اسلام و پژوهش‌های تربیتی

1. 2. مقدمه

برنامة درسي يکي از کليدي‌ترين عناصر نظام آموزشي است؛ به‌نحوي‌که بخش زيادي از يادگيري و تجارب دانش‌آموزان به کيفيت آن وابسته است. برنامة درسي طرح و نقشه‌اي است از آنچه بايد تحت نظر مراکز آموزشي آموخته شود (ميرزابيگي، 1387، ص7). آيزنر (1994) معتقد است كه مدارس به‌طور هم‌زمان سه نوع برنامة درسي آشكار (Explicit)، ضمني (Emplicit) و نال (Null) را به دانش‌آموزان آموزش مي‌دهند: برنامة درسي آشكار شامل گروهي از اهداف، آرمان‌ها و حوزه‌هاي محتوايي است كه نظام آموزشي آنها را صراحتاً اعلام و ابلاغ كرده است و سعي در ارائه و تحقق آنها دارد. اين بعد ماهيتاً آشكار است و نظام آموزشي قصد خويش از ارائة آن را اعلام مي‌دارد. گونة دوم برنامة درسي كه آيزنر به معرفي آن مي‌پردازد، برنامة درسي ضمني (پنهان) است. برنامة درسي ضمني شامل ارزش‌ها و انتظاراتي است كه صراحتاً در برنامة درسي آشكار ارائه نشده‌اند؛ اما دانش‌آموزان به‌دليل حضور در متن و بطن فرهنگ و تعاملات مدرسه، آنها را كسب و تجربه مي‌کنند. اين دو مفهوم (برنامة درسي آشکار و پنهان) در حوزة مطالعات برنامة درسي سابقه‌اي نسبتاً ديرينه دارند و پژوهش‌هاي گسترده و متنوعي در‌بارة آنها صورت گرفته است؛ اما گونة سوم برنامه‌هاي درسي مدارس از ديد آيزنر، برنامة درسي نال نام دارد. اين نوع برنامه شامل ارزش‌ها و دانش‌هايي است که مدارس به آموزش آنها اقدام نمي‌کنند؛ هرچند امکان دارد ارزش و اهميت آنها بيش از مواردي باشد که در مدارس آموزش داده مي‌شوند.

موسي‌پور (1387) برنامة درسي نال را به سه قسمت تقسيم مي‌کند: 1. برنامة درسي ناديده: آنچه به دليل عدم شناخت و آگاهي برنامه‌ريزان درسي وارد برنامة درسي نشده است؛ 2. برنامة درسي ناخواسته: آنچه مراجع يا مشروعيت‌يافتگان برنامة درسي نمي‌خواهند وارد برنامة درسي شود؛ 3. برنامة درسي نابارور: برنامه‌هايي که به‌ظاهر وجود دارند؛ اما امکان اصلي و زايندگي خود را از دست داده‌اند.

شناخت برنامة درسي نال راه‌هاي مختلفي دارد که يکي از آنها تحليل محتواي درسي است. محتواي برنامة درسي همان موضوعات درسي است كه از آن به‌عنوان وسيله‌اي براي رسيدن به اهداف استفاده مي‌شود (اوبري، 1991، ص303). از جمله مهم‌ترين مفاهيم ارزشي و اخلاقي که در محتواي کتب درسي، به‌ويژه کتاب دين و زندگي کم‌توجهي شده، غيرت ديني است.

يکي از مهم‌ترين صفات مؤمن غيرت ديني است. مقصود از غيرت ديني اين است که فرد مسلمان دربارة کيان اسلام و آنچه بدان مربوط مي‌شود، حساس باشد و با تمام توان در حراست از آن بکوشد و از کوچک‌ترين تعرّضي به آن جلوگيري کند (مکارم شيرازي، 1375، ج2، ص155). خاتمي معتقد است كه غيرت ديني يعني دين را به‌عنوان محبوب ديدن و مدافع حريم آن بودن و اجازة تجاوز به آن را به هيچ‌ کس ندادن. داشتن خشم مقدس در برابر متجاوزان به حريم دين، تلاش گسترده در راه نشر دين، امر به ‌معروف و نهي از منکر، تولي و تبري، و داشتن روحية دفاع از دين و آمادگي براي فدا کردن همة هستي در راه آن نيز نوعي غيرت در دين است (خاتمي، 1387، ص88). همچنين گفته شده است که غيرت ديني مربوط به معتقدات ديني و ايمان است و اين حب همان دل‌بستگي به ماوراي طبيعت و خداوند متعال است. محبت انسان به خداوند سبب ايجاد غيرت در او مي‌شود که ما آن را «غيرت ديني» مي‌ناميم. معناي غيرت ديني اين است که انسان بايد دين خود را حفظ کند (تهراني، 1391، ج8‌، ص30).

همچنين برخي از عالمان نيز در تعريف غيرت ديني گفته‌اند: منظور پاسخ به شبهاتي است كه از طرف افراد منكر در اذهان القا مي‌شود؛ و خاطرنشان كرده‌اند، همواره در طول تاريخ دانشمندان بزرگي بوده‌اند كه به دين و مذهب خويش تعصب داشتند و به‌محض شنيدن سخني از سوي مخالفان، كتاب و آثاري را به رشتة تحرير درمي‌آوردند تا سخن مخالف را در نطفه خفه كنند و پوچي آن را به اثبات ‌رسانند (حبيبي‌تبار، 1381، ص28). از تعاريف يادشده اين نکته استنباط مي‌شود که مراد از غيرت ديني اين است که انسان دين‌مدار دغدغة ديني داشته باشد و به‌دستور قرآن کريم به دفاع از دين بپردازد: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُركُم وَيُثَبِّت أَقدامَكُم (محمد: 7)؛ اي کساني که ايمان آورده‌ايد! اگر خدا را ياري کنيد، او شما را ياري‌ مي‌کند و گام‌هايتان را استوار مي‌دارد». مراد از ياري كردن خدا در اين آيه، ياري دين خداست؛ وگرنه خدا خود نيازي به کمک ندارد (قرشي، 1377، ج10، ص184). ياري كردن خدا عام و فراگير است؛ يعني از مرتبة قيام به وظايف ديني، ايمان حقيقي و کامل، ثبات بر دين در بحبوحه‌هاي مختلف زندگي، امر به ‌معروف و نهي از منکر در مراتب مختلف آن، تشويق انسان‌ها به دين خدا و مانند آن آغاز مي‌شود و تا مرتبة تحمل مسئوليت جهاد در راه بالا بردن کلام خدا در زمين ارتقا مي‌يابد. بنابراين، غيرت ديني به‌معناي دفاع و ياري رساندن به هر چيزي مي‌شود که به ايمان به خدا پيوستگي دارد، در هر زمينه و در هر سرزميني و در هر زماني؛ تا چنان شود که مؤمن براي خدا به هر کاري قيام کند و براي دفاع از حق هميشه در مواجهه با هر شخص و هر قوه‌اي آمادگي داشته باشد (مدرسي، 1377، ج13، ص12).

به نظر ما فلسفة پرداختن به غيرت ديني در برنامة ‌درسي ‌دين و زندگي چهار چيز مي‌تواند باشد که در ذيل به‌اختصار توضيح داده مي‌شوند: 1. اهميت و جايگاه دين در جهان‌بيني اسلامي: در جهان‌بيني اسلامي خط قرمز اسلام و مسلمان، حفظ دين، معالم و ارزش‌هاي ديني است؛ تا جايي که بر مسلمان واجب است آن‌گاه که دين به خطر افتد، مال و جان و آبروي خود را فداي دين کنند.

2. هدف و فلسفة آموزش در منظومة معرفتي اسلام: در مکتب انسان‌ساز اسلام، هدف از تعليم و آموزش رسيدن به کمال انساني و نيل به قرب الهي است. از‌همين‌رو مأموريت انبياي الهي تعليم و تربيت بشر بوده و پر‌واضح است که کمال انسان و نائل شدن به قرب الهي در ساية يادگيري دين و عمل به آن و حساس بودن به ارزش‌هاي ديني و غيرت ديني است؛ لذا بايد در منابع آموزشي، شناخت دين و راه عمل به آن و حساسيت دربارة حفظ دين آموزش داده شود و بديهي است که جاي اين آموزش درس دين و زندگي است.

3. نقش بي‌بديل جوان در اصلاح و سازندگي جامعه: جواني فصل شورانگيز زندگي و مظهر نشاط و سازندگي است. اگر شور و احساس جواني با شعور عميق مذهبي و غيرت ديني همراه شود، سعادت نسل جوان و سلامت جامعه تضمين خواهد شد.

4. تجربة تاريخي تمدن اسلامي: جواني همان‌گونه‌که منشأ شور‌انگيزترين تجليات عاطفي، روحي و بالندگي است، در معرض فتنه‌انگيزترين آسيب‌هاي فردي، اخلاقي و اجتماعي نيز هست. تجربة تاريخي تمدن مسلمانان نشان مي‌دهد، آن‌گاه که جوانان مسلمانان در برابر ارزش‌هاي ديني و هويت اسلامي خود بي‌تفاوت شدند و خشم مقدس آنان جاي خود را به عدم مسئوليت در قبال دين و روحية تساهل داد، نه‌تنها هويت ديني و انساني خود را از دست دادند، بلکه سرزمين خود را نيز باختند.

شايان ذکر است که تا کنون پژوهشي به‌طور خاص در زمينة موضوع فعلي اين پژوهش انجام نشده است؛ اما به‌طور عام مطالعاتي وجود دارد که به برخي از آنها اشاره مي‌شود: اکبري دستک، نعمتي پيرعلي و رود مقدس (1397) در پژوهشي با عنوان «غيرت و کارکرد‌هاي آن در آموزه‌‌هاي ديني» نشان دادند که يکي از شاخصه‌هاي انسان و جامعة سالم، داشتن غيرت است و با در پيش گرفتن اعتدال در ابراز آن، مي‌توان افراد و در نتيجه جامعة‌ سالمي را به‌وجود آورد؛ و مسلماً در صورت از بين رفتن غيرت در مردم، جامعه رو به بيماري و فنا و نابودي خواهد گذاشت. اميدواري (1394) در پژوهشي با عنوان «غيرت ديني از منظر آيات و روايات» بيان مي‌‌کند که غيرت از صفات نيک و فضايل اخلاقي است که موجب بهره‌مندي از سعادت دنيا و آخرت خواهد شد؛ اما تعصب و پيروي از نياکان و تعصب بر قول و رفتار غلط، عامل مهم هلاکت و بدبختي انسان‌هاست و بايد از آن بر‌حذر بود. همچنين وي در ادامه به بيان آثار فردي غيرت ديني چون افزايش عفت و پاکدامني فرد، ثبات عقايد و باور‌هاي ديني و آثار اجتماعي آن، همچون پيروزي بر دشمنان و اقتدار و سربلندي، ثبات خانواده، امنيت و مصونيت اجتماعي، و مبارزه با تهاجم فرهنگي مي‌پردازد. ميري و سبحاني‌نيا (1394) در پژوهشي با عنوان «انحراف در غيرت‌ورزي و پيامد‌هاي آن در آموزه‌هاي اسلامي» بيان مي‌کنند، پيامد‌هايي که براي افراط در غيرت‌ورزي از طريق آموزه‌هاي اسلامي به دست ما رسيده‌اند، بيشتر جنبة دنيوي و اجتماعي دارند؛ براي مثال، سوءظن و تجسس، در خصوص ديگران شکل مي‌گيرد و به اموري مرتبط است که در دنيا اتفاق مي‌افتند. همچنين در تعاليم اسلامي آنچه به‌عنوان پيامد‌هاي تفريط در غيرت‌ورزي ذکر شده‌اند، بيشتر جنبة فردي دارند و شامل امور دنيوي و اخروي مي‌شوند. اين پيامد‌ها عبارت‌اند از: غضب الهي که شامل فرد در دنيا و آخرت مي‌شود؛ خوار و زبون شدن انسان در دنيا و آخرت؛ گرفته شدن روح ايمان و کوردلي؛ قبول نشدن نماز در دنيا؛ دور شدن از بهشت الهي و گرفتار شدن به عذاب خداوند و دوري از او در آخرت. بررسي پژوهش‌هاي يادشده و ديگر پژوهش‌هاي انجام‌شده در اين حوزه نشان مي‌دهد که تا کنون در زمينة وضعيت مؤلفه‌هاي غيرت ديني در کتاب‌هاي درسي دين و زندگي، پژوهش جامعي انجام نشده است و پژوهش پيش رو ضمن نوآوري در تدوين چهارچوب مفهومي مؤلفه‌ها، تحليل محتواي کيفي و ارزيابي وضعيت، به بيان برخي از پيامد‌هاي فردي، اخلاقي و اجتماعي آن مي‌پردازد؛ پيامدهايي که هر کدام خسراني براي دين‌داران، جامعة ديني و به‌ويژه بقاي دين الهي به‌همراه دارد. مي‌توانيم بگوييم که اين پژوهش اقدامي در راستاي حمايت از «برنامة درسي ضد تقدس‌زدايي» است. تقدس‌زدايي از محصولات «سکولاريسم تربيتي» است و سکولاريسم تربيتي به‌معناي عدم ورود و دخالت دين و آموزه‌هاي ديني در عناصر و اجزاي بنيادين و رويين تربيت و برنامه‌ريزي‌هاي تربيتي است. برنامة درسي ضد تقدس‌زدايي بر حساسيت، حرمت و احترام به ارزش‌هاي ديني اصيل تأکيد دارد.

1. 3. 1. روش‌شناسي پژوهش

اين پژوهش با روش توصيفي از نوع تحليل محتواي کيفي انجام شده است. جامعة پژوهشي، کتب درسي دين و زندگي رشتة ادبيات و علوم انساني (دهم، يازدهم و دوازدهم) چاپ 1399 مي‌باشد که توسط دفتر تأليف و برنامه‌ريزي کتب درسي آماده شده است. با توجه به ماهيت موضوع پژوهش و محدوديت جامعة پژوهشي، از نمونه‌گيري صرف‌نظر شد و کل متن، تصاوير و تمرين‌هاي کتب مورد بررسي قرار گرفتند. ابزار اندازه‌گيري پژوهش، سياهة محقق‌ساخته بود که چهارچوب اساسي سياهه با استفاده از تعاريف ذكر شده در مقدمة پژوهش، به‌ويژه تعريف مدرسي (1377)، که تعريف برگزيده و مختار ماست، حاصل شد. لذا با استناد به اين نکته که منظور از غيرت ديني ياري دين خداست که مفهومي عام و فراگير است، علاوه بر مؤلفه‌هاي موجود در ساير تعاريف غيرت ديني که در مقدمه بيان شد، جزئيات و مؤلفه‌هاي تکميلي بر اساس مطالعة آيات قرآن، نهج‌البلاغه و برخي پژوهش‌هاي مرتبط با غيرت ديني استخراج و در قالب جدول شمارة 1 تنظيم شد.

جدول 1. مؤلفه‌هاي غيرت ديني

مؤلفه‌هاي غيرت ديني

منبع

ايثار براي پايداري دين خدا

خاتمي (1387)

امر به ‌معروف و نهي از منکر

نامة 47 نهج‌البلاغه

تولي و تبري

ممتحنه: 4

تلاش گسترده در راه نشر دين (تبليغ آموزه‌هاي ديني)

توبه: ۱۲۲

واکنش در برابر توهين‌کنندگان به مقدسات (قرآن، پيامبر، اهل‌بيت‰، مساجد و اماکن مقدس)

جابري فرد (1395)

غيرت مسلمانان در قبال همديگر

بصيرت و هوشياري ديني در برابر شبهات اعتقادي

نامة 65 نهج‌البلاغه

شناخت اديان غيرتوحيدي و درک باطل بودن آنها

پوريا (1396)

مقابله با نفاق

شناخت و احياي حق و مبارزه با باطل

نراقي (1312)

حساسيت و واکنش به وقوع گناه در جامعه

اکبري (1381)

حساسيت و پايبندي به ‌مناسک ‌ديني

نصيري (1391)

مجاهدت و دفاع براي نگه ‌داشتن دين و ارزش‌هاي ديني

توبه: 20

مقابله با بدعت‌گذاران و متجاوزين به آداب ديني

مائده: 87

مقابله با استهزا‌کنندگان ارزش‌هاي ديني

مائده: 57

زنده نگه‌ داشتن حيا و ارزش‌گذاري به آن

تهراني (1390)

مطالبه‌گري در مورد اجراي قانون و عدالت

انوري‌زاده نائيني (1392)

ارزش‌گذاري به فرهنگ خودي (فرهنگ اسلامي)

مرکز تحقيقات اسلامي نمايندگي ولي‌فقيه در سپاه (1375)

عدم سازش و معامله بر سر اصول دين

مجلسي (1403ق، ج72: 227)

عدم اباحه‌گري

قيامت: 5

براي حصول اطمينان از روايي صوري و محتوايي سياهه، از نظر متخصصان استفاده شده است؛ به اين ترتيب که فرم تحليل محتوا که شامل مؤلفه‌هاي اساسي غيرت ديني بود، در اختيار تعدادي از صاحب‌نظران ديني براي بررسي و اعلام نظر قرار گرفت و پس از دريافت نظرات آنها سياهة پيشنهادي شکل نهايي به خود گرفت و تأييد شد. در زمينة اعمال نظرات متخصصان، برخي مؤلفه‌هايي که ارتباط کمي داشتند حذف، برخي مؤلفه‌هاي مغفول اضافه و برخي مؤلفه‌هاي متجانس تلفيق شدند. همچنين جهت تأمين پايايي، از روش اسکات استفاده شده است؛ بدين صورت که فرم تحليل محتوا در اختيار پنج نفر از صاحب‌نظران علوم و معارف اسلامي و تربيت اخلاقي قرار گرفت و ضريب توافق آنها 93 درصد به‌دست آمد.

1. 4. 2. يافته‌ها

سؤال پژوهش: وضعيت آموزش غيرت ديني و مؤلفه‌هاي آن در کتب دين و زندگي دورة دوم متوسطه چگونه است؟

1. 1. 1. 1-2. کتاب دين و زندگي پاية تحصيلي دهم

اين کتاب شامل 158 صفحه و چهارده درس، شامل هدف زندگي، پر پرواز، خود حقيقي، پنجره‌اي به روشنايي، آيندة روشن، منزلگاه بعد، واقعة بزرگ، فرجام کار، آهنگ سفر، اعتماد بر او، دوستي با خدا، ياري از نماز و روزه، فضيلت آراستگي، و زيبايي پوشيدگي است. جدول شمارة 2 نشان‌دهندة وجود برخي مؤلفه‌هاي غيرت ديني و چگونگي پرداختن کتاب به آنهاست.

جدول2. مصاديق يافت‌شده براي مؤلفه‌هاي غيرت ديني در کتاب دين و زندگي پاية دهم

مؤلفه‌هاي غيرت ديني

مصاديق

ايثار براي پايداري دين خدا

فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ (آل‌عمران: 195) (ص3).

از طرفي ديگر، همين عامل سبب مي‌شود که دفاع از حق و مظلوم و فداکاري در راه خدا آسان‌تر شود (ص41).

مطالبه‌گري در مورد اجراي قانون و عدالت

وقتي به شخصيت حضرت علي† مي‌نگريد، مي‌بينيد که ايشان در... حق‌طلبي و عدالت، پس از رسول خداˆ بي‌نظير است (ص10).

تولي و تبري

دوستي با دوستان خدا: اگر مي‌خواهيم محبت خداوند در دلمان خانه کند، بايد محبت کساني را که رنگ و نشاني از او دارند و خداوند محبت و دوستي آنان را به ما توصيه کرده، در دل جاي دهيم (ص121).

انبيا و اوليا الهي و مجاهدان در راه حق و آنان که در مسير بندگي خدا حرکت کردند، دوستان خدا هستند؛ و برترين آنها حضرت محمدˆ و اهل‌بيت ايشان هستند. دوستي با آنان همانا دوستي با خداوند هست (ص121).

بيزاري از دشمنان خدا و مبارزه با آنان: عاشق روشنايي، از تاريکي مي‌گريزد و آن کس که به دوستي با خدا افتخار مي‌کند، با هرچه ضد خداست، مقابله مي‌نمايد (ص121).

عاشقان خدا پرچم مبارزه با ستمگران بوده‌اند (ص121).

نمي‌شود کسي دوست‌دار خداوند باشد، اما زشتي و ستم را در جامعه ببيند و سکوت اختيار کند (ص121).

جهاد در راه خدا در برنامه تمام پيامبران الهي بوده و بيشتر آنان در راه مبارزه با ستمگران به‌شهادت رسيدند (ص121).

رنج و محروميت مردم فلسطين، يمن، سوريه، عراق، بحرين و... نمونة آشکاري از رفتار مستکبران است که جز با مبارزه برطرف نخواهد شد (ص121).

دين‌داري بر دو پايه استواراست: تولي (دوستي با خدا و دوستان او) و تبري (بيزاري از باطل و پيروان او) (ص121).

شناخت احياي حق و مبارزه با باطل

پيشنهاد: 1. در زندگي پيامبر و امامان‰ و مجاهدان راه خدا تحقيق کنيد و نمونه‌هايي از اشتياق آنها به حق و مبارزه‌شان با زشتي و باطل را نشان دهيد.

2. امام خمينيŠ که از پيروان راستين پيامبر اکرمˆ بود، زندگي خود را در مبارزه با باطل و ستم گذراند. آيا مي‌توانيد نمونه‌اي از اين مبارزه‌ها را بيان کنيد (ص124).

حساسيت و پايبندي به مناسک ديني

نماز را کوچک نشماريم و نسبت‌به آنچه در نماز مي‌گوييم و انجام مي‌دهيم، درک صحيح داشته باشيم (ص131).

اگر در انجام به‌موقع نماز بکوشيم، بي‌نظمي را از زندگي خود دور خواهيم کرد (ص131).

اگر در پنج نوبت با لباس و بدن پاکيزه به نماز بايستيم، آلودگي‌هاي ظاهري ما کمتر خواهد شد (ص131).

اگر هنگام گفتن تکبير به بزرگي خداوند بر همه‌چيز توجه داشته باشيم، قدرت‌هاي ديگر در نظرمان کوچک خواهند شد و به آنان توجه نخواهيم کرد (ص131).

اگر در رکوع و سجود، عظمت خدا را در نظر داشته باشيم، در مقابل مستکبران خضوع و خشوع نخواهيم کرد (ص131).

زنده نگه داشتن حيا و ارزش‌گذاري به آن

او حيا مي‌کند که برخي افراد به‌خاطر اموري سطحي و کوچک، زبان به تحسين و تمجيد او بگشايند و به او به‌عنوان ابزاري براي لذت‌جويي نگاه کنند (ص145).

عرضة نابه‌جاي زيبايي، به‌جاي گرمي بخشيدن به کانون خانواده، عفت و حيا را از بين مي‌برد و اين گوهر مقدس را از او مي‌گيرد (ص146).

همان‌طور‌که در جدول مشخص است، مؤلفه‌هايي از غيرت ديني در کتاب تجلي پيدا کرده‌اند؛ منتها مواردي همچون امر به ‌معروف و نهي از منکر، تلاش گسترده در راه نشر دين (تبليغ آموزه‌هاي ديني)، واکنش دربرابر به توهين‌کنندگان به مقدسات (قرآن، پيامبر، اهل‌بيت، مساجد و اماکن مقدس)، غيرت مسلمانان در قبال همديگر، بصيرت و هوشياري ديني در برابر شبهات اعتقادي، شناخت اديان غيرتوحيدي و درک باطل بودن آنها، مقابله با نفاق، حساسيت و واکنش به وقوع گناه در جامعه، مجاهدت و دفاع براي نگه‌ داشتن دين و ارزش‌هاي ديني، مقابله با بدعت‌گذاران و متجاوزين به آداب ديني، مقابله با استهزا‌کنندگان ارزش‌هاي ديني، ارزش‌گذاري به فرهنگ خودي (فرهنگ اسلامي)، عدم سازش و معامله بر سر اصول دين، و عدم اباحه‌گري مورد غفلت واقع شده‌اند.

1. 1. 2. 2-2. کتاب دين و زندگي پاية تحصيلي يازدهم

اين کتاب شامل 231 صفحه، دو بخش و هجده درس، شامل هدايت الهي، تداوم هدايت، آخرين پيامبر، معجزة جاويدان، مسئوليت‌هاي پيامبر، پيشواي اسوه، امامت، تداوم رسالت، جان و جانشين پيامبر، وضعيت فرهنگي، اجتماعي و سياسي مسلمانان پس از رحلت رسول خداˆ، احياي ارزش‌هاي راستين، جهاد در راستاي ولايت ظاهري، عصر غيبت امام زمان، در انتظار ظهور، مرجعيت و ولايت‌فقيه، رهبري و مردم، بخش دوم: در مسير عزت ‌نفس، زمينه‌هاي پيوند و پيوند مقدس مي‌باشد. در جدول شمارة 3 وضعيت و چگونگي توجه به بعضي از مؤلفه‌هاي غيرت ديني در کتاب ذکر شده است.

جدول3. مصاديق يافت‌شده براي مؤلفه‌هاي غيرت ديني در کتاب دين و زندگي پاية يازدهم

مؤلفه‌هاي غيرت ديني

مصاديق

شناخت اديان غيرتوحيدي و درک باطل بودن آنها

امروزه ادياني وجود دارند که کاملاً به دست انسان‌ها ساخته شده‌اند و جنبة الهي ندارند. برخي از سازندگان اين اديان، خود را به‌دروغ پيامبر معرفي کرده‌اند و برخي نيز خود را از جانب خدا نمي‌دانند؛ بلکه آنچه به فکرشان رسيده، در قالب يک دين به مردم عرضه کرده‌اند (ص23).

امر به معروف و نهي از منکر

به معروف امر مي‌کردند و از منکر نهي مي‌نمودند، بر اساس قوانين اسلام تجارت مي‌نمودند (ص57).

حاکمان غاصب، قوانين اسلام را زير پا مي‌گذاشتند و به مردم ستم مي‌کردند؛ امامان نيز وظيفه داشتند که بر اساس اصل امر به ‌معروف و نهي از منکر با آنان مقابله کنند و مانع زير پا گذاشتن قوانين اسلام شوند و از حقوق مردم دفاع نمايند (ص135).

قرآن کريم احکام اجتماعي متعددي دارد؛ مانند خمس، زکات، حقوق و مسئوليت‌هاي خانواده و جامعه، امر به ‌معروف، نهي از منکر، مبارزه با ظلم و جهاد با تجاوزگران و ستمکاران. روشن است که اجراي اين قوانين، بدون تشکيل حکومت امکان‌پذير نيست (ص58).

همة ما مسئوليت داريم که در اين‌گونه مراسم، وظيفة امر به‌ معروف و نهي از منکر را به‌دقت انجام دهيم؛ زيرا از بزرگ‌ترين منکرها، بي‌حرمتي به پيشوايان دين در مراسمي است که براي حرمت و بزرگداشت آنان برگزار مي‌شود (ص144).

و بايد از ميان شما گروهى باشند که مردم را به نيکى فراخوانند و آنان را به کار پسنديده وادارند و از کار زشت و نکوهيده نهى کنند. اينان‌اند که نيک‌بخت خواهند بود (آل‌عمران:104) (ص179).

وظيفة امر به ‌معروف و نهي از منکر را با روش درست انجام دهيم (ص186).

مطالبه‌گري در مورد اجراي قانون و عدالت

يکي از اهداف مهم حکومت الهي رسول خداr اجراي عدالت بود و ايشان در اين مورد با قاطعيت عمل کرد و کوشيد تا جامعة عادلانه‌اي بنا کند که در آن از تبعيض خبري نباشد و همه در برابر قانون الهي يکسان باشند. اين اقدام پيامبر اکرمr در شرايطي انجام مي‌گرفت که در جامعة آن روز حجاز و ساير کشورها، تبعيض و تفاوت طبقاتي يک قانون پذيرفته‌شده بود و کسي با آن مخالفت نمي‌کرد. آن حضرت درآمد بيت‌المال را ميان مسلمانان به تساوي تقسيم مي‌کرد و فرقي ميان عرب و غير عرب نمي‌گذاشت. با همة بردباري و ملايمتي که در برابر پايمال حقّ شخصي خود داشت، در برابر ناديده گرفته شدن حقوق افراد جامعه مي‌ايستاد و کوتاه نمي‌آمد و متجاوزان حقوق مردم را در هر موقعيت و مقامي که بودند، مجازات مي‌کرد (ص69).

اي مردم، گروهي بيش از حقّ خود از بيت‌المال و اموال عمومي برداشته‌اند و جيب خود را انباشته‌اند و ملک و باغ خريده‌اند... اينان در حقيقت ننگ دنيا و عذاب آخرت را خريده‌اند؛ اما بدانيد که من حقّ مردم مظلوم را از اينان بازمي‌ستانم و از اين پس سهم همة مسلمانان را از بيت‌المال به‌طور مساوي خواهم داد (ص103).

غيرت مسلمانان در قبال همديگر

اي مسلمانان جهان که به حقيقت اسلام ايمان داريد، به‌پا خيزيد و در زير پرچم توحيد و در ساية تعليمات اسلام مجتمع شويد و دست خيانت ابرقدرت‌ها را از ممالک خود و خزائن سرشار آن کوتاه کنيد... دست از اختلافات و هواهاي نفساني برداريد که شما داراي همه‌چيز هستيد. بر فرهنگ اسلامي تکيه کنيد و با غرب و غرب‌زدگي مبارزه نماييد و روي پاي خودتان بايستيد (ص75).

خود را از ساير مسلمانان دور ندانيم و براي پيشرفت جهان اسلام و پيروزي و سربلندي مسلمانان در تمام جهان تلاش کنيم (ص75).

به اين سخن پيامبر گرامي توجه کامل داشته باشيم که فرمود: کسي که صبح کند و در انديشة رسيدگي به ساير مسلمانان نباشد، مسلمان نيست (ص76).

ايثار براي پايداري دين خدا

خوابيدن در جاي پيامبر در هنگام توطئة دشمنان براي کشتن آن حضرت، رشادت و قهرماني بي‌نظير در جنگ بدر، استقامت و فداکاري در جنگ احد با وجود زخم‌هاي فراوان و درحالي‌که جز اندکي از مسلمانان بقيه فرار کرده بودند، انداختن رعب در دل دشمنان و فراري دادن آنان با شکست دادن پهلوان عرب «عمروبن‌عبدود» در جنگ خندق، فتح قلعه‌هاي خيبر و شکستن بت‌هاي خانة کعبه در هنگام فتح شهر مکه، تنها بخشي از فداکاري‌هاي ايشان در راه اسلام بود (ص98-97).

شناخت و احياي حق و مبارزه با باطل

سؤال در ميدان جنگ: به‌راستي کدام‌يک بر حق هست؟

امام بدون اينکه فوراً بگويد من بر حق هستم، معياري در اختيار وي قرار داد که با آن معيار بتواند همواره جريان‌ها و شخصيت‌هاي سياسي و اجتماعي را بر اساس آن معيار ارزيابي کند و حقّ يا باطل بودن آنها را به‌دست آورد. ازاين‌رو به وي فرمود: کار را واژگون کرده‌اي مي‌خواهي حق و باطل را به‌وسيلة شخصيت‌ها بشناسي. درحالي‌که شخصيت‌ها هستند که بايد با مقياس حق، سنجيده شوند. ابتدا حق را بشناس تا بتواني اهل آن را بشناسي و نيز ابتدا باطل را بشناس تا بتواني اهل آن را شناسايي کني (ص102).

اميرالمؤمنين علي† در سخنراني‌هاي متعدد، بارها مسلمانان را نسبت‌به ضعف و سستي‌شان در مبارزه با حکومت بني‌اميه بيم مي‌داد و مي‌فرمود: سوگند به خداوندي که جانم به دست قدرت اوست، آن مردم (شاميان) بر شما پيروز خواهند شد؛ نه از آن جهت که آنان به حق نزديک‌ترند، بلکه به اين جهت که آنان در راه باطلي که زمامدارشان مي‌رود شتابان فرمان او را مي‌برند و شما در حقّ من بي‌اعتنايي و کندي مي‌کنيد. به خدا سوگند، اين مطلب، قلب انسان را به درد، مي‌آورد که آنها در مسير باطل خود اين‌چنين متحدند و شما در راه حق، اين‌گونه متفرق و پراکنده‌ايد (ص112).

رفتار و کردار يزيد آن‌قدر از اسلام دور و بيگانه بود که امام حسين† مي‌دانست اگر به حکومتش ادامه دهد، حقيقت اسلام نابود خواهد شد. ايشان در تبيين قيام خود و بيعت نکردن با يزيد، در خطبه‌اي فرمود: آيا نمي‌بينيد که به حق عمل نمي‌شود و کسي مانع باطل نمي‌گردد. در اين شرايط، مؤمن حق دارد «که براي ملاقات خدا آماده شود و عليه باطل قيام کند. من مرگ در اين راه را جز سعادت و زندگي با ظالمين را جز ذلت و خواري نمي‌بينم (ص139). همچنين در سخنراني ديگري فرمود: اگر مردم زير بار بيعت کسي مثل يزيد بروند، از اسلام چيزي باقي نمي‌ماند و مرگ اسلام را بايد اعلام کرد (ص139).

امروزه نيز در صحنة جهاني، دو جبهة حقّ و باطل حضور دارند و مستکبران بر محرومان و مستضعفان ستم مي‌کنند و حق‌طلبان نيز به مبارزه با آنان مي‌پردازند (ص157).

مقابله با بدعت‌گذاران و متجاوزين آداب ديني

بيشتر بدانيم: نمونه‌اي از احاديث جعلي

روزي يکي از همين حاکمان که گنجينه‌هاي بزرگ طلا فراهم کرده بود، از او پرسيد: «اگر کسي زکات واجب طلا و نقرة خود را داده باشد، آيا واجب است کار ديگري هم انجام دهد؟ وي گفت: حتي اگر تک‌تک آجرهاي خانه‌اش هم از طلا و نقره باشد، هيچ‌چيز ديگري بر او واجب نيست. ابوذر، صحابي بزرگ پيامبرˆ که در آن مجلس حاضر بود و مي‌ديد که چگونه فردي بيگانه با ارزش‌هاي اسلام، به نام اسلام از ثروت‌اندوزان دفاع مي‌کند، از شدّت خشم و بدون ترس از حاکم، فرياد برآورد: «اي کافر! تو را با احکام مسلمانان چه کار؟ آيا سخن خداوند راست‌تر از سخن تو نيست که مي‌فرمايد: آنان که زر و سيم مي‌اندوزد و آن را در راه خدا انفاق نمي‌کنند، به عذابي دردناک بشارتشان ده؟ (ص115).

مقابله با استهزاکنندگان ارزش‌هاي ديني

گفتند: اي شعيب آيا نمازت به تو دستور مي‌دهد که آنچه را پدران ما مي‌پرستيدند، رها کنيم، يا در اموال خود به ميل خود تصرف نکنيم؟ تو که مرد بردبار و فهميده‌اي هستي. «اين سخن را در مقام استهزاء به شعيب گفتند» (هود:87) گفت:«اي قوم من، بينديشيد، اگر از جانب پروردگارم دليل روشني داشته باشم، و از سوي خود روزي نيکويي به من داده باشد.«آيا باز هم از پرستش او دست بردارم؟» من نمي‌خواهم در آنچه شمارا از آن بازمي‌دارم با شما مخالفت کنم و خود مرتکب آن شوم. من قصدي جز اصلاح جامعه تا آنجا که بتوانم، ندارم و توفيق من جز به ياري خدا نيست. بر او توکل کرده‌ام و به‌سوي او باز مي‌گردم (هود:88) (ص147).

تلاش گسترده در راه نشر دين (تبليغ آموزه‌هاي ديني)

و نمي‌شود که مؤمنان، همگي اعزام شوند؛ پس چرا از هر گروهي، جمعي از آنها اعزام نشوند تا دانش دين را [به‌طور عميق] بياموزند و آن‌گاه که به‌سوي قوم خويش بازگشتند، آنها را هشدار دهند. باشد که آنان (از کيفر الهي) بترسند (توبه: 122) (ص171).

حال کسي که از امام خود دور افتاده و به او دسترسي ندارد، سخت‌تر از حال يتيمي است که پدر را از دست داده است؛ زيرا چنين شخصي، در مسائل زندگي، حکم و نظر امام را نمي‌داند. البته اگر يکي از پيروان ما که به علوم و دانش ما آشناست، وجود داشته باشد، بايد ديگران را که به احکام ما آشنا نيستند، راهنمايي کند و دستورات دين را به آنها آموزش دهد. در اين صورت، او در بهشت با ما خواهد بود (ص172).

زنده نگه‌داشتن حيا و ارزش‌گذاري به آن

پسران غيور، دختران ديگر را درجاي خواهر خود قرار مي‌دهند و همان‌طور که اگر نامحرمي از روي هوس قصد تعرض به خواهرشان را داشته باشد، غيرتشان به جوش مي‌آيد، همين حالت را نسبت‌به دختران ديگر دارند و به خودشان اجازة بي‌حرمتي به او را نمي‌دهند (ص229).

دختران باحيا و عفيف، همواره به اين فکر هستند که با همين حالت عفاف با همسر آيندة خود روبه‌رو شوند و پاک وارد خانة همسر گردند. ازاين‌رو نمي‌گذارند هوسرانان متوجه آنها شوند. اين دختران به‌گونه‌اي در خيابان، مدرسه، دانشگاه و ساير مراکز عمومي رفت‌وآمد مي‌کنند که کمتر کسي به خود اجازه دهد به آنان بي‌حرمتي کند (ص229).

نتايج جدول شمارة 3 نشان مي‌دهد که برخي از مؤلفه‌هاي غيرت ديني در متن کتاب توضيح داده شده و مورد نظر مؤلفان بوده‌اند؛ منتها متأسفانه مؤلفه‌هايي مانند «تولي و تبري، واکنش در برابر توهين‌کنندگان به مقدسات (قرآن، پيامبر، اهل‌بيت، مساجد و اماکن مقدس)، بصيرت و هوشياري در برابر شبهات اعتقادي، مقابله با نفاق، حساسيت و واکنش به وقوع گناه در جامعه، حساسيت و پايبندي به مناسک ديني، مجاهدت و دفاع براي نگه ‌داشتن دين و ارزش‌هاي ديني، عدم سازش و معامله بر سر اصول دين، و عدم اباحه‌گري» از ياد رفته‌اند.

1. 1. 3. 3-2. کتاب دين و زندگي پاية تحصيلي دوازدهم

اين کتاب شامل 169صفحه و سيزده درس، از جمله تفکر و انديشه: هستي‌بخش، يگانه بي‌همتا، توحيد و سبک زندگي، فقط براي تو، قدرت پرواز، سنت‌هاي خداوند در زندگي، بخش دوم: در مسير: در گرو کار خويش، بازگشت، زندگي در دنياي امروز و عمل به احکام اسلامي، پايه‌هاي استوار، عصر شکوفايي، نگاهي به تمدن جديد و مسئوليت بزرگ ما مي‌باشد. نحوة انعکاس برخي مؤلفه‌هاي غيرت ديني در کتاب به‌صورت جدول شمارة 4 است.

جدول4. مصاديق يافت شده براي مؤلفه‌هاي غيرت ديني در کتاب دين و زندگي پاية دوازدهم

مؤلفه‌هاي غيرت ديني

مصاديق

ايثار براي پايداري دين خدا

فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ (آل عمران: 195) (ص3).

از طرفي ديگر همين عامل سبب مي‌شود که دفاع از حق و مظلوم و فداکاري در راه خدا آسان‌تر شود (ص41).

بصيرت و هوشياري در برابر شبهات عتقادي

عقيده به توانايي پيامبر اکرمˆ و اولياي دين در برآوردن حاجات انسان (مانند شفا دادن) وقتي موجب شرک است که اين توانايي را از خود آنها و مستقل از خدا بدانيم؛ اما اگر اين توانايي را صرفاً از خدا و انجام آن را با درخواست اوليا از خداوند و به اذن خدا بدانيم، عين توحيد است و از اين جهت مانند اثر شفابخشي داروست که خداوند به آن بخشيده است. اين توانايي تنها به زمان حيات دنيوي پيامبر اکرمˆ اختصاص ندارد و پس از رحلت ايشان نيز استمرار دارد. به عبارت ديگر، روح مطهر رسول خداˆ پس از رحلت زنده است و مي‌تواند به انسان‌ها ياري برساند. اکنون اگر ما از رسول خدا چيزي درخواست کنيم، درخواست از جسم ايشان نيست؛ بلکه از حقيقت روحاني و معنوي ايشان است. آيا اگر کسي از پدر و مادرش و يا هر مؤمني بخواهد که براي سعادتمندي او دعا کند، چنين درخواستي شرک‌آلود است؟ هيچ گروهي از مسلمانان، غير از جرياني که امروزه به تکفيري‌ها مشهور شده، چنين درخواستي را شرک‌آلود نمي‌دانند (ص24-23).

پيروان اين جريان فکري خشک و غيرعقلاني با تفکر غلطي که درباره توحيد و شرک دارند، هر مسلماني را که مانند آنها نمي‌انديشد، مشرک و کافر مي‌خوانند و گاه کشتن او را واجب مي‌شمارند. پيروان اين جريان مي‌گويند توسل به پيامبران و معصومين شرک است؛ طلب دعا و شفيع قرار دادن ديگران براي اينکه خدا انسان را ببخشد، شرک است و همچنين معتقدند اين گونه افراد کافر هستند و مسلمان محسوب نمي‌شوند (ص24).

انسان حکيم، به درجاتي از بصيرت و روشن‌بيني مي‌رسد که مي‌تواند در شرايط سخت و پيچيده، حق را از باطل تشخيص دهد و گرفتار باطل نشود (ص48).

زنده نگه‌داشتن حيا و ارزش‌گذاري به آن

ورزشکار بود و قد و اندام مناسبي داشت. هرروز با ساک دستي و لباس ورزشکاري به سمت باشگاه مي‌رفت. يک‌بار رفقايش به او گفتند: ديروز دو تا دختر دنبال تو بودند و دربارة تو حرف مي‌زدند. ماشاءالله با اين تيپ و هيکل، خوب جلب توجّه مي‌کني! از فردا ديگر ساک ورزشي برنمي‌داشت! لباس‌هاي ورزشي خود را داخل کيسة نايلوني مي‌گذاشت و يک پيراهن گشاد مي‌پوشيد و روي شلوارش مي‌انداخت؛ مي‌گفت نمي‌خواهم با نوع پوششم، ذهن يک جوان را مشغول کنم (ص72).

اگر در جامعه‌اي گناه، زشتي خود را از دست دهد، فساد در آن جامعه به‌سرعت گسترش مي‌يابد از اين رو کساني که در فضاي مجازي يا در صحبت با دوستان خود، به‌راحتي گناهان خود را با ديگران در ميان مي‌گذارند گناه بزرگ ديگري را علاوه بر گناه قبلي، براي خود ثبت مي‌کنند، زيرا باعث ترويج آن گناه مي‌شوند (ص89).

حساسيت و واکنش به وقوع گناه در جامعه

درواقع اگر مردم در برابر اين گناهان حساسيت نشان دهند و در برابر آن بايستند و بکوشند که جامعه را اصلاح کنند، به‌آساني مي‌توانند مانع گسترش گناهان شوند؛ اما اگر مردم کوتاهى کنند، اقدامات دلسوزان جامعه به‌جايي نرسد و به‌تدريج انحرافِ از حق بيشتر و بيشتر شود (ص102).

مقابله با بدعت‌گذاران و متجاوزين به آداب ديني

در طول تاريخ جوامعي بوده‌اند که منحرف‌شده‌اند؛ امّا پيامبرشان در مقابل آن انحراف ايستاده و با آنان مبارزه کرده است. در زمانة ما هم انحرافاتي هست که دامن‌گير گروه زيادي از مردم دنيا شده؛ مثلاً در برخي کشورها قمار و شراب رايج شده است (ص111).

يکي ديگر از انحرافات قبل از اسلام که امروزه هم در برخي جوامع رايج شده، ارتباط جنسي خارج از چهارچوب شرع است. قرآن کريم در همان زمان نزول که اين عمل فراوان بود، در مقابل آن ايستاد و آن را گناه کبيره شمرد و راه‌هاي آسان و بدون گناه براي ارتباط جنسي پيشنهاد داد (ص112).

امر به‌ معروف و نهي از منکر

مهم‌ترين راه اصلاح و معالجه جامعه از اين بيماري‌ها انجام دادن وظيفة امر به‌ معروف و نهى از منکر است (ص102).

مجموعة افراد جامعه نيز بايد با پيروي از پيامبر اکرمr و امر به معروف و نهي از منکر روابط اقتصادي را سالم نگه دارند (ص117).

استحكام پايه‌هاي اقتصادى و تلاش براى كاهش فقر، توسعة عدالت در همة ابعاد، تقويت اتحاد ملى، انسجام اسلامى و مشاركت عمومى و عمل به وظيفة مقدس امر به‌ معروف و نهى از منكر، از مهم‌ترين عوامل استحكام نظام اسلامى است (ص163).

ارزش‌گذاري به فرهنگ خودي (فرهنگ اسلامي)

ايجاد پايگاه‌هاي اينترنتي و شبکه‌هاي اجتماعي در فضاي مجازي به‌منظور اشاعة فرهنگ و معارف اسلامى و مقابله با انديشه‌هاي کفرآميز و ابتذال اخلاقى، مستحب است و در مواردي واجب کفايي؛ افرادى که توانايي علمى، فنى و مالى آن را دارند؛ بايد به ايجاد آن مبادرت ورزند (ص115).

جدول بالا نشانگر آن است که به برخي مؤلفه‌ها توجه شده است؛ اما مؤلفه‌هايي چون تولي و تبري، تلاش گسترده در راه نشر دين (تبليغ آموزه‌هاي ديني)، واکنش در برابر توهين‌کنندگان به مقدسات (قرآن، پيامبر، اهل‌بيت، مساجد و اماکن مقدس)، غيرت مسلمانان در قبال همديگر، شناخت اديان غيرتوحيدي و درک باطل بودن آنها، مقابله با نفاق، شناخت و احياي حق و مبارزه با باطل، حساسيت و پايبندي به مناسک ديني، مجاهدت و دفاع براي نگه‌ داشتن دين و ارزش‌هاي ديني، مقابله با استهزا کنندگان ارزش‌هاي ديني، مطالبه‌گري در مورد اجراي قانون و عدالت، عدم سازش و معامله بر سر اصول دين، و عدم اباحه‌گري هم وجود دارند که مورد غفلت قرار گرفته‌اند.

شکل1. مؤلفه‌هاي از‌يادرفتة غيرت ديني در کتاب‌هاي درسي دين و زندگي دورة دوم متوسطه

شکل شمارة 1 نشان مي‌دهد که کتب دين و زندگي در آموزش مؤلفه‌هايي از غيرت ديني، دچار کاستي‌هاي مهمي است.

1. 5. نتيجه‌گيري

پژوهش حاضر با هدف تبيين حساس بودن برنامه هاي درسي در برابر آموزه‌هاي ديني و تحليل چگونگي آموزش غيرت ديني در کتب دين و زندگي دورة دوم متوسطه انجام شد. در مجموع، يافته‌هاي به‌دست‌آمده بيانگر آن بود که کتب درسي دين و زندگي رشتة ادبيات و علوم انساني (دهم، يازدهم و دوازدهم) تا حدي به تعدادي از مؤلفه‌هاي غيرت ديني پرداخته است که در زمينة آثار آن به‌طور‌کلي مي‌توان گفت که نتيجتاً موجب تقويت روحية ديني، باز ماندن از پستي و برچيده شدن مظاهر فساد مي‌شود؛ لکن مؤلفه‌هاي مهمي از ياد رفته‌اند که هر کدام مي‌تواند پيامد‌هاي اجتماعي و اخلاقي خاص خود را براي دانش‌آموزان به‌همراه داشته باشد.

اولين آنها «واکنش در برابر توهين‌کنندگان به مقدسات (قرآن، پيامبر، اهل‌بيت، مساجد و اماکن مقدس)» بود. در اين زمينه بايد گفت که رشد اسلام‌گرايي و گسترش پيام رحمت و مهرباني اسلام در بين مردم جهان، دشمنان کينه‌توز اسلام و مسلمانان را بر آن داشته است تا با زشت‌ترين روش‌ها به مقدسات توهين کنند. اين‌گونه اقدامات با هدف تحريفِ آموزه‌هاي اسلامي و مقابله با چهرۀ انساني و تأثيرگذار اسلام و مسلمانان دنبال مي‌شود. از ياد رفتن اين مؤلفه در کتب دين و زندگي و اقدامات جبهة ضد‌اسلامي به‌ويژه در غرب مي‌تواند آثار منفي و مخرب همچون تسلط دشمنان اسلام بر افکار جوامع اسلامي، هجران و جدايي آدميان از ارزش‌هاي ديني و حرکت به سمت‌وسوي ماد‌يگري، عادي شدن توهين به مقدسات در ميان افراد جامعه، ايجاد تفرقه بين مسلمانان، شدت يافتن آفت قداست‌گريزي، قداست‌زدايي، قداست‌ستيزي و مبارزه با ارزش‌هاي والاي ديني و مذهبي را در پي داشته باشد که ضربات سخت و سنگيني را بر پيکر امنيت، آسايش و آرامش اجتماعي فرود مي‌آورد و ثبات اجتماعي و فرهنگي جامعة اسلامي ايران را تهديد مي‌کند.

دومين مؤلفه «مقابله با نفاق» بود. منافقان افرادي هستند که در ظاهر خود را مؤمن و مصلح نشان مي‌دهند؛ ولي در باطن ايمان ندارند؛ با افراد بي‌دين رفت‌وآمد و خلوت مي‌کنند؛ نمازشان با کسالت و انفاقشان با کراهت است؛ دربارة مؤمنان عيب‌جويند؛ از جبهه و جهاد فراري و از خدا غافل‌اند؛ رياکار، شايعه‌ساز و علاقه‌مند به دوستي با کفارند؛ ملاک علاقه‌شان کاميابي و ملاک غضبشان محروميت است؛ از پيشرفت مؤمنان نگران‌اند، ولي از مشکلاتي که براي مسلمانان پيش مي‌آيد، شادند. مقابله با نفاق بر تمامي مسلمانان جهان ضرورت دارد؛ چنان‌که خداوند در قرآن به اين امر توصيه مي‌فرمايند: «وَدُّواْ لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُواْ فَتَكُونُونَ سَوَاء فَلاَتَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ أَوْلِيَاء حَتَّىَ يُهَاجِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدتَّمُوهُمْ وَلاَتَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلاَنَصِيرًا» (نساء: 89)؛ همان‌گونه‌كه خودشان كافر شده‌اند، آرزو دارند [كه شما نيز] كافر شويد تا با هم برابر باشيد. پس زنهار از ميان ايشان براى خود دوستانى اختيار مكنيد تا آنكه در راه خدا هجرت كنند. پس اگر روى برتافتند، هر كجا آنان را يافتيد، به اسارت بگيريد و بكشيدشان و از ايشان يار و ياورى براى خود مگيريد». از ياد رفتن اين مؤلفه در کتب دين و زندگي و عدم آشنايي دانش‌آموزان با آثار و نتايج آن در جوامع اسلامي مي‌تواند پيامد‌هاي زيان‌باري مانند ترويج فساد، عدم گسترش عدالت، ايجاد يأس و نااميدي و ايستادگي در برابر حق را به‌دنبال داشته باشد.

سومين مؤلفه «مجاهدت و دفاع براي نگه داشتن دين و ارزش‌هاي ديني» بود. اين در حالي است که پويايي معنوي و سياسي در يک جامعة مذهبي بستگي به حضور افراد آن در راستاي مجاهدت و دفاع از دين و ارزش‌هاي ديني دارد. به نظر ما، کمرنگ شدن ارزش‌هاي ديني در بين جوانان مي‌تواند منجر به حاکميت بيگانگان و مشرکين بر جامعة اسلامي ايران شود؛ چرا‌که جامعة تهي از ارزش‌‌هاي ديني بستري مناسب براي شبيخون و تهاجم فرهنگي دشمن مي‌شود. غفلت از اين مؤلفة حياتي به وقوع گناه و افزايش آن در جامعه مي‌انجامد و هويت اسلامي جامعه و دانش‌آموزان را به خطر مي‌اندازد.

چهارمين مؤلفه «عدم سازش و معامله بر سر اصول دين» بود؛ در‌حالي‌که عقب‌نشيني، معامله و سازش بر سر اصول دين و واجبات شرعي در دين اسلام جايگاهي ندارد؛ چنان‌که امام صادق† مي‌فرمايد: «اياکمّ و التَّهاوُن بِامر اللّه فَانَّه مَن تَهاوَنَ بِامرِ اللّه اهانَه اللّه يومَ القِيامَة»؛ از سبک شمردن امر خدا بپرهيزيد. هر که امر خدا را سبک شمارد، خدا او را در قيامت خوار مي‌كند» (ابن‌بابويه، 1368، ص242). گنجانده نشدن اين مؤلفه و نپرداختن به آن مي‌تواند پيامد‌هايي چون آسيب‌هاي اجتماعي را به‌همراه داشته باشد؛ چون افرادي که بر سر اصول دين خود معامله مي‌کنند، به‌تدريج به صفاتي ناپاک همچون دروغ، تبعيض، ظلم و جنايت، طمع و... گرفتار مي‌شوند و در وهلة اول به خود و در آخر به جامعة خود آسيب‌ وارد مي‌کنند. پيامد ديگر از ياد بردن اين مؤلفه، سهل گرفتن گناه خواهد بود؛ زيرا عدم پايبندي به اصول دين باعث مي‌شود كه فرد در هنگام ارتکاب به گناه، آن را امري عادي تلقي کند و از کردة خود ذره‌اي پشيمان نشود.

پنجمين مؤلفه «عدم اباحه‌گري» بود. اباحه‌گري بى‌تفاوتى در برابر تعاليم دينى‌ به‌معناى پايبند نبودن به ارزش‌هاى دينى است. در کتاب فرهنگ شيعه (1386، ج1، ص55) آمده است که بي‌تفاوتي درخصوص اباحه‌گري در حوزة فردى موجب مي‌شود تا آدمى وظايفى را كه در برابر خود و خداوند دارد، ادا نكند؛ حرام را مباح شمارد و راه بي‌قيدي را در پيش گيرد. پيامدهاي بي‌تفاوتي در برابر اباحه‌گرى در حوزة اجتماعى موجب مي‌شود که شخص با مباح شمردن نبايدهاى اجتماعى دست به هر كارى كه پسند دل است، بيالايد و هنجارهاى زندگى جمعى را ناديده ‌انگارد.

با توجه به مؤلفه‌هاي از‌ياد رفته و پيامدهاي فردي و اجتماعي آن براي دانش‌آموزان پيشنهاد مي‌شود که نگاه به غيرت ديني در برنامة درسي دين و زندگي دورة دوم متوسطه منسجم‌تر شود.

يکي از ابداعات نويسندة اول اين مقاله که به‌صورت تخصصي در زمينة مناسبات بين دين و برنامة درسي پژوهش مي‌کند، طرح و معرفي «برنامة درسي ضد‌تقدس زدايي» بود که قرار است خروجي مطالعات مربوط به آن، در پژوهشي مستقل و با نگاه عميق‌تر منتشر شود. پژوهشي که در آن فلسفه (چرايي) و مقصد برنامة درسي ضد‌تقدس زدايي تشريح مي‌شود.