اسلام و پژوهش‌های تربیتی

1. 2. مقدمه

با وجود همة فعاليت‌هاي انجام‌گرفته در خصوص آموزش قرآن کريم در آموزش و پرورش، بنا بر دلايل مختلف روند پيشرفت اين درس ـ‌ آن‌گونه که شايستة قرآن است‌ـ با انتظارات متوليان امر تعليم و تربيت مطابق نيست (نباتي، 1387). رهبر معظم انقلاب نيز در ديدار معلمين از وضعيت آموزش قرآن و جايگاه آن در آموزش و پرورش گلايه کردند.

با اينکه ضرورت آموزش قرآن مورد تأييد همگان است و حتي در نظام آموزش‌ و پرورش کشور نيز رسماً به آن همت شده، تحقيقات انجام‌شده درباره کم و کيف و ابعاد مختلف آموزش قرآن بسيار پراکنده بوده و نشانگر غفلت متخصصان به اين موضوع مهم است (همان). هرچند تلاش‌هاي فراواني در اين خصوص انجام‌گرفته، ولي اين مسئله همچنان مشهود است (علم‌خواه، 1397). از طرفي آموزش عمومي قرآن از همراهي با هدف اصلي انزال کتاب الهي، كه تدبر و انس در قرآن و درنهايت کاربردي نمودن مضامين و مفاهيم قرآني است، فاصله گرفته و تنها به جنبة روخواني خالي از انس با قرآن بسنده شده است. پژوهش انجام‌شده (خسروي مراد، يونسي، کاظمي، 1397) بيانگر فاصله گرفتن نظام آموزشي از هدف اصلي قرآن کريم، يعني کاربردي کردن مفاهيم در زندگي روزمره است. نکته جالب اينکه خود وزارت آموزش و پرورش هم در کتاب مباني و روش آموزش قرآن در دورة ابتدايي (1391)، به‌طور مفصل به بيان کاستي‌ها، ابهامات و ضرورت‌ها ـ که نشان‌دهندة وجود ضعف در عمل و اجراست‌ـ پرداخته است: کاستي در حوزه اهداف (نداشتن سرانجام روشن، و عدم جامعيت اهداف آموزش قرآن)، کاستي در روش‌هاي آموزش، ضرورت تربيت نيروي انساني کارآمد، ابهام در اهداف آموزش قرآن ابتدايي، ابهام در روش‌هاي ارزشيابي درس قرآن، وجود نگاه فوق‌برنامه به درس قرآن، ضرورت نظارت بر اجراي کامل برنامه آموزش قرآن، ضرورت استفاده از رسانه‌ها و مواد آموزشي، ضرورت استفاده از قرآن کامل و بالأخره استفاده از رسم‌الخط مناسب در آموزش قرآن. پس با عنايت به اين مسائل، در اين پژوهش تلاش شده است بر اساس غايت و شاخص‌هاي استخراج‌شده از اسناد بالادستي و نظرات کارشناسان ارشد، وضعيت موجود مهم‌ترين عناصر استخراج شده در آموزش قرآن دورة ابتدايي بررسي شود تا بدين وسيله دلسوزان واقعيت زواياي آموزش قرآن را بهتر بدانند، به‌دنبال آن، اهتمام عمومي براي ارتقاي وضعيت فعلي صورت گيرد تا بلکه بتوان قدمي در راستاي بهبود وضعيت آموزش قرآن دورة ابتدايي ‌ـ‌که دوره‌اي مهم در شکل‌گيري شخصيت ديني نسل آينده‌ساز جامعه است‌ـ برداشت.

براي چاره‌جويي مشکلات و ناکارآمدي‌هاي يادشده تلاش‌هايي صورت گرفته؛ همچنين تحقيقات موردي و محدود و نيز مقالات و تک‌نگاري‌هايي صورت پذيرفته است. با نگاهي اجمالي به بيشتر تحقيقات انجام‌شده، به اين نتيجه مي‌توان رسيد که در آموزش قرآن دورة ابتدايي اشکالاتي وجود دارد (طاهري و دانشور، 1380). هرچند درس آموزش قرآن به‌طور رسمي از سال 1323 در آموزش و پرورش آغاز شده است، اما به دلايل مختلف روند پيشرفت اين درس، چنان‌که شايسته اين درس است، با انتقالات متوليان امر تعليم و تربيت مطابق نيست (نباتي، 1387) و متأسفانه طي سال‌هاي متمادي به دلايل مختلف، از جمله فقدان يک برنامه‌ريزي صحيح و جامع، نقش آموزش قرآن در آموزش و پرورش فردي و اجتماعي ناديده گرفته شده که نتيجه آن، بيگانگي دانش‌آموزان با مسائل و نيازهاي ديني در عرصة زندگي بوده است. اهميت اين تحقيق در اين است که با كامل شدن آموزش‌هاي قرآني در مدارس، ديگر به آموزش‌هاي تکميلي و جبراني مراکز فرهنگي خارج از مدارس (مساجد، پايگاه بسيج و طرح‌هاي اوقات فراغت) نيازي نخواهد بود و اين يعني صرفه‌جويي در بودجه‌ها. از اينجا مي‌توان به اهميت ديگر تحقيق پي برد و آن اينکه با انجام اين‌گونه تحقيقات و عمل به نتايج آن، افزون بر صرفه‌جويي قابل توجه در بودجه‌هاي مذهبي‌ـ قرآني اين قبيل مؤسسات، جذابيت و به‌تبع آن انس با قرآن در ميان دانش‌آموزان ابتدايي بيشتر شده، اين انس مجدداً باعث صرفه‌جويي در هزينه‌هاي اجتماعي آينده کشور مي‌شود. همچنين به دليل تحقيقات کم در اين خصوص، انجام اين‌گونه تحقيقات اولاً و في‌نفسه براي ارتقاي آموزش کلام الهي، ثانياً براي کودکان دورة ابتدايي که در سنين حساس تربيت هستند، ثالثاً اصلاح اشکالات و موانع موجود در آموزش قرآن ابتدايي، بسيار لازم و ضروري است.

روش تحقيق در اين مطالعه، روش کيفي است؛ بدين‌گونه که به‌منظور پاسخ‌گويي به پرسش‌هاي پژوهش، از روش تحليل محتواي کيفي بهره گرفته شده است؛ يعني براي به تصوير کشيدن هدف نهايي و نيز استخراج عناصر آموزش قرآن دورة ابتدايي، از تحليل اسناد مرتبط اصلي موجود، شامل اسناد بالادستي نظام تعليم و تربيت جمهوري اسلامي ايران (سياست‌هاي کلي ابلاغي مقام معظم رهبري، چشم‌انداز برنامة درسي ملي جمهوري اسلامي ايران، سند تحول بنيادين آموزش و پرورش، منشور توسعة فرهنگ قرآني کشور و مصوبات شوراي عالي آموزش و پرورش و شوراي عالي انقلاب فرهنگي)، کتاب مرجع موجود (مباني آموزش قرآن دورة ابتدايي وزارت آموزش و پرورش) و تنها رساله دکترايي که با اين موضوع تدوين شده و نيز، متن مصاحبه‌هاي نيمه‌ساختارمندي که با ده تن از متخصصان اين حوزه ـ‌که بقيه متخصصان، بر مهارتمندي آنها تأکيد داشته‌اند‌ـ استفاده شده است. همچنين براي سنجش وضعيت کنوني، با بيست تن از کارشناسان، معلمان پيشکسوت نمونه و سرگروه‌هاي درس قرآن دورة ابتدايي نواحي چهارگانة استان قم مصاحبه صورت گرفته است. جامعه آماري تحقيق شامل تمام کلاس‌هاي آموزش رسمي قرآن دورة ابتدايي، و نمونة آماري شامل تمام کلاس‌هاي آموزش رسمي قرآن دورة ابتدايي استان قم بوده است. روش نمونه‌گيري، هدفمند بوده و انتخاب افراد نمونه تا به حد اشباع نظري ادامه يافته و روش گرد‌آوري داده‌ها هم فيش‌برداري از اسناد و مصاحبه نيمه‌ساختارمند با کارشناسان ارشد اين حوزه بوده است. در اين مطالعه براي تحليل داده‌هاي کيفي، از تحليل محتواي کيفي استفاده شده است. به منظور توضيح بيشتر اين بخش، با توجه به اينکه در اين تحقيق از سه ابزار فيش‌برداري، مصاحبه و تحليل استفاده شده، در هر کدام به شرح ذيل، عمليات تجزيه و تحليل صورت گرفته است. در زمينه فيش‌برداري، به مطالعه منابع پرداخته شد و ضمن تحليل مفاهيم، به تلخيص داده‌ها، نتيجه‌گيري و عرضه آنها پرداخته شد. در خصوص مصاحبه‌ها نيز ـ كه در چندين مرحله صورت گرفته و مکتوب شده‌اند‌ ـ پس از انجام هر مرحله، مرحله تحليل به اين شکل آغاز مي‌شد که ضمن جست‌وجو در کلمات کليدي، تعداد تکرار آنها هم توسط مصاحبه‌گران احصا و درنهايت، نتيجه مصاحبه در ابعاد مختلف استخراج مي‌شد. در زمينه تحليل مصاحبه‌ها و اسناد بالادستي هم شيوه کار بر اساس تعداد تکرار کلمات و اشتراکات پرتکرار بوده که تمام اسناد آن ثبت شده و موجود است.

پس با توجه به دلايل متعدد علمي، عملي، عقلي، شرعي، عرفي، فرهنگي، تربيتي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي يادشده، انجام اين تحقيق، نه‌تنها از حيث بررسي افت تحصيل قرآن دانش‌آموزان دورة ابتدايي، بلکه از لحاظ بررسي همه ابعاد پيدا و پنهان وضعيت آموزش قرآن درسي ابتدايي و درنهايت رسيدن به الگوي مطلوب، ضروري است. تحقيق پيش رو به دنبال پاسخ‌گويي به اين پرسش است که عناصر اصلي در آموزش رسمي قرآن کريم دورة ابتدايي بر اساس اسناد بالادستي نظام تعليم و تربيت و نظرات کارشناسان ارشد و معلمان نمونه چيست و وضعيت فعلي آن عناصر در ايران چگونه است؟

1. 3. بحث و تحليل

در مرحله اول بايد به دنبال غايت آموزش مطلوب قرآن ابتدايي بود تا بر اساس آن، عناصر آموزش مطلوب و ويژگي‌هاي هر يک از آن عناصر را به دست آورد. براي دستيابي به غايت آموزش قرآن در دورة ابتدايي، از اسناد بالادستي و تحقيقات مرتبط و مصاحبه با کارشناسان ارشد اين حوزه استفاده شده است که به دليل محدوديت مقاله، فقط به جمع‌بندي آن بر اساس تحليل محتواي کيفي بسنده مي‌شود.

1. 1. 1. خلاصه مطالب اسناد بالادستي دربارة غايت آموزش مطلوب قرآن کريم در دورة ابتدايي

پيش از بيان خلاصه‌ها، مجدداً لازم به توضيح است که در زمينة روش تحليل مصاحبه‌ها و اسناد بالادستي، شيوه کار تحليل و تلخيص، بر اساس تعداد تکرار کلمات و اشتراکات پرتکرار بوده که تمام اسناد آن ثبت شده و موجود است.

خلاصه مطالب اسناد بالادستي عبارت است از:

ـ يادگيري قرآن (روخواني، روان‌خواني و مفاهيم) به‌علاوة تقويت انس با قرآن؛

ـ ارتقاي روخواني و روان‌خواني قرآن کريم به منظور ارتقاي فرهنگ و سواد قرآني آيندة جامعه؛

ـ توسعة مهارت‌هاي سه‌گانة روخواني، روان‌خواني و درک معناي آيات قرآن کريم؛

ـ ورود به درياي معرفت و ارتباط با خدا به وسيلة توانايي خواندن، درک معنا و تدبر و انس با قرآن کريم؛

ـ توانايي صحيح و روان خواندن و درک عبارات ساده و پرکاربرد به منظور توانايي نسبي تدبر اوليه در برخي آيات، با هدف تربيت ديني و ارتقاي هويت الهي؛

ـ کمک به درک معناي آيات قرآن، متون اسلامي و روايات معصومين‰؛

ـ توجه و رسيدن به آموزش جامع قرآن کريم، يعني قرائت، حفظ، مفاهيم، تدبر و سبک زندگي با هم؛

ـ رسيدن به اهداف حيطه‌هاي سه‌گانه عاطفي، شناختي و کاربردي در قرائت، حفظ قرآن و سبک زندگي قرآني و نيز علاقه‌مند شدن به کسب اطلاعات مهم قرآني؛

ـ انس با قرآن به وسيلة قرائت و مفاهيم به منظور تدبر قرآني با هدف رسيدن به سبک زندگي قرآني؛

ـ و در يک کلام، صحيح و روان خواندن آيات به همراه يادگيري مفاهيم برخي از آيات، به منظور تدبر و انس با علاقه به قرآن، براي رسيدن به سبک زندگي قرآني، يعني حيات طيبه.

1. 1. 2. جمع‌بندي و خلاصه مصاحبه‌ها دربارة غايت آموزش قرآن کريم

چنان‌که پيش‌تر بيان شد، در کنار اسناد بالادستي، از نظرات کارشناسان ارشد اين حوزه هم در قالب مصاحبه‌هاي نيمه‌ساختارمند استفاده شد که خلاصه تحليل‌هاي آن بدين شرح است:

مصاحبه‌هاي يادشده در بهار و تابستان سال 1398 با معرفي کارشناس ارشد دفتر تأليف قرآن درسي دورة ابتدايي وزارت آموزش و پرورش و خبره‌ترين افراد ديگر با آقايان نباتي، سيف، وکيل، سرشور خراساني، خدائيان، فريدوني، عزيزي، علم‌خواه، تک‌فلاح و فلاح انجام‌ شده است. بر اساس کليدواژه‌هايي که در اغلب مصاحبه‌ها بيان شده و مکتوب و موجود است، آموزش مطلوب قرآن، آموزش جامع قرآني است که باعث انس عملي دانش‌آموزان با قرآن شود.

شرايط و ملاحظات مهم براي رسيدن به آموزش مطلوب (آموزش جامع منتج به انس عملي با قرآن کريم)، بر اساس جمع‌بندي مصاحبه‌ها، عبارت‌اند از: 1. وجود معلمان علاقه‌مند و شاخص در امر تدريس؛ 2. مديريت و هماهنگي با ديگر فعاليت‌هاي مصوب آموزشي پرورشي و قرآني، به‌ويژه در سطح وزارتخانه.

1. 1. 3. تلفيق خلاصه مطالب اسناد و مصاحبه‌ها، به منظور استخراج غايت آموزش مطلوب قرآن کريم در دورة ابتدايي

ـ آموزش مطلوب قرآن، صحيح و روان خواندن آيات به همراه يادگيري مفاهيم برخي از آيات به منظور تدبر و انس با علاقه به قرآن، براي رسيدن به سبک زندگي قرآني، يعني حيات طيبه است؛

ـ آموزش مطلوب قرآن، آموزش جامع قرآني است که باعث انس عملي دانش‌آموزان با قرآن شود.

در يک کلام، هدف از آموزش مطلوب قرآن کريم در دورة ابتدايي، آموزش جامع قرآن، يعني صحيح و روان‌خواني آيات قرآن، درک مفاهيم آيات منتخب، تدبر و انس با کلام الهي به منظور رسيدن به سبک زندگي قرآني، يعني حيات طيبه است.

1. 1. 4. عناصر آموزشي مؤثر براي رسيدن به آموزش مطلوب قرآن کريم در دورة ابتدايي

برخلاف بخش قبلي دربارة پرسش اول تحقيق که بيشتر پاسخ‌ها از اسناد بالادستي به‌دست آمد، در اين بخش از همان پرسش، بيشتر پاسخ‌ها از مصاحبه‌ها به‌دست آمده‌اند؛ زيرا طبيعي است که در اسناد بالادستي بيشتر به کليات و اهداف توجه شده باشد و جزئيات را بيشتر بايد از کارشناسان ارشد اين حوزه جويا شد. به همين منظور، با پانزده نفر از مؤلفان پيشکسوت کتب قرآن ابتدايي ـ‌که خود از بهترين معلمان و مدرسان دانشگاه‌اند‌ ـ و نيز مدرسان و محققان و فعالان کشوري اين حوزه مصاحبه‌هاي نيمه‌ساختارمندي (جهت دقت در اهداف بياني ايشان) انجام گرفت و با استفاده از روش تحليل محتوا، مقوله‌هاي ذيل به‌عنوان عناصر اصلي آموزش مطلوب قرآن ابتدايي استخراج شد:

از اسناد: اهداف، محتوا، معلم و شخصيت او، روش‌هاي تدريس، رسانه‌هاي آموزشي و رسم‌الخط، نهادهاي ديگر، ارزشيابي؛

از مصاحبه‌ها: ضرورت و اهداف، محتوا، معلم، رسانه‌هاي آموزشي، نهادهاي ديگر، نظام ارزشيابي، شيوه‌هاي تدريس، مديريت امور قرآني جامعه، ارزشيابي پيشرفت تحصيلي، وسايل و رسانه‌هاي آموزشي، قرآن‌آموز، فضاي معنوي و فيزيکي، و زمان مناسب.

به‌طور کلي عناصر اصلي يادشده عبارت‌اند از: اهداف، محتوا، معلم و ويژگي‌هاي آن، نهادهاي ديگر، نظام ارزشيابي، شيوه‌هاي تدريس، مديريت امور قرآني جامعه، وسايل و رسانه‌هاي آموزشي و رسم‌الخط، قرآن‌آموز، فضاي معنوي و فيزيکي، و زمان اختصاصي مناسب براي آموزش.

1. 1. 5. سطح مطلوب عناصر مؤثر بر کيفيت آموزش درس قرآن کريم در دورة ابتدايي

بعد از به دست آمدن عناصر آموزش قرآن ـ‌که به نوعي تعيين کميت و چيستي آموزش استاندارد قرآن است‌ـ بايد دربارة کيفيت و چگونگي اين آموزش ـ‌که همان ويژگي‌هاي عناصر آموزش مطلوب است‌ ‌ـ اطلاعات کسب کرد. اين اطلاعات، هم حاصل بررسي اسناد رسمي، به‌ويژه مباني آموزش قرآن دورة ابتدايي وزارت آموزش و پرورش است و هم نتيجه مصاحبه‌هاي نيمه‌بازي است که با کارشناسان ارشد اين حوزه انجام ‌شده است. در ابتدا کليات سطح مطلوب برنامه درسي از ديدگاه منابع مهم مکتوب بيان مي‌شود.

1. 1. 6. ويژگي‌هاي برنامه درسي در آموزش مطلوب قرآن کريم دورة ابتدايي (اصول حاکم مندرج در کتاب مباني آموزش قرآن)

1. توجه جدي به موضوع «انس و علاقه به قرآن کريم و يادگيري آن» در تمام موارد، اعم از: تعيين اهداف، محتوا، روش‌هاي تدريس و شيوه‌هاي ارزشيابي؛

2. تعيين اهداف درس قرآن بر اساس اهداف آموزش و پرورش ابتدايي (مصوب شوراي عالي آموزش و پرورش)؛

3. رعايت کردن جامعيت آموزش قرآن با تأکيد بر آموزش روخواني و روان‌خواني قرآن؛

4. لحاظ کردن اهداف مشترک دورة ابتدايي در اهداف درس قرآن و توجه به ارتباط درس قرآن با دروس ديگر؛

5. تأکيد بر سهل‌الوصول بودن اهداف، محتوا، روش‌هاي تدريس و شيوه‌هاي ارزشيابي با در نظر گرفتن روان‌شناسي يادگيري؛

6. جذاب بودن محتوا و روش‌هاي تدريس، با تأکيد بر استفاده از هنر براي دستيابي هرچه بيشتر پيامدهاي عاطفي آموزش؛

7. تناسب محتواي آموزش با نيازها و علايق و توانايي دانش‌آموزان؛

8. تأکيدگذاري بيشتر بر مهارت‌هاي عملي (در قياس با دانش نظري)، به‌ويژه مهارت‌هاي سمعي و بصري؛

9. انعطاف‌پذيري روش‌هاي تدريس با در نظر گرفتن شرايط مختلف؛

10. تأکيد بر الگوگيري در آموزش قرائت قرآن؛

11. مبتني بودن آموزش روخواني بر سير سوادآموزي فارسي و استفاده از رسم‌الخط شبيه به خط فارسي؛

12. ارائة کلمات و ترکيبات قرآني که براي آموزش روخواني بر اساس سير سوادآموزي انتخاب مي‌شود، در کتاب درسي به نحوي که ارتباط آنها با آيات قرآن احساس شود؛

13. اولويت دادن به روش‌هاي فعال تدريس و کار گروهي دانش‌آموزان؛

14. استفاده از فناوري آموزشي متناسب با قداست و شأن قرآن کريم؛

15. ضرورت آموزش قرآن از زبان معلم پايه؛

16. ارتقاي توانايي معلمان با استفاده از شيوه‌هاي متنوع و مؤثر؛

17. استفاده از زمان و فضاي مناسب براي آموزش قرآن؛

18. ضرورت استمرار آموزش قرآن و رعايت تعدد و فاصله جلسات تدريس در طول هفته؛

19. تخصيص مدت زمان آموزش لازم براي دستيابي به اهداف درسي قرآن؛

20. پشتيباني از برنامه آموزش قرآن و نظارت بر آن به منظور تقويت جايگاه اين درس در دورة ابتدايي؛

21. وجود ويژگي‌هاي زير در شيوه‌هاي ارزشيابي:

الف) تقويت علاقة دانش‌آموزان به يادگيري؛

ب) توجه به دو اصل «تشويق» و «احساس موفقيت» در فرايند ارزشيابي؛

ج) حفظ و تقويت منزلت و اهميت درس قرآن در ميان دروس ديگر؛

د) جهت‌گيري ارزشيابي به علت ارزشيابي توصيفي؛

هـ) توجه به اصل تفاوت‌هاي فردي دانش‌آموزان؛

و) پرهيز از ايجاد محيط‌هاي اضطراب‌آور؛

22. اشاعه براي آموزش قرآن از راه‌هاي گوناگون، به‌ويژه بهره‌گيري از اولياي دانش‌آموزان و صداوسيما.

در مورد ويژگي‌ها و کيفيت اين عناصر هم نکات مهم و قابل توجهي به دست آمد که در جدول شمارة 1 مشاهده مي‌شود.

جدول 1. جزئيات و کيفيت عناصر آموزش مطلوب قرآن دورة ابتدايي بر اساس اسناد بالادستي و نظرات کارشناسان ارشد

زيرمقوله‌ها

مقوله‌ها

تم‌ها

آموزش جامع قرآن يعني صحيح و روان‌خواني آيات قرآن، درک مفاهيم آيات منتخب، تدبر و انس با کلام الهي، به منظور رسيدن به سبک زندگي قرآني يعني حيات طيبه، شخصيت قرآني پيدا کردن، نزديک شدن به سبک زندگي معصومين‰، هدايت الهي يافتن، آشنايي با قرآن، انس و علاقه به قرآن، شنيدن و يادگيري آن، سواد قرآني به دست آوردن، آشنايي با قواعد ضروري روخواني، روخواني قرآن از روي رسم‌الخط آموزشي به صورت شمرده، توانايي خواندن آيات به صورت روان و آهنگين، حفظ برخي سوره‌هاي کوتاه، آشنايي با مفهوم برخي کلمات و آيات. و نيز داستان‌هاي قرآني، شناسايي و تقويت استعدادهاي دانش‌آموزان، تقويت انس و علاقه به قرآن

اهداف غايي

اهداف واسطه‌اي

اهداف جزئي (شناختي، عاطفي و رفتاري)

اهداف

توجه به ابزار بودن روخواني حتي آموزش جامع براي هدايت، تربيت و تدبر، به‌روز و کاربردي و جامع بودن، منطقي و متناسب با سن بودن، آموزش عمومي به جاي آموزش تخصصي، داراي انعطاف و پويايي و نشاط، خواندن قرآن، پيام قرآني، داستان‌هاي قرآني، درک معناي ترکيب‌ها و عبارات ساده، ارتباط منطقي با دروس ديگر و دروس قرآن ساير پايه‌ها، محتواي آيات حزب مفصل (حفظ پنج جزء آخر به همراه مفاهيم جزئي در حد فهم) بودن، توجه به تفاوت رسم‌المصحف، رسم‌الاملاء و رسم‌الخط آموزشي و استفاده به‌موقع از آنها

اهميت و ويژگي‌هاي

محتواي آموزشي

محتواي آموزشي

کلاس جذاب و بانشاط باشد و اصول عمومي کلاس‌داري رعايت شود، شيوه تدريس همگاني باشد و با کمک محتوا، فراگير را به هدف نزديک کند و حتي‌الامکان طوري باشدکه خود يادگيرنده، ياد بگيرد که چگونه قرآن را ياد بگيرد و از آن استفاده کند. بايد مباني تدريس هر بخش از محتوا-که درکتاب مباني تدريس قرآن ابتدايي آموزش و پرورش آمده است‌- رعايت شود.

روش کلاس‌داري

و شيوه‌هاي آموزشي

روش کلاس‌داري

و تدريس

وسايل آموزشي شامل کتاب درسي (که بايد صفحه‌آرايي آن زيبا باشد)، کتاب راهنماي معلم، قرآن کامل، لوحه، نوار و فيلم‌هاي آموزشي روش تدريس قرآن؛ و وسايل کمک‌آموزشي شامل کتاب‌هاي کمک‌آموزشي مثل کتب داستان‌هاي قرآني، نرم‌افزارها، مجلات و سايت‌هاي آموزشي و کتاب راهنماي والدين (صفحه‌آرايي کتاب زيبا باشد).

وسايل آموزش قرآن

و وسايل کمکي آموزش قرآن

وسايل آموزشي و کمک‌آموزشي

ارزشيابي به معناي امتحان نيست و به معناي ارزشيابي از برنامه آموزشي يعني امتحان صحت تنظيم هدف، محتوا و روش تدريس بايد باشد. توجه به هدف اصلي و سپس نحوه آموزش جامع در ارزشيابي

اصول ارزشيابي درس قرآن مندرج در کتاب مباني آموزش قرآن ابتدايي

چرايي ارزشيابي آموزشي

چگونگي ارزشيابي آموزشي

ارزشيابي آموزشي

صلاحيت‌هاي عمومي مندرج در کتاب مباني آموزش قرآن ابتدايي

صلاحيت‌هاي تخصصي و حرفه‌اي مندرج در کتاب مباني آموزش قرآن دورة ابتدايي، تربيت حرفه‌اي يافتن معلم، به‌روز بودن، علاقه‌مند ساختن به اعتقاد به قرآن و نيز ايجاد دانش و مهارت ارتباط با قرآن در بين دانش‌آموزان

صلاحيت‌هاي عمومي معلمان قرآن

صلاحيت‌هاي تخصصي معلمان قرآن

معلم و مربي قرآني

هرچه سن قرآن‌آموز کمتر باشد، بهتر است. بايد داراي علاقه و انگيزه باشد و آموزش‌ها متناسب با او باشد. فرصت کافي براي تمرين خارج از مدرسه را داشته باشد و در اين خصوص به وسايل آموزشي و کمک‌آموزشي مربوطه دسترسي داشته باشند

انگيزه، علاقه و وقت کافي داشتن،

آماده بودن امکانات مربوطه

قرآن‌آموز

کلاس قرآن بايد در زمان و مکان مناسب دانش‌آموزان تشکيل شود. همچنين مجموعه مدرسه با اهداف درس قرآن هماهنگ باشند. زمان اختصاصي به آموزش هم کافي باشد

فضاي قرآني مدرسه و فضاي فيزيکي و در شأن آموزش قرآن

فضاي معنوي و فيزيکي و زمان مناسب

هماهنگي خانواده‌ها با برنامه‌هاي قرآني، قدري آتش به اختيار بودن در اجرا و عمل، هماهنگ بودن با معلم، توجيه شدن با برنامه آموزش قرآن مدرسه، علاقه‌مند، پيگير و معتقد بودن نسبت به اهميت آموزش قرآن

معتقد، علاقه‌مند و پيگير بودن،

آشنايي با وظايف مربوطه در اين خصوص

خانواده

دستگاه‌هاي قرآني باهم هماهنگ باشند، قدري آتش به اختيار بودن در عمل و اجرا، تمرکز، داشتن برنامه و عدم موازي‌کاري، اجراي پشتيباني‌هاي لازم، و در مرحله بعد هماهنگ بودن امور قرآني جامعه با آموزش‌هاي قرآني عمومي مدارس، توجه مديران و کارشناسان مربوطه به وظايف محوله در اين خصوص، توجه به استانداردسازي و نقش دارالقرآن‌ها و فعاليت‌هاي مکمل قرآني آموزش و پرورش، استانداردسازي و توجه به نقش قرآني نهادهاي خارج از آموزش و پرورش، مثل مساجد و نهادهاي مردمي و صداوسيما و نهادهاي دولتي

نقش نهادهاي ديگر

همکاري و مديريت نهادها

به‌روز بودن نهادها

نهادهاي ديگر و مديريت قرآني آنها

ضريب اهميت هر يک از عناصر يادشده بر اساس مستندات موجود و نظرات کارشناسان اين حوزه:

با بررسي دقيق‌تر اسناد موجود و مصاحبه‌هاي انجام‌شده نتايجي به دست آمد كه در جدول شمارة 2 ذكر شده است.

جدول 2. تعداد تأکيد هر يک از عناصر آموزش قرآن دورة ابتدايي بر اساس نتايج مصاحبه‌ها

نهادهاي ديگر جامعه و مديريت آنها

18 بار

شيوه‌هاي تدريس

27 بار

اهداف

24 بار

فضاي معنوي، فيزيکي و زمان و پشتيباني مناسب

6 بار

معلم و مربي

 42 بار

فضاي قرآني مدرسه

3 بار

محتوا

45 بار

وسايل کمک‌آموزشي و رسانه

21 بار

قرآن‌آموز

9 بار

خانواده

15 بار

نظام ارزشيابي

18 بار

با بررسي جدول شمارة 2 مي‌توان اين نتيجه را گرفت که مهم‌ترين عناصر آموزش قرآن کريم در دورة ابتدايي، ابتدا محتواي آموزشي و معلم، سپس اهداف، وسايل کمک‌آموزشي، شيوه‌هاي تدريس، نظام ارزشيابي، خانواده و مديريت قرآني و نهادهاي ديگر جامعه و درنهايت، خود قرآن‌آموز، پشتيباني، فضاي فيزيکي و قرآني مدرسه است.

جدول 3. سطوح اهميتي عناصر آموزش قرآن دورة ابتدايي بر اساس اسناد اصلي و نظر کارشناسان ارشد اين حوزه

عناصر درجه 1 آموزشي

محتواي آموزشي و معلم

عناصر درجه 2 آموزشي

اهداف، وسايل کمک‌آموزشي، شيوه‌هاي تدريس، نظام ارزشيابي، خانواده، مديريت و نهادهاي ديگر جامعه

عناصر درجه 3 آموزشي

خود قرآن‌آموز، پشتيباني و فضاي فيزيکي و قرآني مدرسه

چنان‌که ملاحظه مي‌شود، با توجه به يافته‌هاي جدول شمارة 3، اصلي‌ترين عناصر آموزش قرآن رسمي دورة ابتدايي عبارت‌اند از: محتواي آموزشي و معلم. بعد از استخراج شاخص‌هاي سنجش آموزش مطلوب قرآن کريم در نظام رسمي آموزش دورة ابتدايي، براي پاسخ‌گويي به پرسش اصلي تحقيق، ضمن مشاهدات ميداني، با سرگروه‌هاي آموزشي و معلمان نمونه و پيشکسوت آموزش قرآن ابتدايي مصاحبه شده است. غير از برخي از افراد نام‌برده در مصاحبه قبلي ـ‌که خود از معلمان مجرب و نمونه کشوري‌اند ‌ـ از کارشناسان آموزش قرآن و معلمان نمونه نواحي چهارگانه استان قم نيز در اين مرحله و در بهار و تابستان سال 1398 مصاحبه نيمه‌باز (پيوست شماره 2) به عمل آمد و نتايج آن به صورت تحليلي ارائه خواهد شد. باز هم قبل از پاسخ‌گويي جزئي‌تر به پرسش تحقيق، ابتدا يافته‌هايي که در مورد کليات (پاسخ باز) وضعيت موجود آموزش قرآن دورة ابتدايي ـ‌که از پاسخ‌هاي جامعه هدف، استخراج و جمع‌آوري شده است ‌ـ بيان مي‌شود. ذکر اين نکته لازم است که تمام مصاحبه‌شونده‌ها در اين بخش، اعم از مؤلفان، کارشناسان، سرگروه‌ها و معلمان نمونه، هم خود به امر تدريس قرآن ابتدايي مشغول بودند و هم به‌عنوان يک محقق و کارشناس به‌طور ميداني در جريان امور اجرايي و ميداني آموزش قرآن ابتدايي هستند. ضمناً يادآوري مي‌شود به دليل کمبود وقت مصاحبه‌شوندگان و نيز طبيعت مصاحبه، اشکالات گرفته شده به نظام آموزشي قرآن دورة ابتدايي، به معناي نفي مسائل مثبت فراوان اين نظام آموزشي مقدس قرآني در کشور نيست. به عبارت ديگر، با پذيرش مسائل خوب و مثبت نظام فعلي آموزش قرآن ابتدايي، مشکلات و آسيب‌هاي آن، ا‌ن‌شاءالله از روي دلسوزي و براي توجه مسئولان و به‌ويژه معلمان دلسوز، و مهم‌تر از همه اداي دين به ساحت مقدس قرآن و امانت‌هاي الهي، اشاره و بازگو شده است.

1. 1. 7. جمع‌بندي و خلاصه مصاحبه‌ها در مورد کليات وضعيت موجود آموزش قرآن کريم نظام رسمي دورة ابتدايي ايران

با وجود رشد جزئي، عدم دغدغه عملي اغلب مسئولان مربوطه درباره درس قرآن و ضعف مديريت و هماهنگي و توجيه و نظارت و پشتياني‌هاي کافي از يک سو، و ضعف عمومي بيشتر معلمان در ابعاد مختلف از سوي ديگر، باعث افت وضعيت آموزش مطلوب قرآن دورة ابتدايي شده است.

1. 1. 8. نتايج مصاحبه‌ها در مورد وضعيت فعلي هر يک از عناصر اصلي آموزش رسمي قرآن کريم دورة ابتدايي

در اين مرحله، قصد بر اين است که نگاه دقيق‌تري به پرسش تحقيق داشته باشيم؛ يعني به جاي کلي‌گويي، نظر افراد جامعه آماري دربارة وضعيت فعلي هر يک از عناصر اصلي مستخرجة آموزش قرآن ابتدايي ذکر مي‌شود:

1. وضعيت فعلي در مورد محتواي درسي آموزش قرآن ابتدايي:

نقاط قوت: تا حدي کامل و شامل آموزش جامع‌اند؛

نقاط ضعف: عدم تطابق برخي آيات مربوط به قرائت با پيام‌هاي قرآني همان دروس؛ عدم استفاده از حزب مفصل (پنج جزء آخر قرآن) به جاي سوره‌ها و آيات پراکنده.

2. وضعيت فعلي در مورد نقش معلم آموزش قرآن ابتدايي:

نقاط قوت: برخي معلمان ـ‌که تعدادشان بسيار كم است ‌ـ در زمينه آموزش قرآن ابتدايي اهتمام نسبتاً خوبي دارند؛

نقاط ضعف: تقريباً همه مصاحبه‌شوندگان درباره ضعف عمومي علمي و عملي اکثر معلمان اتفاق نظر داشتند و برخي هم از الگو نبودن معلمان و تسلط نداشتن آنها بر مهارت ايجاد ارتباط دانش‌آموزان با قرآن، گله‌مند بودند.

1. 4. نتيجه‌گيري

همان‌طور که بيان شد، در عناصر اصلي آموزشي قرآن دورة ابتدايي، ضمن وجود نسبي نکات مثبت، مشکلات نسبتاً زيادي وجود دارد که اميد است با انتشار اين دست مقالات، در کنار اقدامات جدي‌تر مسئولان مربوطه، آموزگاران دورة ابتدايي به‌طور شخصي هم به دنبال به‌روز كردن و استانداردسازي آموزش قرآن ـ‌آن‌گونه که در اين تحقيق آمده است‌ ـ به دانش‌آموزان باشند.

نکته جالب اين است که وقتي به تحقيقات نسبتاً پراکنده انجام‌شده ـ‌که در بخش پيشينه تحقيق هم اشاره شدـ توجه مي‌کنيم، به بيشتر نکات، به‌ويژه نقاط ضعف، خاصه ضعف معلم در آموزش روخواني و استماع دادن تلاوت آيات و سوره‌هاي درسي، برمي‌خوريم؛ اما چنان‌که بيان شد، تحقيقات انجام‌شده، هم کم‌اند، هم شبه‌علمي‌اند و هم غيرجامع و پراکنده‌اند.

در پايان و به مناسبت بحث، مجدداً نظر نباتي(1387) ذکر مي‌شود:

علي‌رغم اينکه ضرورت آموزش قرآن مورد تأکيد همگان است، وقتي در نظام آموزش و پرورش کشور نيز رسماً بر آن همت گمارده شده است، اما تحقيقات انجام‌گرفته درباره کم و کيف و ابعاد مختلف قرآن بسيار پراکنده بوده و نشانگر غفلت متخصصان به اين موضوع مهم است. همچنين مربيان و معلمان قرآن در سطح کشور، عمدتاً از لحاظ کيفي و تخصصي آمادگي لازم را براي آموزش مؤثر قرآن ندارند. کيفيت پايين و عملکرد ضعيف آموزش‌دهندگان آن، مهم‌ترين علت عدم توفيق بسياري از طرح‌هاي قرآن‌آموزي بوده است.

در پايان تحقيق، پيشنهاد مي‌شود که همه‌ساله کارگاه‌هاي به‌روزرساني آموزش قرآن براي آموزگاران گذاشته شود و در ارزشيابي‌ها، آموزش موفق قرآن داراي امتياز ويژه‌اي باشد و نيز بازديد‌هاي باليني از نحوه تدريس قرآن معلمان بيشتر و کيفي‌تر شود. ضمناً همان‌طور که در بالا ذکر شد، با توجه به اينکه از اين دست تحقيقات کاربردي در زمينه آموزش قرآن ابتدايي کم انجام ‌شده است، پيشنهاد مي‌شود تحقيقات ديگري توسط ديگر محققان ارجمند، بدين شرح انجام شود:

ـ بررسي دلايل وجود نقاط ضعف در هر يک از عناصر آموزش قرآن دورة ابتدايي؛

ـ بررسي راه‌هاي حل نقاط ضعف در آموزش قرآن دورة ابتدايي؛

ـ بررسي وضعيت آموزش قرآن در دوره متوسطه اول؛

ـ بررسي وضعيت آموزش قرآن در دوره متوسطه دوم؛

ـ بررسي وضعيت آموزش قرآن در دوره پيش‌دبستاني.