏هاي مقتضي از تشويق‏هاي كلامي استفاده شود.

* از آزمون‏ها و نمره‏ها به صورت وسيله‏اي براي ايجاد انگيزش در يادگيرندگان استفاده شود.

* از خاصيت برانگيختگي مطالب استفاده شود.

* از ايجاد رقابت و هم‏چشمي ميان دانش‏آموزان جلوگيري شود.

* هنگام آموزش مطالب تازه از مثال‏هاي آشنا و هنگام كاربرد مطالب آموخته شده از موقعيت‏هاي تازه استفاده شود.

* افزون بر توضيح و تشريح مطالب به صورت كلامي، تا آنجا كه ممكن است از روش‌هاي ديگر آموزشي نيز استفاده شود.

* دانش‏آموزان به مشاركت در يادگيري تشويق شوند.

* پيامدهاي منفي مشاركت يادگيرندگان در فعاليت يادگيري كاهش داده شود.

* همواره دانش‏آموزان از روند يادگيري خود آگاه شوند.

* به دانش‏آموزان مسائل و تكاليفي ارائه شود كه نه خيلي ساده و نه خيلي دشوار باشد.

* مطالب درسي تا آنجا كه ممكن است به صورت معنادار ارائه شود.

* تكاليف و سؤالاتي به دانش‏آموزان داده شود كه آنها را به تفكر وادارد تا اينكه درس‏ها را طوطي‏وار حفظ نكنند.[34]

                               ، سال اول، شماره اول، بهار و تابستان 1388، 131 ـ 143

* دانشجوي دكتري روان‌شناسي تربيتي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني€.

دريافت: 12/6/87 ـ پذيرش 01/11/87.

[1]. علي‌اكبر شعاري‌نژاد، يادداشت‏هايي درباره نظريه‏هاي انگيزش در آموزش و پرورش، ص 16.

[2]. چريل. ال اسپالدينگ، انگيزش در كلاس درس، ترجمة محمدرضا نائينيان و اسماعيل بيابانگرد، ص3.

[3]. علي‌اكبر سيف، روان‏شناسي پرورشي، علي‏اكبر سيف، ص 347.

[4]. يوسف كريمي، روان‌شناسي تربيتي، ص 160.

[5]. روبرت گانيه، شرايط يادگيري و نظريه آموزش، ترجمه نجفي زند، ص 411.

[6]. همان.

[7]. علي‌اكبر سيف، روان‌شناسي پرورشي، ص 336.

[8]. همان، ص349.

[9]. رابرت اي اسلاوين، روان‌شناسي تربيتي، ترجمة يحيي سيد محمدي، ص 360.

[10]. تلاش و رفتارهاي آدمي به عوامل متعددي مانند انگيزه Motive، علاقه Interes، نياز Need، مشوق Encourage، ارزش Value، نگرش Attitudو غيره وابستگي دارد. اين عوامل از هم جدا نبوده و بر يكديگر اثرگذارند.

[11]. علي‌اكبر سيف، روان‌شناسي پرورشي، ص337.

[12]. روان‏شناسان انگيزه‏ها را به گونه‏هاي مختلفي بيان كرده‏اند و به همين جهت ديدگاه‏هاي بسيار متنوعي درباره عوامل انگيزش ارائه شده است. چنان‏كه فرويد (Froud)، ليبيدو (Libido)، يا شور زندگي را اساس نيروي جنبش و فعاليت آدمي مي‏شناسد. هرمان هسه (Herman Hesse) مفهوم دوگانگي را در نوشته‏ها و آثار خود مهم تلقي مي‏كند. گروهي ديگر مانند موري (Murray) و مزلو (Maslow) نيازها را اساس بروز رفتار مي‏دانند.

[13]. يوسف كريمي، روان‌شناسي تربيتي، ص 165.

[14]. Griwth Principle.

[15]. يوسف كريمي، روان‌شناسي تربيتي، ص 165.

[16]. همان، ص 176.

[17]. رابرت ايي اسلاوين، روان‌شناسي تربيتي، ترجمة سيدمحمدي، ص405.

[18]. علي‌اكبر سيف، روان‌شناسي پرورشي، ص 357.

[19]. يوسف كريمي، روان‌شناسي تربيتي، ص 167.

[20]. علي‌اكبر سيف، روان‌شناسي پرورشي، ص 358.

[21]. همان، ص 362.

[22]. يوسف كريمي، روان‌شناسي تربيتي، ص169.

[23]. علي‌اكبر سيف، روان‌شناسي پرورشي، ص 365.

[24]. ولادكوفسكي، شوق يادگيري، ترجمه محمد پناهي، ص 35.

[25]. همان، ص 38.

[26]. يوسف كريمي، روان‌شناسي تربيتي، ص184.

[27]. همان، ص186.

[28]. علي‌اكبر سيف، روان‌شناسي پرورشي، ص170.

[29]. ولادكوفسكي، شوق يادگيري، ترجمه محمد پناهي، ص41

[30]. يوسف كريمي، روان‌شناسي تربيتي، ص 194.

[31]. علي حسيني‌‌زاده، سيره تربيتي پيامبرˆ و اهل‏بيت‰، ص38.

[32]. ابن شعبه حرّاني، تحف العقول، ص196.

[33]. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج44، ص196.

[34]. علي‌اكبر سيف، روان‌شناسي پرورشي، ص377.