اسلام و پژوهش‌های تربیتی

1. 2. مقدمه

منظور از آموزش قرآن، ‌آموزش قرائت صرف نيست؛ بلکه منظور آموزش همة ابعاد قرآن، اعم از قرائت، حفظ، مفاهيم، تدبر و عمل است. اگرچه در اهداف مصوب و ملي آموزش قرآن دورة ابتدايي، بر بحث روخواني و روان‌خواني و قرائت تأکيد بيشتري شده است (تمام اسناد بالادستي).

متأسفانه طي سال‌هاي متمادي، به دلايل مختلف و ازجمله فقدان يک برنامه‌ريزي صحيح و جامع، نقش آموزش قرآن در آموزش و پرورش فردي و اجتماعي ناديده گرفته شده که نتيجه‌اش بيگانگي دانش‌آموزان با مسائل و نيازهاي ديني در عرصه زندگي بوده است (انوشه‌پور، 1381). همچنين رهبر معظم انقلاب اسلامي ‌در ديدار با معلمان در روز معلم سال 1385، از وضعيت آموزش قرآن و جايگاه آن در آموزش و پرورش گلايه کردند و فرمودند: «قرآن حقيقتاً در آموزش و پرورش مهجور است؛ انتظار اين بود که پس از پيروزي انقلاب اسلامي، کار کارستاني در اين زمينه صورت پذيرد. کارهايي هم شده است؛ اما قرآن بايد در آموزش و پرورش نهادينه شود. جاي قرآن در آموزش و پرورش خالي است. ما در اين زمينه نيازمند تحول اساسي هستيم» (بيانات رهبر معظم انقلاب، 1385). نکته جالب اينکه خود وزارت آموزش و پرورش در کتاب مباني و روش آموزش قرآن دورة ابتدايي، به‌طور مفصل به بيان کاستي‌ها، ابهامات و ضرورت‌ها (که نشان از وجود ضعف در عمل و اجراست) پرداخته است: کاستي در حوزه اهداف (نداشتن سرانجام روشن، و عدم جامعيت اهداف آموزش قرآن)؛ کاستي در روش‌هاي آموزش؛ ضرورت تربيت نيروي انساني کارآمد؛ ابهام در اهداف آموزش قرآن ابتدايي؛ ابهام در روش‌هاي ارزشيابي درس قرآن؛ وجود نگاه فوق‌برنامه به درس قرآن؛ ضرورت نظارت بر اجراي کامل برنامه آموزش قرآن؛ ضرورت استفاده از رسانه‌ها و مواد آموزشي؛ ضرورت استفاده از قرآن کامل؛ و بالاخره، استفاده از رسم‌الخط مناسب در آموزش قرآن (گروه نويسندگان، 1391، ص 11). در نهايت به ‌دليل سابقه سي‌ساله محقق در مسائل آموزشي قرآن و مشاهده مشکلات و کم‌لطفي‌هاي مختلف نسبت‌ به اين آموزش، و به‌نوعي توفيق الهي براي خدمت به آستان مقدس قرآن و توصيه اساتيد دانشگاه، تصميم به انجام اين تحقيق گرفته شد.

با عنايت به نکات و مشکلات بيان‌شده، در اين پژوهش تلاش شده که به مطالعه و تحليل هريک از موارد يادشده در آموزش پرداخته شود و در نهايت، وضعيت مطلوب آموزش قرآن دوره ابتدايي بررسي و در پايان، الگويي براي رسيدن از وضعيت فعلي به وضعيت آرماني و مطلوب ارائه شود.

پس به‌طور خلاصه و با توجه به مسائل بيان‌شده در بالا، اين تحقيق به‌دنبال پاسخ‌گويي به اين سؤالات فرعي و اصلي است؛

1. غايت آموزش قرآن رسمي ‌در دوره ابتدايي چيست؟

2. براساس غايت فوق، عناصر و ويژگي‌هاي عناصر آموزش قرآن رسمي ‌در دوره ابتدايي کدام‌اند؟

3. براساس عناصر و ويژگي‌هاي به‌دست‌آمده، الگوي مطلوب آموزش قرآن در دوره ابتدايي چگونه بايد باشد؟

1. 1. 1. روش تحقيق

روش تحقيق در اين مطالعه، کيفي است؛ بدين‌گونه که براي به‌ تصوير کشيدن سطح مطلوب آموزش قرآن، از تحليل اسناد بالادستي، نتايج تحقيقات مرتبط و متن مصاحبه‌هاي انجام‌شده با متخصصان در زمينة آموزش دوره ابتدايي قرآن بهره گرفته شده است. در اين مرحله، عناصر آموزش قرآن و سطح مطلوب آنها تعيين گشته است. به‌منظور ارائه الگوي مطلوب، از روش تحليلي ـ استنباطي استفاده شده و عناصر و ويژگي‌هاي عناصر الگوي آموزش قرآن استخراج و تدوين گرديده است و براي اعتبارسنجي الگوي پيشنهادي، روش توصيفي ـ پيمايشي به‌كار رفته و از طريق پرسش‌نامه، اعتبار الگوي موردنظر سنجيده شده است. جامعة آماري در اين زمينه، کل تحقيقات مرتبط، و نمونه‌گيري از آنها نمونه‌گيري در دسترس بوده است. سياست‌هاي کلي ابلاغي مقام معظم رهبري، سند تحول بنيادين آموزش و پرورش، منشور توسعة فرهنگ قرآني کشور، چشم‌انداز برنامة درسي ملي، شوراي عالي آموزش و پرورش (مصوبه جلسه 647)، مصوبات شوراي توسعه فرهنگ قرآني کشور. جامعه آماري براي تأييد اعتبار الگوي ارائه‌شده، ده نفر از نخبگان و کارشناسان ارشد اين حوزه در سطح کشور بوده‌اند. متناسب با پرسش‌هاي پژوهشي، از ابزارهاي متنوع و مختلف تحقيق، مثل فيش‌برداري، مصاحبه و پرسش‌نامه استفاده شده است. به‌منظور دستيابي به اعتبار لازم در الگوي شناسايي‌شدة آموزش قرآن دوره ابتدايي، دو روش به‌كار رفته كه در منابع موجود، تحت عناوين اعتبار درون‌گروهي و برون‌گروهي ناميده شده‌اند. با انتخاب پنج نفر از اساتيد کشوري آموزش قرآن دورة ابتدايي (معلم نمونه قرآن دوره ابتدايي کشور) و پنج نفر از مؤلفان باسابقة کتاب قرآن درسي ابتدايي، که هر دو دسته از مشارکت‌کنندگان در فرايند تحقيق بودند، الگوي موردنظر ارزيابي شد. کسب ضريب مطلوب آلفا كرونباي با ضريب 85 از اين اعتباريابي، دال بر تأييد آن بود. بدين‌ترتيب، عمليات اعتباريابي الگوي آموزش قرآن دوره ابتدايي انجام گرفت.

1. 1. 2. بحث و تحليل

در مرحله اول، بايد غايت آموزش مطلوب قرآن ابتدايي معلوم شود تا براساس آن، عناصر و شاخص‌هاي آموزش مطلوب استخراج شود و از جمع نکات و نظرات کارشناسان به الگوي مطلوب رسيد. براي دستيابي به چرايي و هدف نهايي آموزش قرآن، از منابع زير کمک گرفته شده است: تحليل اسناد بالادستي نظام تعليم و تربيت ايران و تحقيقات مرتبط؛ و مصاحبه با کارشناسان ارشد و معلمان مجرب ممتاز.

1. 3. اسناد بالادستي (اشارات مستقيم به آموزش‌هاي قرآني و ابعاد آن)
      1. سياست‌هاي کلي ابلاغي مقام معظم رهبري

در بند 4ـ4 اين سياست‌ها آمده است: «توسعة فرهنگ و معارف اسلامي ‌و يادگيري قرآن (روخواني، روان‌خواني و مفاهيم) و تقويت انس دانش‌آموزان با قرآن و سيرة پيامبر اکرمˆ و اهل‌بيت‰ و گسترش فرهنگ اقامة نماز» (khmenei.ir).

در اينجا، اولاً يادگيري قرآن به سه معنا تعبير شده است: روخواني؛ روان‌خواني و مفاهيم؛ ثانياً، يادگيري قرآن، تقويت انس با قرآن و سيرة پيامبرˆ و اهل‌بيت‰ وگسترش فرهنگ اقامة نماز دانش‌آموزان، در راستا و هم‌عرض توسعة فرهنگ و معارف اسلامي ‌آحاد مردم و ملت ايران بيان شده است؛ يعني همان‌طورکه براي آحاد مردم، توسعة فرهنگ و معارف اسلامي ‌بسيار مهم است، به همين اندازه براي دانش‌آموزان، اولاً يادگيري قرآن (شامل روخواني، روان‌خواني و مفاهيم)، ثانياً تقويت انس با قرآن، سيرة پيامبر و اهل‌بيت‰ و گسترش فرهنگ اقامة نماز، بسيار مهم و اساسي است.

1. 4. بيانات مقام معظم رهبري در مورد آموزش قرآن کريم

ـ شما جوانيد؛ انقلابي هستيد و محيط، محيط قرآني است. همة عوامل آماده‌اند؛ معطلي نداريد؛ بنابراين متوقف نشويد؛ پيش برويد. صورت را، معنا را، لحن را، هنر خوب خواندن را ـ که آن غير از اينها چيز جداگانه‌اي است ـ فرابگيريد.

ـ تجويد را به‌عنوان يک وسيله براي خوش‌آهنگ خواندن کلام خدا تلقي کنيد و يکي از مهم‌ترين هنرهاي قاريان اين است که کلمات را با تجويد مي‌خوانند.

ـ آموزش قرآن را بايد از تلاوت ترتيل شروع کرد و تا تدبر و معرفت پيش رفت. تلاوت قرآن مقدمه‌اي براي انس و فهم اين کتاب آسماني است.

ـ مي‌دانيم که تلاوت، ترتيل و حفظ قرآن در صدر اسلام، به‌عنوان وظايفي ارزشمند، معمول بوده است، امروز وظيفة ماست که اين ارزش‌ها را زنده کنيم.

ـ آهنگ‌هاي قرآن، يک هنر اسلامي ‌و يک موسيقي کامل است.

ـ در کشوري که براساس اسلام اداره مي‌شود، همة مردم بايد قادر به خواندن درست قرآن کريم باشند.

ـ يکي از چيزهايي که مي‌تواند تدبر در قرآن را به ما ارزاني بدارد، حفظ قرآن است (khmenei.ir).

همان‌طورکه ملاحظه مي‌شود، فرمايش‌هاي فوق، بيشتر در خصوص اهميت و توجه به همة ابعاد فرهنگ ظاهري انس با قرآن مثل تجويد، قرائت، صوت و لحن، حفظ، مفاهيم و تدبر، آن‌هم به‌عنوان يک وظيفه عمومي‌ است؛ و از سوي ديگر، در يکي از بيانات، به‌ترتيب آموزش قرآن، يعني ابتدا قرائت ترتيل و سپس حفظ و بعد تدبر، اشاره شده است (بند سوم بالا). قابل ذکر است که پيش‌نياز ترتيل‌خواني، تجويد است و پيش‌نياز تجويد هم روخواني و روان‌خواني است.

1. 5. سند تحول بنيادين آموزش و پرورش

در قسمتي از راهکار 1ـ3 سند بيان شده است: «توسعة فرهنگ و سواد قرآني، با اصلاح برنامه‌ها و توانمندسازي معلمان در راستاي تقويت روخواني و روان‌خواني دورة ابتدايي، آشنايي با مفاهيم کليدي قرآن در دورة متوسطة اول و آموزش معارف قرآني در دورة متوسطة دوم، براساس منشور توسعة فرهنگ قرآني» (سند تحول بنيادين آموزش و پرورش، 1391). در اين راهکار، به دو مقولة فرهنگ و سواد قرآني اشاره شده است. منظور از «فرهنگ»، آثار علمي‌ و ادبي يک قوم يا ملت است (عميد، 1388، ص 795)  و منظور از «فرهنگ قرآني» مطابق معناي فوق اين است که آثار علمي ‌و ادبي و رفتارها و زندگي اعضاي يک جامعه يا کشور، مطابق دستورات و خواسته‌هاي قرآن کريم باشد؛ و منظور از «سواد قرآني»، توانايي خواندن، درک معناي عبارات و تدبر در آيات قرآن کريم است (گروه نويسندگان، 1391، ص 19).

بر همگان روشن است که ميزاني از فرهنگ و سواد قرآني در کشور وجود دارد و نيز ميزان اين فرهنگ و سواد قرآني، مطلوب جامعه نيست و بايد ارتقا يابد و در برخي موارد نيز شيوه‌هاي جاري مربوطه اصلاح شوند و قطعاً مهم‌ترين جاي اين ارتقا، در آموزش‌هاي ابتدايي است؛ و باز قطعاً اين ارتقا صورت نخواهد گرفت، مگر اينکه متوليان و عوامل اين ارتقا يعني معلمان، خود ارتقا يابند و توانمند شوند؛ اگرچه خود دانش‌آموزان و شرايط ديگر هم بايد هماهنگ باشند و همکاري كنند؛ و چنان‌که در اهداف آموزش قرآن دورة ابتدايي هم بيان شده است كه بخشي از اين سواد و فرهنگ قرآني، يعني روخواني و روان‌خواني آيات قرآن کريم، مدنظر آموزش‌هاي قرآني دورة ابتدايي است. پس به‌طور خلاصه، روخواني و روان‌خواني قرآن، در دانش‌آموزان دورة ابتدايي با تقويت معلمان و اصلاح شيوه‌هاي آموزش فعلي، به‌منظور ارتقاي فرهنگ و سواد قرآني آيندة جامعه، مدنظر اين راهکار است و چون اين تحقيق، درباره آموزش قرآن در دورة ابتدايي بوده است، لذا در خصوص انتهاي راهکار ـ که در مورد قرآن دورة اول و دوم متوسطه است ـ تحليل ادامه داده نشده است.

1. 6. چشم‌انداز برنامة درسي ملي

در قسمتي از بند 2 بيانية 8ـ2 آمده است: «توانايي خواندن همراه با درک معنا، تدبر در قرآن و انس با آن، سبب ورود هر فرد مسلمان به درياي معارف اسلامي ‌است. يادگيري زبان عربي به‌عنوان زبان قرآن، سبب مي‌شود که فرد بتواند به‌طور مستقيم با کتاب الهي ارتباط برقرار کند؛ آن را بفهمد و از رهنمودهاي آن بهره ببرد» (چشم‌انداز برنامة درسي ملي جمهوري اسلامي ‌ايران، 1391). در اين بيانيه به توانايي خواندن همراه با درک معنا، تدبر در قرآن و انس با آن، به‌عنوان مقدمه و وسيلة ورود هر فرد مسلمان به درياي معارف اسلامي و برقراري ارتباط با خداوند اشاره شده و در اين راه از زبان عربي به‌عنوان راه مستقيم براي رسيدن به اين هدف عالي ياد شده است. پرواضح است که منظور از «توانايي خواندن قرآن»، همان روخواني و روان‌خواني مصطلح است.

1. 1. 1. الف) حوزة قلمرو چشم‌انداز برنامه درسي ملي

الف. توانايي خواندن صحيح و روان قرآن کريم؛

ب) توانايي درک معناي عبارات ساده و پرکاربرد قرآن کريم؛

ج) توانايي نسبي تدبر در آيات قرآن کريم، به‌منظور درک ساده و اولية دقايق و ظرايف مفاهيم آيات، بدون آموزش تخصصي علوم قرآني؛

د) انس مستمر و دائمي ‌با قرآن کريم، به‌نحوي‌که دانش‌آموزان اهل خواندن و تفکر در قرآن باشند و اين امر را لازمة تربيت ديني و اعتلاي هويت الهي خويش بدانند.

در اين حوزه هم به‌نوعي به مطالب و عناوين مورد قبلي اشاره شده است؛ منتها در چهار بخش مجزا و با برخي ملاحظات، که ذيلاً اشاره مي‌شود:

1. در بند ب، با عبارت «عبارات ساده و پرکاربرد قرآن کريم» با عنايت به سن خاص دانش‌آموزان، قدري تخفيف و تسهيل، منظور شده است.

2. در بند ج، عبارات «توانايي نسبي»، «به‌منظور درک ساده و اولية دقايق و ظرايف مفاهيم آيات، بدون آموزش تخصصي مفاهيم» نشانگر آسان‌گيري در يادگيري قرآن است.

3. در بند د، به «انس مستمر و دائمي» با قرآن کريم و در نهايت، به اهداف عالية قرآن در زندگي ـ که همان تربيت ديني و اعتلاي هويت الهي است ـ اشاره شده است.

1. 1. 2. ب) شايستگي‌هاي آموزش قرآن کريم از ديدگاه برنامه درسي ملي

آشنايي با زبان عربي و مشخصاً مهارت‌هاي چهارگانة زباني، يعني خواندن، گوش کردن، نوشتن و سخن گفتن در اين حوزه، به ميزاني است که دانش‌آموز را در درک معناي آيات قرآن کريم، کلام معصومان‰ و متون ديني و فرهنگ اسلامي کمک کند و در تقويت زبان فارسي او مؤثر باشد (چشم‌انداز برنامة درسي ملي جمهوري اسلامي ‌ايران، 1391).

در اينجا از يادگيري زبان عربي با مهارت‌هاي چهارگانة آن، به‌منظور درک معناي آيات قرآن و متون ديني و اسلامي ‌و حتي يادگيري بهتر ادبيات فارسي ياد شده است. در اينجا چند نکتة جالب و قابل توجه به چشم مي‌خورد:

1. ازآنجاكه قرآن به زبان عربي نازل شده است، براي يادگيري آن نيز مي‌توان از مهارت‌هاي فوق، يعني خواندن، گوش کردن، نوشتن و سخن گفتن، کمک گرفت؛ منتها نکته در اين است که طبق تجربيات محققان و بسياري از اساتيد، ترتيب بهتر يادگيري، دست‌كم در يادگيري قرآن، اين‌گونه است: ابتدا گوش کردن؛ سپس نوشتن؛ بعد خواندن و در نهايت، کاربرد؛ يعني سخن گفتن صحيح به‌سبک قرآن.

2. مهارت‌هاي فوق از زبان عربي را بايد به اندازه‌اي آموخت که در اهداف قرآني يعني درک معناي آيات قرآن و معارف اسلامي و حتي زبان فارسي، تا حدي مسلط شويم.

3. هرچه بيشتر به زبان عربي بها دهيم، در اهداف قرآني، معارف اسلامي ‌و حتي زبان فارسي، موفق‌تر مي‌شويم.

4. در قسمت ديگري از چشم‌انداز برنامة درسي ملي، آشکارا به هماهنگي دو درس عربي و قرآن اشاره شده است: «آموزش برنامه حوزة عربي و قرآن، بايد با هماهنگي و مرتبط باهم صورت گيرد». (چشم‌انداز برنامة درسي ملي جمهوري اسلامي ‌ايران، 1391).

جهت‌گيري کلي در سازمان‌دهي محتوا و آموزش حوزه‌هاي تربيت و يادگيري حکمت و معارف اسلامي ‌و قرآن و عربي چنين است:

1. دورة ابتدايي: تلفيق تفکر و معارف، قرآن و عربي؛

2. دورة متوسطة اول: عربي حتي‌الامکان مجزا و تلفيق تفکر و معارف و قرآن؛

3. دورة متوسطة دوم: مجزا.

چنان‌که ملاحظه مي‌شود، ارتباط تنگاتنگي بين زبان عربي و قرآن و معارف اسلامي ‌وجود دارد؛ منتها به‌منظور تسهيل يادگيري و توجه به مسائل روان‌شناسي تربيتي، تقسيم کاري در نحوة ارتباطات بين دروس فوق لحاظ شده است؛ اگرچه تقسيم‌بندي فوق، ارتباط چنداني با هدف اين قسمت از تحقيق ـ که بررسي شاخص‌هاي مطلوب آموزش قرآن دورة ابتدايي است ـ ندارد و با توجه به واضح بودن مطالب، نيازي به تحليل و جدول خاصي نيست.

1. 7. منشور شوراي توسعة فرهنگ قرآني کشور

در بند 6 از مادة اول آمده است: «توسعة مهارت‌هاي روان‌خواني، صحيح‌خواني و درک معناي آيات قرآن کريم، در ميان اقشار مختلف جامعه، به‌ويژه کودکان و نوجوانان» (پايگاه اطلاع‌رساني شوراي عالي انقلاب فرهنگي، مصوبات 22/2/1388 شوراي توسعه فرهنگ قرآني کشور).

در اين هدف، به‌طور ويژه به توسعة سه مهارت روان‌خواني، صحيح‌خواني و درک معناي آيات قرآن کريم کودکان و نوجوانان توجه شده است. «توسعه» مقوله‌اي است، هم کيفي و هم کمّي؛ يعني هم تعداد بيشتري با مهارت‌هاي يادشده آشنا شوند و هم همه افراد، از لحاظ کيفي، مهارت‌ها را بيش‌ازپيش ياد بگيرند.

منظور از صحيح‌خواني، توانايي درست خواندن يا همان روخواني مصطلح کلمات قرآن است؛ و منظور از روان‌خواني، بدون تپق و تکرار خواندن کلمات و جملات قرآني، همراه با درک معناي آنها توسط کودکان و نوجواناني است که غالباً دانش‌آموزان دورة ابتدايي‌اند.

1. 8. مصوبه شوراي توسعه فرهنگ قرآني در مورد آموزش عمومي‌ قرآن کريم

از اهداف آموزش عمومي قرآن، توانايي خواندن قرآن، درک معنا، توانايي و التزام در تدبر آيات قرآني، حفظ قرآن، انس با قرآن، توانايي استفاده از قرآن، و تبعيت از قرآن و عترت است.

1. 9. کتاب مباني و روش آموزش قرآن کريم در دورة ابتدايي

بديهي است که آموزش هر درسي، از اجزايي تشکيل شده است. ارکان آموزش قرآن دوره ابتدايي عبارت‌اند از: 1. اهداف؛ 2. محتوا (شامل دو بخش اصلي قرائت آيات، يعني روخواني، روان‌خواني و زيباخواني؛ و مفاهيم، يعني درک معنا، پيام‌ها و داستان‌هاي قرآني؛ 3. رسانه‌هاي آموزشي و رسم‌الخط قرآن؛ 4. معلم (شخصيت و تدريس او)؛ 5. نقش نهادهاي ديگر جامعه در آموزش‌هاي غيرمستقيم، ولي مهم قرآني؛
6. ارزشيابي از آموزش‌ها (گروه نويسندگان، 1391).

همان‌طورکه ملاحظه مي‌شود، براي يک آموزش موفق و مطلوب قرآن در دوره ابتدايي، توجه و اجراي شش جزء، آن‌هم با کيفيتي که در کتاب فوق (مباني آموزش قرآن دوره ابتدايي) آمده، لازم است و بي‌توجهي به هر کدام، آموزش را ناقص خواهد کرد. براي مثال، با اينکه داشتن اهداف مشخص، لازم است ولي کافي نيست. به عبارت ديگر، اگر بهترين اهداف را هم داشته باشيم، اما معلم مجرب نداشته باشيم يا محتوا مشخص نباشد يا رسانه آموزشي کافي نداشته باشيم يا برعکس آموزش ناقص خواهد بود. ازآنجا‌که اهداف مهم‌ترند، در اينجا نگاه ويژه و دوباره‌اي به آنها مي‌شود:

اهداف کلي آموزش قرآن دورة ابتدايي (مصوبه جلسه 677 شوراي عالي آموزش و پرورش در 7/6/8113) عبارت است از:

1. آشنايي با قرآن کريم که کلام الهي و کتاب آسماني است؛

2. تقويت انس و علاقه به قرآن کريم و يادگيري آن؛

3. روخواني قرآن به‌صورت شمرده و آرام از روي مصحف، با استفاده از رسم‌الخط آموزشي؛

4. توانايي خواندن آيات کتاب درسي به‌صورت روان يا آهنگين؛

5. آشنايي با قواعد ضروري روخواني قرآن؛

6. حفظ کردن برخي از سوره‌هاي کوتاه کتاب درسي؛

7. آشنايي با برخي از داستان‌هاي قرآن کريم؛

8. فراگيري معناي برخي از کلمات ساده و عبارات کوتاه قرآن؛

9. تقويت علاقه به شنيدن، خواندن و فهم معناي آيات؛

10. آشنايي با مفهوم برخي از پيام‌هاي قرآن؛

11. شناسايي و تقويت استعدادهاي دانش‌آموزان در گرايش‌هاي مختلف قرآن (پايگاه اطلاع‌رساني وزارت آموزش و پرورش، مصوبة جلسه 647 شوراي عالي آموزش و پرورش).

اگرچه مطابق اسناد بالادستي، مهم‌ترين اهداف آموزش قرآن در دورة ابتدايي، روخواني، روان‌خواني و مفاهيم آيات منتخب کاربردي است، اما براي ايجاد تنوع و جذابيت و تکامل بيشتر آموزش قرآن و نيز توجه به علاقه‌مندي و استعدادهاي برتر تعداد زيادي از دانش‌آموزان، اهداف بيشتر و متنوع‌تري در اين مقوله ذکر شده است؛ ضمن اينکه توجه به حيطه‌هاي سه‌گانة شناختي، عاطفي و کاربردي، و از طرفي، توجه به آموزش جامع قرآن ـ که از اهداف آموزشي مدنظر اسلام شمرده مي‌شود ـ از ديگر نکات جالب و قابل توجه در اهداف يادشده است. در جداول ذيل، توجه اهداف يادشده به دو مطلب مهم، يعني آموزش جامع قرآن و حيطه‌هاي سه‌گانه در آموزش قرآن دورة ابتدايي، مورد تحليل و مداقه قرار گرفته است.

جدول 1. توجه به آموزش جامع قرآن در کتاب مباني آموزش قرآن دوره ابتدايي

1. روخواني، قرائت و زيباخواني: آشنايي با قواعد ضروري روخواني، توانايي خواندن آيات کتاب درسي به‌صورت روان و آهنگين

2. مفاهيم: آشنايي با قرآن به‌عنوان کلام الهي و آشنايي با برخي از داستان‌هاي قرآني و مفهوم برخي از پيام‌هاي قرآني

3. انس، تدبر و سبک زندگي قرآني: تقويت انس و علاقه به قرآن و يادگيري آن، شناسايي و تقويت دانش‌آموزان مستعد در گرايش‌هاي مختلف

4. حفظ: حفظ برخي از سوره‌هاي کوتاه کتاب‌هاي درسي

قابل توجه اينکه، اگرچه آموزش جامع بسيار مهم است و در صدر اسلام و تا حدود دويست سال پيش، شيوة شايع آموزش قرآن کريم بوده (دولتي،1398) و در اهداف کتاب مباني آموزش قرآن ابتدايي، موارد آن آمده است، اما طرز اجراي آموزش جامع، توامان و داراي ظرايف خاصي است؛ نه اينکه آنها را اصطلاحاً مجزا آموزش دهيم (دقت شود)؛ به عبارت ديگر، آموزش وقتي جامع است که هم‌زمان ابعاد مختلف مدنظر آموزش جامع، در يک آيه ديده، توجه و تدريس شوند؛ مثلاً در تدريس آية «و بالوالدين احسانا» ابتدا به طرق مختلف، قرائت صحيح و زيبا کار شود؛ آن‌گاه مفاهيم و داستان‌هاي مرتبط با آيه بيان گردد؛ سپس نحوة کاربرد آيه در زندگي بررسي شود؛ آن‌گاه سعي در نهادينه شدن آن در عمل تلاش گردد و در نهايت، حفظ آيه کار شود (محقق بارها اين شيوه را تدريس و تجربه کرده است).

جدول 2. توجه به حيطه‌هاي سه‌گانه تربيتي درآموزش قرآن ابتدايي از ديدگاه کتاب مباني آموزش قرآن

1. حيطه شناختي: آشنايي با قرآن کريم به‌عنوان کلام الهي، آشنايي با قواعد ضروري روخواني قرآن، آشنايي با برخي داستان‌هاي قرآن کريم، آشنايي با مفهوم برخي پيام‌هاي قرآني

2. حيطه عاطفي: تقويت انس و علاقه به قرآن و يادگيري آن، شناسايي و تقويت دانش‌آموزان مستعد در گرايش‌هاي مختلف آموزش قرآن

3. حيطه کاربردي: توانايي خواندن آيات کتاب درسي به‌صورت روان و آهنگين، حفظ برخي سوره‌هاي کوتاه کتاب درسي

1. 10. شوراي عالي آموزش و پرورش

در بند 14 ساحت اعتقادي مصوبه جلسه فوق، دربارة هدف آموزش قرآن دورة ابتدايي آمده است: «قرآن را از رو مي‌خواند و با برخي سوره‌ها آشنايي داشته و از حفظ مي‌خواند» (پايگاه اطلاع‌رساني وزارت آموزش و پرورش، مصوبة جلسه 647 شوراي عالي آموزش و پرورش).

همان‌طورکه ملاحظه مي‌شود، يکي از ابعاد مهم براي توجه به ساحت اعتقادي، توجه به ابعاد ظاهري قرآن، يعني آشنايي با برخي سوره‌ها و حفظ آنها و روخواني قرآن است که چون در غالب اسناد بالا به روخواني عنايت شده، در اينجا تأکيد مصوبه، بر آشنايي با برخي سوره‌ها و حفظ آنها، تقريباً نکتة جديدي است؛ البته مي‌توان اين نتيجه را هم گرفت که اولويت و هدف نهايي در دوره ابتدايي، روخواني کل قرآن، سپس آشنايي با ساختار و مفهوم برخي سوره‌هاي منتخب است که اين آشنايي و تکرار مفهوم، خود باعث علاقه و تسهيل حفظ سوره‌ها هم مي‌گردد.

بنابراين، توالي مراحل آموزش قرآن ابتدايي براساس مصوبه شوراي عالي آموزش و پرورش چنين است: 1. آموزش روخواني کل قرآن؛ 2. آشنايي با سوره‌هاي منتخب؛ 3. حفظ سوره‌هاي منتخب.

1. 11. خلاصه مطالب اسناد بالادستي در خصوص هدف کلي و غايت آموزش مطلوب قرآن کريم در دورة ابتدايي

پيش از بيان خلاصه‌ها، مجدداً لازم به توضيح است که در مورد روش تحليل مصاحبه‌ها و اسناد بالادستي، شيوه کار تحليل و تلخيص، براساس تعداد تکرار کلمات و اشتراکات پرتکرار بوده که تمام اسناد آن ثبت شده و موجود است.

ـ يادگيري قرآن (روخواني، روان‌خواني و مفاهيم) به‌علاوة تقويت انس با قرآن؛

ـ ارتقاي روخواني و روان‌خواني قرآن کريم به‌منظور ارتقاي فرهنگ و سواد قرآني آيندة جامعه؛

ـ توسعة مهارت‌هاي سه‌گانة روخواني، روان‌خواني و درک معناي آيات قرآن کريم؛

ـ ورود به درياي معرفت و ارتباط با خدا به‌وسيلة توانايي خواندن، درک معنا و تدبر و انس با قرآن کريم؛

ـ توانايي صحيح و روان خواندن و درک عبارات ساده و پرکاربرد به‌منظور توانايي نسبي تدبر اوليه در برخي آيات، با هدف تربيت ديني و ارتقاي هويت الهي؛

ـ کمک به درک معناي آيات قرآن، متون اسلامي و روايات معصومان‰؛

ـ توجه و رسيدن به آموزش جامع قرآن کريم؛ يعني قرائت، حفظ، مفاهيم، تدبر و سبک زندگي باهم؛

ـ رسيدن به اهداف حيطه‌هاي سه‌گانه؛ يعني حيطه‌هاي عاطفي، شناختي و کاربردي در قرائت، حفظ قرآن و سبک زندگي قرآني و نيز علاقه‌مند شدن به کسب اطلاعات مهم قرآني؛

ـ انس با قرآن به‌وسيلة قرائت و مفاهيم به‌منظور تدبر قرآني با هدف رسيدن به سبک زندگي قرآني (تلخيص براساس تكرار كلمات كليدي مطالب مذكور اسناد فوق‌الذكر).

در يک کلام، صحيح و روان خواندن آيات به‌همراه يادگيري مفاهيم برخي از آيات به‌منظور تدبر و انس با علاقه با قرآن، براي رسيدن به سبک زندگي قرآني (حيات طيبه) است.

1. 12. خلاصه مصاحبه‌ها در خصوص هدف کلي و غايت آموزش مطلوب قرآن کريم دوره ابتدايي

الف. از ديدگاه مؤلفان و کارشناسان حوزة وزارت آموزش و پرورش: آموزش مطلوب، آموزش جامع قرآن کريم است؛ آن‌هم آموزش قرآن بماهو قرآن؛ به‌نحوي‌که اين آموزش، هم داراي ارتباط افقي منطقي با دروس ديگر پايه و هم داراي ارتباط عمودي با دروس قرآن پايه‌هاي ديگر باشد.

ب. از ديدگاه اساتيد قرآني دانشگاه فرهنگيان و فعالان آموزش و ترويج قرآني: آموزش مطلوب، يعني داشتن معلم شاخص در تدريس و علاقه‌مند، وجود وسايل کمک‌ آموزشي جذاب و متنوع، آموزش جامع قرآن به‌همراه مديريت ساير فعاليت‌هاي قرآني، توجه به همه ابعاد مهمي که مستقيم يا غيرمستقيم در آموزش و توسعه فرهنگ قرآني نقش دارند (خلاصه تحليلي مصاحبه‌ها).

ج. از ديدگاه معلمان نمونه قرآن و سرگروه‌هاي آموزشي درس قرآن ابتدايي شهر قم: آموزش مطلوب قرآن، يعني اجراي اصول مصوب مهم برنامه درسي قرآن، وجود معلمان مجرب و باانگيزه جهت انس عملي دادن دانش‌آموزان با قرآن، همچنين هماهنگي بين مجموعه‌هاي قرآني وزارت آموزش و پرورش.

1. 13. جمع‌بندي و نتايج مصاحبه‌ها در مورد هدف کلي و غايت آموزش قرآن کريم

براساس کليدواژه‌هايي که در اغلب مصاحبه‌ها بيان و مکتوب و موجود است، آموزش مطلوب قرآن، آموزش جامع قرآني است که باعث انس عملي دانش‌آموزان با قرآن شود.

شرايط و ملاحظات مهم جهت رسيدن به آموزش مطلوب (آموزش جامع منتج به انس عملي با قرآن کريم)، براساس جمع‌بندي مصاحبه‌ها، عبارت‌اند از: 1. وجود معلمان علاقه‌مند و شاخص در تدريس؛ 2. مديريت و هماهنگي با ساير فعاليت‌هاي مصوب آموزشي پرورشي و قرآني، مخصوصاً در سطح وزارتخانه.

1. 14. تلفيق مطالب اسناد و مصاحبه‌ها، به‌منظور استخراج هدف کلي و غايت آموزش مطلوب قرآن کريم در دوره ابتدايي

الف. آموزش مطلوب قرآن، صحيح و روان خواندن آيات به‌همراه يادگيري مفاهيم برخي از آيات به‌منظور تدبر و انس با علاقه با قرآن، براي رسيدن به سبک زندگي قرآني (حيات طيبه) است.

ب. آموزش مطلوب قرآن، آموزش جامع قرآني است که باعث انس عملي دانش‌آموزان با قرآن شود.

و در يک کلام، هدف آموزش مطلوب قرآن کريم در دوره ابتدايي، آموزش جامع قرآن، يعني صحيح و روان‌خواني آيات قرآن، درک مفاهيم آيات منتخب؛ تدبر و انس با کلام الهي، به‌منظور رسيدن به سبک زندگي قرآني، يعني حيات طيبه است.

1. 15. عناصر آموزشي مؤثر براي رسيدن به آموزش مطلوب قرآن کريم دوره ابتدايي

در مرحله دوم براي پاسخ‌گويي به پرسش دوم، يعني به ‌دست آوردن عناصر لازم آموزشي براي رسيدن به غايت مطلوب آموزش قرآن کريم دوره ابتدايي، برخلاف بخش قبلي، يعني سؤال اول که بيشترين جواب‌ها از اسناد بالادستي به ‌دست آمد، بيشتر پاسخ‌ها از مصاحبه‌ها به‌دست‌آمده‌اند؛ زيرا طبيعي است که در اسناد بالادستي بيشتر به کليات و اهداف توجه شده باشد و جزئيات را بيشتر بايد از کارشناسان ارشد اين حوزه جويا شد. به همين منظور، از پانزده نفر از مؤلفان پيشکسوت کتب قرآن ابتدايي ـ که خود از بهترين معلمان و مدرسان دانشگاه هستند ـ و مدرسان و محققان و فعالان کشوري اين حوزه، مصاحبه‌هاي نيمه‌ساختارمندي (جهت دقت در اهداف بياني افراد مذکور) انجام گرفت و با استفاده از روش تحليل محتوا، مقوله‌هاي ذيل به‌عنوان عناصر اصلي آموزش مطلوب قرآن ابتدايي استخراج شد:

از اسناد: اهداف، محتوا، معلم و شخصيت او، روش‌هاي تدريس، رسانه‌هاي آموزشي و رسم‌الخط، نهادهاي ديگر، ارزشيابي.

از مصاحبه‌ها: ضرورت و اهداف، محتوا، معلم، رسانه‌هاي آموزشي، نهادهاي ديگر، نظام ارزشيابي، شيوه‌هاي تدريس مديريت امور قرآني جامعه، ارزشيابي پيشرفت تحصيل، وسايل و رسانه‌هاي آموزشي، قرآن‌آموز، فضاي معنوي، فيزيکي و زمان مناسب. به‌طورکلي عناصر اصلي آموزش مطلوب قرآن ابتدايي عبارت است از: اهداف، محتوا، معلم، نهادهاي ديگر، نظام ارزشيابي، شيوه‌هاي تدريس، مديريت امور قرآني جامعه، وسايل و رسانه‌هاي آموزشي و رسم‌الخط، قرآن‌آموز، فضاي معنوي، فيزيکي و زمان اختصاصي مناسب براي آموزش.

1. 16. سطح مطلوب عناصر مؤثر بر کيفيت آموزش درس قرآن کريم در دوره ابتدايي

بعد از به ‌دست آمدن عناصر آموزش قرآن ـ که به‌نوعي تعيين کمّيت و چيستي آموزش استاندارد قرآن است ـ بايد در مورد کيفيت و چگونگي اين آموزش، که همان ويژگي‌هاي عناصر آموزش مطلوب است، اطلاعات کسب کرد. اين اطلاعات، هم حاصل بررسي اسناد رسمي، ‌به‌ويژه مباني آموزش قرآن دوره ابتدايي وزارت آموزش و پرورش است و هم نتيجه مصاحبه‌هاي نيمه‌بازي است که از کارشناسان ارشد اين حوزه انجام شده است. در ابتدا کليات سطح مطلوب برنامه درسي از ديدگاه منابع مهم مکتوب بيان مي‌شود.

ويژگي‌هاي برنامه درسي در آموزش مطلوب قرآن کريم دوره ابتدايي (اصول حاکم مندرج در کتاب مباني آموزش قرآن کريم) عبارت‌اند از:

1. توجه جدي به موضوع «انس و علاقه به قرآن کريم و يادگيري آن» در تمام موارد، اعم از: تعيين اهداف، محتوا، روش‌هاي تدريس و شيوه‌هاي ارزشيابي؛

2. تعيين اهداف درس قرآن براساس اهداف آموزش و پرورش ابتدايي (پايگاه اطلاع‌رساني وزارت آموزش و پرورش، مصوبة جلسه 647 شوراي عالي آموزش و پرورش)؛

3. رعايت کردن جامعيت آموزش قرآن با تأکيد بر آموزش روخواني و روان‌خواني قرآن؛

4. لحاظ کردن اهداف مشترک دوره ابتدايي در اهداف درس قرآن و توجه به ارتباط درس قرآن با ساير دروس؛

5. تأکيد بر سهل‌الوصول بودن اهداف، محتوا، روش‌هاي تدريس و شيوه‌هاي ارزشيابي، با در نظر گرفتن اصول روان‌شناسي يادگيري؛

6. جذاب و دلپذير بودن محتوا و روش‌هاي تدريس، با تأکيد بر استفاده از هنر براي دستيابي هرچه بيشتر به پيامدهاي عاطفي آموزش؛

7. تناسب محتواي آموزش با نيازها و علايق و توانايي دانش‌آموزان؛

8. تأکيدگذاري بيشتر بر مهارت‌هاي عملي (در قياس با دانش نظري)، به‌ويژه مهارت‌هاي سمعي و بصري؛

9. انعطاف‌پذيري روش‌هاي تدريس با در نظر گرفتن شرايط مختلف؛

10. تأکيد بر الگوگيري در آموزش قرائت قرآن؛

11. مبتني بودن آموزش روخواني بر سير سوادآموزي فارسي و استفاده از رسم‌الخط شبيه به خط فارسي؛

12. کلمات و ترکيبات قرآني که براي آموزش روخواني براساس سير سوادآموزي انتخاب مي‌شود، بايد حتي‌الامکان در کتاب درسي به‌نحوي ارائه شود که ارتباط آنها با آيات قرآن احساس شود؛

13. اولويت دادن به روش‌هاي فعال تدريس و کار گروهي دانش‌آموزان؛

14. استفاده از فناوري آموزشي متناسب با قداست و شأن قرآن کريم؛

15. ضرورت آموزش قرآن از زبان معلم پايه (گروه نويسندگان، 1391)؛

16. ارتقاي توانايي معلمان با استفاده از شيوه‌هاي متنوع و مؤثر؛

17. استفاده از زمان و فضاي مناسب براي آموزش قرآن؛

18. ضرورت استمرار آموزش قرآن و رعايت تعدد و فاصله جلسات تدريس در طول هفته؛

19. تخصيص مدت زمان آموزش لازم براي دستيابي به اهداف درسي قرآن؛

20. پشتيباني از برنامه آموزش قرآن و نظارت بر آن به‌منظور تقويت جايگاه اين درس در دوره ابتدايي؛

21. وجود ويژگي‌هاي زير در شيوه‌هاي ارزشيابي (همان):

الف) تقويت علاقه دانش‌آموزان به يادگيري؛

ب) توجه به دو اصل «تشويق» و «احساس موفقيت» در فرايند ارزشيابي؛

ج) حفظ و تقويت منزلت و اهميت درس قرآن در ميان ساير دروس؛

د) جهت‌گيري ارزشيابي به علت ارزشيابي توصيفي؛

هـ) توجه به اصل تفاوت‌هاي فردي دانش‌آموزان؛

و) پرهيز از ايجاد محيط‌هاي اضطراب‌آور.

22. اشاعه براي آموزش قرآن از راه‌هاي گوناگون، به‌ويژه بهره‌گيري از اولياي دانش‌آموزان و صداوسيما.

در جدول زير به‌ترتيب در ستون سمت راست زيرمقوله‌ها، يعني جزئيات استخراج‌شده از منابع، در ستون وسط مقوله‌ها، يعني کلماتي که بيانگر خلاصه جزئيات‌اند، و بالاخره در ستون سمت چپ تم‌ها که همان عناصر يک آموزش مطلوب‌اند، استخراج شدند.

جدول 3. جزئيات عناصر آموزش مطلوب قرآن ابتدايي بر اساس مطالب اسناد بالادستي و نظرات کارشناسان ارشد

تم‌ها

مقوله‌ها

زير مقوله‌ها

آموزش جامع قرآن (صحيح و روان‌خواني آيات قرآن، درک مفاهيم آيات منتخب، تدبر وانس با کلام الهي) به‌منظور رسيدن به سبک زندگي قراني (حيات طيبه)، شخصيت قرآني پيدا کردن، نزديک شدن به سبک زندگي معصومين(ع)، هدايت الهي يافتن

آشنايي با قرآن، انس وعلاقه به قرآن، شنيدن ويادگيري آن، سواد قرآني به‌دست آوردن

آشنايي با قواعد ضروري روخواني، روخواني قرآن از روي رسم‌الخط آموزشي به‌صورت شمرده، توانايي خواندن آيات به‌صورت روان و آهنگين، حفظ برخي سوره‌هاي کوتاه، آشنايي با مفهوم برخي کلمات و آيات و نيز داستان‌هاي قرآني، شناسايي و تقويت استعدادهاي دانش‌آموزان، تقويت انس وعلاقه به قرآن

اهداف غايي

اهداف کلي

اهداف جزئي (شناختي، عاطفي و رفتاري)

اهداف

توجه به ابزار بودن روخواني حتي آموزش جامع براي هدايت، تربيت و تدبر، به‌روز، کاربردي و جامع بودن، منطقي و متناسب با سن بودن، آموزش عمومي به‌جاي آموزش تخصصي، داراي انعطاف، پويايي و نشاط، خواندن قرآن، پيام قرآني، داستان‌هاي قرآني، درک معناي ترکيب‌ها و عبارات ساده، ارتباط منطقي با دروس ديگر و دروس قرآن ساير پايه‌ها، محتواي آيات حزب مفصل (حفظ 5 جزء آخر به‌همراه مفاهيم جزئي درحد فهم) بودن، توجه به تفاوت رسم‌المصحف، رسم‌الاملا و رسم‌الخط آموزشي و استفاده به‌موقع از آنها

اهميت و ويژگي‌هاي

محتواي آموزشي

محتواي آموزشي

کلاس جذاب و با نشاط باشد و اصول عمومي ‌کلاس‌داري رعايت شود، شيوه تدريس همگاني بوده و با کمک محتوا، فراگير را به هدف نزديک کند و حتي‌الامکان طوري باشد که خود يادگيرنده، ياد بگيرد که چطور قرآن را ياد بگيرد و از آن استفاده کند. بايد مباني تدريس هر بخش از محتوا -که درکتاب مباني تدريس قرآن ابتدايي آموزش و پرورش آمده- رعايت شود.

روش کلاس‌داري

و شيوه‌هاي آموزشي

روش کلاس‌داري و تدريس

وسايل آموزشي شامل کتاب درسي (که بايد صفحه‌آرايي آن زيبا باشد)، کتاب راهنماي معلم، قرآن کامل، لوحه، نوار و فيلم‌هاي آموزشي روش تدريس قرآن، و وسايل کمک‌آموزشي شامل کتاب‌هاي کمک‌آموزشي مثل کتب داستان‌هاي قرآني، نرم افزارها، مجلات و سايت‌هاي آموزشي و کتاب راهنماي والدين مي‌باشد، صفحه‌آرايي کتاب زيبا باشد

وسايل آموزش قرآن

و وسايل کمکي آموزش قرآن

وسايل آموزشي و کمک‌آموزشي

ارزشيابي به‌‌معناي امتحان نبوده و به‌معناي ارزشيابي از برنامه آموزشي يعني امتحان صحت تنظيم هدف، محتوا و روش تدريس بايد باشد، توجه به هدف اصلي و سپس نحوه آموزش جامع در ارزشيابي

اصول ارزشيابي درس قرآن مندرج درکتاب مباني آموزش قرآن ابتدايي

چرايي ارزشيابي آموزشي

چگونگي ارزشيابي آموزشي

ارزشيابي آموزشي

صلاحيت‌هاي عمومي ‌مندرج در کتاب مباني آموزش قرآن دوره ابتدايي

صلاحيت‌هاي تخصصي و حرفه‌اي مندرج در کتاب مباني آموزش قرآن دوره ابتدايي، تربيت حرفه‌اي يافتن معلم، به‌روز بودن، علاقه‌مند ساختن به اعتقاد به قرآن و نيز ايجاد دانش و مهارت ارتباط با قرآن در بين دانش‌آموزان

صلاحيت‌هاي عمومي معلمان قرآن

صلاحيت‌هاي تخصصي معلمان قرآن

معلم و مربي قرآني

هرچه سن قرآن‌آموز کمتر باشد، بهتر است، بايد داراي علاقه و انگيزه باشد و آموزش‌ها متناسب با او باشد، فرصت کافي براي تمرين خارج از مدرسه را داشته باشد و در اين خصوص، به وسايل آموزشي وکمک‌آموزشي مربوطه، دسترسي داشته باشند.

انگيزه، علاقه و وقت کافي داشتن،

آماده بودن امکانات مربوطه

قرآن‌آموز

کلاس قرآن بايد در زمان و مکان مناسب دانش‌آموزان تشکيل شود. نيز مجموعه مدرسه با اهداف درس قرآن هماهنگ باشند. زمان اختصاصي به آموزش هم کافي باشد.

فضاي قرآني مدرسه و فضاي فيزيکي و در شان آموزش قرآن

فضاي معنوي و فيزيکي و زمان مناسب

هماهنگي خانواده‌ها با برنامه‌هاي قرآني، قدري آتش‌به‌اختيار بودن در اجرا و عمل، هماهنگ بودن با معلم، توجيه شدن با برنامه آموزش قرآن مدرسه، علاقه‌مند، پيگير و معتقد بودن نسبت‌به اهميت آموزش قرآن

معتقد، علاقه‌مند و پيگير بودن

آشنايي با وظايف مربوطه در اين خصوص

خانواده

دستگاه‌هاي قرآني باهم هماهنگ باشند، قدري آتش‌به‌اختيار بودن در عمل و اجرا، تمرکز، داشتن برنامه و عدم موازي‌کاري، اجراي پشتيباني‌هاي لازم و در مرحله بعد هماهنگ بودن امور قرآني جامعه با آموزش‌هاي قرآني عمومي مدارس، توجه مديران و کارشناسان مربوطه به وظايف محوله در اين خصوص، توجه به استانداردسازي و نقش دارالقرآن‌ها و فعاليت‌هاي مکمل قرآني آموزش و پرورش، استانداردسازي و توجه به نقش قرآني نهادهاي خارج از آموزش و پرورش مثل مساجد و نهادهاي مردمي‌و صداوسيما و نهادهاي دولتي

نقش نهادهاي ديگر

همکاري و مديريت نهادها

به‌روز بودن نهادها

نهادهاي ديگر و مديريت قرآني آنها

ضريب اهميت هريک از عناصر يادشده، براساس مستندات موجود و نظرات کارشناسان ارشد اين حوزه:

با بررسي دقيق‌تر اسناد موجود و مصاحبه‌هاي انجام‌گرفته، نتايج زير به‌دست آمد:

جدول 4. تعداد تاکيد هريک از عناصر آموزش قرآن دوره ابتدايي براساس نتايج مصاحبه‌ها

نهادهاي ديگر جامعه و مديريت آنها

18 بار

شيوه‌هاي تدريس

27 بار

اهداف

24 بار

فضاي معنوي،فيزيکي و زمان و پشتيباني مناسب

6 بار

معلم و مربي

42 بار

فضاي قرآني مدرسه

3 بار

محتوا

45 بار

وسايل کمک‌آموزشي و رسانه

21 بار

قرآن‌آموز

9 بار

خانواده

15 بار

نظام ارزشيابي

18 بار

با بررسي جدول فوق مي‌توان اين نتيجه را گرفت که مهم‌ترين عناصر آموزش قرآن کريم در دوره ابتدايي، ابتدا، محتواي آموزشي و معلم، سپس اهداف، وسايل کمک‌آموزشي، شيوه‌هاي تدريس، نظام ارزشيابي، خانواده و مديريت قرآني و نهادهاي ديگر جامعه، و در نهايت، خود قرآن‌آموز، پشتيباني، و فضاي فيزيکي و قرآني مدرسه است.

جدول 5. سطوح اهميتي عناصر آموزش قرآن ابتدايي براساس اسناد اصلي و نظر کارشناسان ارشد اين حوزه

عناصر درجه 1 آموزشي

محتواي آموزشي و معلم

عناصر درجه 2 آموزشي

اهداف، وسايل کمک آموزشي، شيوه‌هاي تدريس، نظام ارزشيابي، خانواده، مديريت و نهادهاي ديگر جامعه

عناصر درجه 3 آموزشي

خود قرآن‌آموز، پشتيباني و فضاي فيزيکي و قرآني مدرسه

در مرحله بعد تحقيق، بررسي شد که هريک از عناصر فوق بايد داراي چه ويژگي‌هايي باشند تا بتوانند در فرايند آموزش قرآن دوره ابتدايي مفيد فايده باشند؛ که کيفيت اين عناصر، از اسناد و بيشتر، از مصاحبه‌ها استخراج شد که غالب اين ويژگي‌ها به‌صورت خلاصه‌وار ذيلاً آمده است.

1. 17. عناصر الگوي آموزش مطلوب قرآن دوره ابتدايي و ويژگي‌هاي آنها (عناصر و جزئيات عناصر آموزشي)
   18. 1. اهداف

الف) اهداف غائي: آموزش جامع قرآن (صحيح و روان‌خواني آيات قرآن، درک مفاهيم آيات منتخب، تدبر و انس با کلام الهي) به‌منظور رسيدن به سبک زندگي قرآني (حيات طيبه)؛ به‌دست آوردن شخصيت قرآني؛ نزديک شدن به سبک زندگي معصومان‰؛ و به‌دست آوردن هدايت الهي؛

ب) اهداف كلي: به ‌دست آوردن سواد قرآني؛ آشنا شدن با قرآن؛ علاقه‌مند شدن و انس با قرآن؛ شنيدن و يادگيري آن؛ و شناسايي و تقويت استعدادهاي قرآني کودکان؛

ج) اهداف جزئي: يادگيري قواعد ضروري روخواني؛ روخواني کردن قرآن از روي رسم‌الخط آموزشي به‌صورت شمرده؛ قدرت خواندن آيات به‌صورت روان و آهنگين؛ حفظ کردن برخي سوره‌هاي کوتاه؛ آشنا شدن با مفهوم برخي کلمات و آيات و نيز داستان‌هاي قرآني؛ و تقويت انس و علاقه به قرآن.

1. 19. 2. محتواي آموزشي

توجه به ابزار بودن روخواني، حتي آموزش جامع، براي هدايت (يعني در عين اهميت دادن به روخواني کلمات قرآن، بدانيم ابزاري براي اهداف بالاتر است)؛ توجه به اصل تربيت؛ توجه به تدبر؛ به‌روز، کاربردي و جامع بودن؛ منطقي و متناسب با سن کودکان بودن؛ آموزش عمومي به‌جاي آموزش تخصصي؛ داشتن انعطاف، پويايي و نشاط؛ خواندن قرآن، پيام قرآني و داستان‌هاي قرآني؛ درک معناي ترکيب‌ها و عبارات ساده؛ ارتباط منطقي با دروس ديگر و دروس قرآن ساير پايه‌ها؛ حفظ و درك مفاهیم جزئی در حد فهم پنج جزء آخر (حزب مفصل)؛ و توجه به تفاوت رسم‌المصحف، رسم‌الاملا و رسم‌‌الخط آموزشي و استفادة بموقع از آنها.

1. 20. 3. روش کلاس‌داري و تدريس

بانشاط و جذاب بودن کلاس؛ رعايت شدن اصول عمومي کلاس‌داري؛ همگاني بودن شيوه تدريس؛ با کمک محتوا نزديک کردن فراگير به هدف؛ شيوه تدريس حتي‌الامکان طوري باشد که خود يادگيرنده ياد بگيرد که چگونه قرآن را ياد بگيرد و از آن استفاده کند؛ رعايت شدن مباني تدريس هر بخش از محتوا (که در کتاب مباني تدريس قرآن ابتدايي آموزش و پرورش آمده است).

1. 21. 4. وسايل آموزشي و کمک‌آموزشي

آماده بودن وسايل آموزشي، شامل کتاب درسي، کتاب راهنماي معلم، قرآن کامل، لوحه، نوار و فيلم‌هاي آموزشي روش تدريس قرآن، مهيا بودن وسايل کمک‌آموزشي، شامل کتاب‌هاي کمک‌آموزشي، مثل کتب داستان‌هاي قرآني، نرم‌افزارها، مجلات و سايت‌هاي آموزشي و کتاب راهنماي والدين و زيبا بودن صفحه‌آرايي کتاب.

1. 22. 5. ارزشيابي آموزشي

ارزشيابي به‌معناي امتحان نبودن و به‌معناي ارزشيابي از برنامه آموزشي، يعني امتحان صحت تنظيم هدف، محتوا و روش تدريس بودن؛ توجه به هدف اصلي و سپس نحوه آموزش جامع در ارزشيابي؛ رعايت شدن اصول ارزشيابي درس قرآن مندرج در کتاب مباني و روش آموزش قرآن (مثل مستمر و تدريجي بودن ارزشيابي، توجه به تفاوت‌هاي فردي، دادن فرصت براي جبران و...).

1. 23. 6. معلم و مربي قرآني

دارا بودن صلاحيت‌هاي عمومي‌ مندرج در کتاب مباني و روش آموزش قرآن دوره تحصيلي ابتدايي (مثل آشنا بودن با کليات روان‌شناسي تربيتي، روان‌خواني قرآن، صبور بودن و...)؛ دارا بودن صلاحيت‌هاي تخصصي و حرفه‌اي مندرج در کتاب مباني و روش آموزش قرآن دوره تحصيلي ابتدايي؛ مثل: علاقه‌مند بودن به آموزش قرآن؛ باور داشتن ضرورت و امکان آموزش قرآن؛ علاقه‌مند به تلاوت زيبا و آهنگين قرآن و...؛ حرفه‌اي تربيت شدن معلم؛ به‌روز بودن معلم؛ علاقه‌مند ساختن دانش‌آموزان به اعتقاد به قرآن؛ ايجاد ارتقاي دانش قرآني در قرآن‌آموزان؛ و به‌وجود آوردن مهارت ارتباط با قرآن در مخاطبان.

1. 24. 7. قرآن‌آموز

امکان يادگيري بهتر در سن کمتر؛ علاقه و انگيزه داشتن؛ متناسب بودن آموزش‌ها نسبت‌ به قرآن‌آموز؛ فرصت کافي براي تمرين خارج از مدرسه داشتن؛ به وسايل آموزشي و کمک‌آموزشي مربوطه دسترسي داشتن.

1. 25. 8. فضاي معنوي و فيزيکي

تشکيل کلاس قرآن در زمان و مکان مناسب دانش‌آموزان؛ هماهنگ بودن مجموعه مدرسه با اهداف درس قرآن؛ کافي بودن زمان اختصاصي براي آموزش درس قرآن.

1. 26. 9. خانواده

هماهنگ بودن خانواده‌ها با آموزش و برنامه‌هاي قرآني؛ قدري آتش‌به‌اختيار بودن در اجرا و عمل؛ هماهنگ بودن با معلم؛ توجيه بودن نسبت‌ به برنامه آموزش قرآن مدرسه؛ علاقه‌مند، پيگير و معتقد بودن نسبت‌ به اهميت آموزش قرآن.

1. 27. 10. نهادهاي ديگر و مديريت آنها

هماهنگ بودن دستگاه‌هاي قرآني؛ قدري آتش‌به‌اختيار بودن در عمل و اجرا ضمن تمرکز؛ نداشتن موازي‌کاري؛ داشتن پشتيباني‌هاي لازم در امر آموزش؛ هماهنگ بودن امور قرآني جامعه با آموزش‌هاي قرآني عمومي مدارس؛ توجه مديران و کارشناسان مربوطه به وظايف محوله در اين خصوص؛ توجه داشتن به فعاليت‌هاي مکمل قرآني آموزش و پرورش (دارالقرآن‌ها، مسابقات و...) و استانداردسازي آنها؛ توجه داشتن به به نقش قرآني نهاد‌هاي خارج از آموزش و پرورش، مثل مساجد، نهادهاي مردمي‌، صداوسيما و نهادهاي دولتي.

در نهايت پس از تعيين وضعيت فعلي آموزش قرآن دوره ابتدايي و اخذ نقاط قوت آن و نيز استخراج عناصر و ويژگي‌هاي آنها از اسناد بالادستي، الگوي مطلوب آموزش رسمي ‌قرآن کريم دوره ابتدايي، به شکل و شرح ذيل ارائه مي‌شود:

ضمناً با توجه به آمار‌هاي توصيفي به‌دست‌آمده از پرسش‌نامه‌ها، اعتبار تمام عناصر به‌دست‌آمده در آموزش قرآن دوره ابتدايي (کمّيت آموزش قرآن دوره ابتدايي)، همچنين غالب ويژگي‌هاي عناصر الگوي ارائه‌شده (کيفيت آموزش قران دوره ابتدايي) و اعتبار الگوي آموزشي ارائه‌شده توسط، ده تن ازکارشناسان ارشد اين حوزه و به‌وسيله پرسش‌نامه، تأييد شد.

1. 28. نتيجه‌گيري

به‌دليل اهميت کلام الهي، مخصوصاً به‌دليل اعتقاد به اينکه قرآن کتاب مطمئن هدايتگر و انسان‌ساز و نشان‌دهنده سبک زندگي سعادت‌بخش دنيا و آخرت است و اين نکته بارها و بارها قولاً و عملاً مورد تأييد پيشوايان معصوم‰ قرار گرفته است، بسياري از مسلمانان سعي در نزديک شدن و انس با آن دارند و آموزش آن يکي از مهم‌ترين راه‌هاي ياد دادن، انس و تبليغ آن است. تجربيات سال‌هاي متمادي مسلمانان در اين خصوص و اهميت داشتن اين آموزش، باعث شکل‌گيري مکاتب و نحله‌هاي مختلف در اين خصوص، يعني آموزش قرآن در اقصي نقاط جهان شده است. در کشور ما ايران هم تلاش‌هاي فراواني در اين خصوص شده است؛ مخصوصاً بعد از انقلاب شکوهمند اسلامي ـ که خود منشعب از تعاليم قرآني است ـ فعاليت‌ها کماً و کيفاً افزايش چشمگيري داشته است؛ اما از نگاه کارشناسان حوزوي و دانشگاهي و فرهيختگان اين حوزه، اين فعاليت‌ها هنوز، هم از لحاظ کيفي و هم از لحاظ کمّي، قابل قبول نيستند؛ زيرا هم واقعاً از مدينه فاضله‌اي که قرآن کريم ترسيم کرده است، فاصله زيادي داريم و هم قول و فعل بسياري دال بر اين است که استفاده و انس با قرآن حد دارد و اعتقادي بر پيشرفت در اين زمينه ندارند. در پايان تأکيد بر اين نکته بسيار ضروري است که اولاً در اقصي نقاط کشور هستند معلمان متعهد و باتجربه‌اي که حتي ممکن است کيفيت آموزش قرآن آنها از يافته‌هاي اين تحقيق هم فراتر باشد. ثانياً يافته‌هاي اين تحقيق، مخصوصاً راهکارهاي پيشنهادي آن، وقتي به منصه ظهور مي‌رسند که کيفيت کامل (استانداردهاي کيفي آن)، کاملاً لحاظ و عملياتي شوند؛ وگرنه صِرف دادن طرح کامل بدون ضمانت اجرايي کامل کيفي آن، ما را به مطلوب نخواهد رساند.

براي رسيدن به ايدئال‌هاي مطرح‌شده، هم بايد غايت و هدف نزول قرآن توسط بالاترين رده‌هاي فرهنگي کشور، مثل مجمع مراجع عظام تقليد، شوراي عالي انقلاب فرهنگي، شوراي عالي آموزش و پرورش و بقيه مراکز مهم تأثيرگذار، استخراج و مکرراً و به طرق مختلف و با تبليغات مناسب اين غايت، مخصوصاً توسط معلمان قرآني آموزش عمومي‌ و رسمي ‌ابتدايي، براي کودکان مطرح و بازگو شوند؛ و هم برنامه درسي براساس اين غايت و هدف کلي تنظيم و اجرا گردد؛ و هم نسبت ‌به اجراي مطلوب و کيفي آن، پشتيباني‌ها و بسيج سازمان‌هاي مختلف قرآني و فرهنگي با برنامه‌ريزي و نظارت کافي انجام پذيرد. هدف اصلي در اين تحقيق نيز کمک کوچک به انجام اين رسالت مهم است. آموزش جامع قرآني راهي است براي رسيدن به زندگي جامع و کامل قرآني، نه‌تنها براي دانش‌آموزان دوره ابتدايي، بلکه همه انسان‌هايي که به‌دنبال زندگي سعادتمند دنيا و آخرتي هستند. به اميد آن روز که ان‌شاءالله روز ظهور امام زمان نيز خواهد بود.