اسلام و پژوهش‌های تربیتی

ت
 
مقدمه
انسان توانایی‌ها و استعدادهای گوناگونی دارد. این استعدادها در فرایند تعلیم و تربیت شکوفا می‌شوند و به‌فعلیت می‌رسند. در میان ساحت‌های مختلف تربیت، تربیت دینی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. شکل‌گیری هویت دینی و ارزش‌های والای انسانی، در پرتو تربیت دینی تحقق می‌یابد. قرآن کریم در آیات متعددی هدف از بعثت انبیا را تربیت دینی عنوان می‌کند. برای نمونه، در این آیه به‌صراحت به این نکته اشاره می‌فرماید: «لَقَدْ مَنَّ اللهُ عَلَي الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ» (آل‌عمران: 164). زمانی که دربارة بزرگ‌ترین نعمت خداوند، یعنی نعمت بعثت پیامبر اسلام سخن به‌میان آمده است، می‌فرماید: خداوند بر مؤمنان منت گذاشت (نعمت بزرگی بخشید)، هنگامی که در میان آنها پیامبری برانگیخت. سپس می‌گوید: این پیامبر قرار است سه برنامة مهم را دربارة آنها اجرا کند: نخست اینکه آیات پروردگار را بر آنها بخواند و (دیگر اینکه) آنان را پاک کند و سرانجام کتاب و حکمت به آنها بیاموزد؛ هرچند پیش از آن در گمراهی آشکار بودند (مکارم شیرازی و علی‌بابایی، ۱۳۸۲، ج1، ص346). با توجه به ضرورت تربیت دینی افراد جامعه، تلاش برای فراهم کردن مقدمات تربيت ديني یکی از وظایف مهم دولت اسلامي است. تربیت دینی در بسیاری از کشورهای جهان از جمله موضوعات درسی مدارس است‏ (الیاس، ۱۳۹۳، ص139). تربیت دینی به‌معنای شکوفاسازی و به‌فعلیت رساندن جمیع استعدادها در جنبه‌های گوناگون؛ یعنی ابعاد جسمانی، عقلانی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی در مسیر حرکت به‌سوی کمال مطلوب و قرب الهی است‏ (ضرابی، ۱۳۹۸، ص117). ازآنجاکه انسان چندبعدي است و همة ابعاد وجودی او باهم در تعامل‌اند، برای دستیابی به اهداف تربیت دینی باید از تمام ابعاد تربیتی انسان (شناختی، عاطفی و رفتاری) بهره گرفت؛ یعنی به‌طور هم‌زمان، هم باید به متربی شناخت‌هایی داد و هم از عواطف او در تکوین این داده‌ها بهره گرفت و از فرایندهای رفتاری استفاده کرد‏ (ابوطالبی، ۱۳۸۶، ص35). 
بخش عمده‌ای از آسیب‌های تعلیم و تربیت به فقدان نگاه جامع و متوازن و نظام‌وار بازمی‌گردد و يک‌جانبه‌گرایی و نگرش کاريکاتوری خسارت‌های زيادی به‌بار می‌آورد. یکی از مصادیق توجه همه‌جانبه، توازن در ارائة محتوای متناسب با حیطه‌های مختلف وجودی انسان (شناختی، عاطفی و رفتاری) است. با وجود این، در نظام‌های آموزشی مختلف، از جمله در نظام آموزشی ایران، شاهد نوعی تحویل‌نگری در امر آموزش و پرورش هستیم. در نظام آموزشی ما اصالت دادن به یادگیری و رشد عقلی جریان دارد (زینلی و دیگران، ۱۳۹۶، ص12). در غرب نیز با ظهور پارادایم اثبات‌گرایی در علم، حیطة شناختی در نظام‌های آموزشی غلبه پیدا کرد (معتمدنسب، ۱۳۹۷، ص1). این در حالی است که نقش عواطف در فرایند یادگیری، در پژوهش‌های متعدد به‌اثبات رسیده است‏ (ضرابی، ۱۳۸۸، ص363). تمرکز زیاد بر جنبه‌های شناختی در آموزش و پرورش ممکن است باعث مشکلاتی از جمله کاهش انگیزه و علاقة دانش‌آموزان به یادگیری، نادیده گرفتن سایر جنبه‌های یادگیری و عدم آمادگی آنها برای مواجهه با زندگی واقعی شود.
بر اساس راهنمای برنامة درسی تعلیم و تربیت دینی، اهداف درس دينی در سه حیطة شناختی، عاطفی و کنشی (رفتار و عمل) تعیین شده است؛ يعنی دانش‌آموزان بايد در پايان دورة ابتدايی به شناخت‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای معينی برسند. تعيين اهداف در اين سه قلمرو به برنامه‌ريزان و معلمان کمک می‌کند که آنها صرفاً در اهداف شناختی متمرکز نشوند؛ بلکه محتوای درسی و روش‌های تدريس و نيز ارزشيابی را به‌گونه‌ای تنظيم کنند که دانش‌آموز به هر سه هدف برسد‏ (اعتصامی و راصد، ۱۳۹۰، ص67). همچنین در اسناد بالادستی بر چندبعدی بودن دین و لزوم توجه به بعد عاطفی دین تأکید شده است‏ (شورای عالی آموزش و پرورش، ۱۳۹۰، ص300). عواطف در دو دسته یا دو قطب مثبت و منفی دسته‌بندی می‌شوند (نودهی، ۱۳۹۵، ص33). 
در پژوهش حاضر، منظور از عواطف دینی حب و بغض در راستاي تقرب به خداست (خدایاری‌فرد و دیگران، ۱۳۹۱، ص68). عواطف دینی در دو دستة اصلی مثبت و منفی دسته‌بندی شده‌اند. عواطف مثبت در راستاي پذيرش قلبي نسبت‌به پروردگار يكتا، انبيا، اوليا و مؤمنان در فرد دین‌دار به‌وجود مي‌آيد و عواطف منفي عبارت‌اند از: احساس دشمني يا كراهت نسبت‌به كساني كه دشمن خدا، پيامبران و اولياي دين‌اند (خدایاری‌فرد و دیگران، ۱۳۹۱، ص77). برای هر دسته از عواطف مثبت و منفی مؤلفه‌هایی در نظر گرفته شده است. مؤلفه‌های عواطف مثبت عبارت‌اند از: محبت به خدا، محبت به انبیا، ائمه، اولیای خدا و محبت به مؤمنین؛ و مؤلفه‌های عواطف منفی عبارت‌اند از: دشمنی با دشمنان خدا و دشمنی با دشمنان انبیا، ائمه و اولیای خدا (خدایاری‌فرد و دیگران، ۱۳۹۱، ص73).
در سال‌های اخیر، توجه به نیازهای نو در عرصة آموزش دین، رویکردهای جدید در امر آموزش، توجه بیش‌ازپیش به جنبه‌های نگرشی آموزه‌های دینی، لزوم بهره‌گیری از روش‌های نوین در تعلیم و تربیت دینی و به‌کارگیری تربیت دینی به‌منظور شکل‌گیری رفتارهای دینی و تقویت احساس دینی از طریق شناخت دین و تفکر در آن، متخصصان تعلیم و تربیت دینی را بر آن داشته است تا با برنامه‌ریزی دقیق و مطالعة جامع در این زمينه، کار تهیة برنامه‌ای نوین برای تعلیم و تربیت دینی را بر عهده گيرند (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، ۱۳۹۷). در برنامة درسی، کتاب جايگاه ويژه‌ای دارد و عمدة مطالب و مفاهيم مورد نياز کودک در تربيت دينی به‌صورت مطالب نوشتاری و تصويری در کتاب گنجانده می‌شود و به‌تبع آن، ديگر فعاليت‌ها و کارهای معلم سمت‌وسو می‌يابد. کتاب درسی مفاهيم جزئی معين‌شده در راهنمای برنامة درسی را در قالب درس شرح و بسط می‌دهد و در شکلی آموزشی ارائه می‌کند (اعتصامی و راصد، 1390، ص99). بنابراین بخش عمده‌ای از هدف مورد نظر برنامه‌ریزان با تدوین کتاب‌های درسی قابل تحقق است. کتاب‌های درسی به‌خاطر اهمیت زیادی که در تعیین محتوا و خط‌مشی آموزشی دارند، کانون توجه دست‌اندرکاران آموزش و پرورش هستند. به همين منظور، سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي به‌عنوان متولي سیاست‌گذاری در حوزة تألیف و تدوين کتب درسي در چند سال اخير به ارائه و تغيير محتواي کتاب درسی «هديه‌هاي آسمان» در راستاي طرح تحول بنيادين آموزش و پرورش کشور پرداخته است. با توجه به اهميت تربيت ديني در مقاطع گوناگون تحصيلي، اين بخش از برنامة درسي به‌تناسب سطح سني دانش‌آموزان و به‌منظور پاسخ‌گويي به نيازهاي ديني آنها و جلب مشارکت افراد در فرايند آموزش و يادگيري تدارک دیده شده است (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، ۱۳۹۷). 
کتاب‌های درسی باید منطبق با استانداردها و اهداف آموزشی باشند تا بهترین اثر را در فرایند یادگیری داشته باشند. از جمله ویژگی‌های مطلوب کتاب درسی، میزان دعوت به فعالیت و کنشگری دانش‌آموزان است که از آن به ضریب درگیری یاد می‌شود. در سند تحول بنیادین، دربارة اهمیت این موضوع چنین ذکر شده است: 
ازآنجاکه بر مبنای فلسفة اسلامی، در شناخت، شناسنده (عالم) نقشی مؤثر دارد، لذا می‌توان گفت که عمل و فعاليت يادگيرنده در موقعيت‌های تربيتی، ضروری و بااهميت است. به‌سخن‌ديگر، يادگيری عمل متربی است و اين عمل، عملی اختياری و آگاهانه است و قصد و جهد متربيان شـرط لازمی برای آن است. بر اساس اين مبانی، کسب معرفت و شايستگی‌های پايه برای تعالی وجودی متربی مستلزم مواجهة فعال متربی با جهان هستی، و به‌سخن‌عام‌تر، با موقعيت‌های زندگی است‏ (شورای عالی آموزش و پرورش، ۱۳۹۰، ص279). 
همچنین گفته شده است که جهت‌گیری ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی باید دارای این خصوصیت باشد‏ (شورای عالی آموزش و پرورش، 1390، ص300). علاوه بر این، یکی از اصول حاکم بر برنامة درسی تعلیم و تربیت دینی، اصالت قائل شدن به کیفیت فرایند یاددهی ـ یادگیری و استفاده از روش آموزش فعال است. چنان‌که در راهنمای معلمِ هدیه‌های آسمانی پایة ششم ذکر شده است، برای نیل به زیستن دینی که هدف اصلی تربیت دینی است، لازم است دانش‌آموختگان فرایند یادگیری را به‌خوبی آموخته باشند تا در مواجهه با هر مسئلة تازه‌ای، راه‌حل مناسب آن را پیدا کنند و جریان یادگیری را تداوم بخشند. بر این اساس، فقط نتیجة یادگیری مهم نیست؛ بلکه آنچه طی فرایند آموزش اتفاق می‌افتد نیز از اهمیت فراوان برخوردار است. ثمرة این بحث آن است که اولاً درگیری دانش‌آموزان در جریان یادگیری موجب عمیق‌تر و پایدارتر شدن آموخته‌های آنان می‌شود؛ ثانیاً معلم را یاری می‌دهد تا برای ارزشیابی پیشرفت یادگیری آنان، هم به فرایند و هم به محصول توجه کند و به نتایج بهتری دست یابد؛ ثالثاً اینکه به‌واسطة فعالیت بیشتر در امر یادگیری، در دانش‌آموزان احساس خوب و خوشایندی ایجاد می‌کند که به‌ویژه برای درس دینی، فوق‌العاده حائز اهمیت است ‏(سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، ۱۳۹۷، ص3). 
همچنین فعال بودن محتوای کتب درسی می‌تواند بر توانایی‌ها و تفکر دانش‌آموزان تأثیر بگذارد و روند یادگیری را بهبود بخشد. تعامل و فعالیت دانش‌آموزان با محتوای درسی می‌تواند به شکل‌دهی به تجربیاتشان کمک کند و این امکان را فراهم می‌کند تا مفاهیم را بهتر درک کنند. چنان‌که اشاره شد، بین کیفیت محتوای کتاب‌های درسی و میزان یادگیری تأثیر مستقیم وجود دارد. نقطة اتصال علایق، نیازها و توانایی‌های ذهنی فراگیران با برنامة درسی، هدف‌های برنامة درسی است (ملکی، ۱۳۸۸، ص35) و نخستین گام برای ایجاد امکان برای تحقق هدف، انتخاب محتوای آموزشی مناسب و مطلوب است‏ (ملکی، ۱۳۸۸، ص47). ازاین‌رو محتوای کتاب‌ها باید مورد ارزیابی قرار گیرند و در صورت نیاز تغییر یابند. ممکن است به همین دلیل مبحث ارزشیابی و پژوهش را از مهم‌ترین مباحث قلمرو برنامة درسی عنوان کرده باشند (مهرمحمدی، ۱۳۹۰، ص343).
یکی از روش‌های ارزیابی محتوای کتاب‌های درسی، تحلیل محتواست. تحلیل محتوا به‌عنوان یک شیوة پژوهشی کاربردهای متعددی در حوزه‌های مختلف علوم‌انسانی، از جمله علوم تربیتی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و... دارد (حسن‌مرادی، ۱۳۸۸، ص29). تحلیل محتوا یک روش علمی برای بررسی و تفسیر محتوای کتب، مقالات، رسانه‌های ارتباط‌جمعی و سایر منابع است. در این میان، کتاب‌های درسی به‌طور ویژه‌ای مورد علاقة پژوهشگران قرار گرفته‌اند؛ چراکه حاوی اطلاعات زیادی دربارة برنامة درسی هستند ‏‏(گال، بورگ و گال، ۱۳۸۶). این روش می‌تواند برای بررسی محتوای کتاب‌های درسی از نظر اهداف آموزشی، محتوای علمی، روش‌های تدریس و سایر جنبه‌ها مورد استفاده قرار گیرند. برای بررسی میزان درگیری فراگیران با محتوای آموزشی، روش ویلیام رومی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پژوهش حاضر با هدف ارائة پاسخی شایسته به این پرسش انجام شده است که «محتوای ناظر بر عواطف دینی کتاب درسی هدیه‌های آسمانی دورة ابتدایی به‌صورت فعال ارائه شده است یا خیر؟» بنابراین فعال بودن محتوایی که حاکی از عواطف دینی است، کانون توجه پژوهشگر بوده است. 
پيشينه
در زمینة تحلیل محتوای کتاب‌های درسی پژوهش‌های متعددی انجام شده است که بخشی از آن به تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی اختصاص دارد. در میان این پژوهش‌ها نیز تعدادی با روش ویلیام رومی صورت پذیرفته است (ایمانی و مظفر، ۱۳۸۳). در یک پژوهش به مقایسة میزان ضریب درگیری کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار آن در مقایسه با محتوای کتاب تعلیمات دینی سال دوم دبستان پرداختند. نتیجة پژوهش حاکی از این بود که کتاب هدیه‌های آسمانی موجب درگیری بیشتر دانش‌آموزان با محتوا شده و کتاب تعلیمات دینی ضریب درگیری پایینی داشته است (افضل‌خانی و سمیعی، ۱۳۹۲). 
در پژوهش تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی پایة ششم ابتدایی (متن، پرسش‌ها و تصاویر)، از منظر فعال و غیرفعال بودن بر اساس روش ویلیام رومی در سال تحصیلی 1391ـ1392 به این نتیجه دست یافتند که متن کتاب هدیه‌های آسمانی متنی غیرفعال است و بیشتر به بیان حقایق و ارائة اطلاعات می‌پردازد؛ اما پرسش‌های کتاب فعال و پویا هستند و زمینه را برای یادگیری فعال فراهم می‌کنند؛ اما تصاویر کتاب نشان‌دهندة غیر‌فعال بودن تصاویر است. پژوهش بررسی میزان فعال و غیرفعال بودن محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی پایة پنجم ابتدایی بر اساس تکنیک ویلیام رومی نشان داد که متن کتاب هدیه‌های آسمانی پایة پنجم ابتدایی به‌روش غیرفعال، اما فعالیت‌ها و تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی به‌روش فعال تدوین شده‌اند‏ (مصلح امیردهی و احمدی جویباری، ۱۳۹۸). 
یافته‌های پژوهش تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی پایة سوم ابتدایی این نتیجه را به‌دست داد که متن و تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی پایة سوم ابتدایی سال تحصیلی 1395ـ١٣٩6 به‌روش غیرفعال و پرسش‌های کتاب به‌روش فعال تدوین شده‌اند (زائرپور ‌تمبکی و زائرپور ‌تمبکی، ۱۳۹۵). امیری (۱۳۹۸) در پژوهش خود، کتاب هدیه‌های آسمانی دوم، سوم و چهارم ابتدایی را مورد تحلیل قرار داد و به این نتیجه رسید که تصاویر و سئوالات فعال‌اند و دانش‌آموز را به‌خوبی درگیر می‌کنند؛ درحالی‌که متن کتاب غیرفعال و غیرپویاست. نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی سوم دورة ابتدایی به‌روش ویلیام رومی، نشان می‌دهد که متن کتاب هدیه‌های آسمانی متنی غیرفعال است؛ تصاویر این کتاب فعال‌اند و سؤالات مطرح‌شده در کتاب با ضریب درگیری بالا بسیار فعال‌اند ‏(یوسفی مقدم و دیگران، ۱۳۹۴). 
بر اساس پژوهش تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی چهارم مقطع ابتدایی به‌روش ویلیام رومی، مشخص شد که متن و تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی پایة چهارم ابتدایی 1394ـ1395 به‌روش غیرفعال و پرسش‌های کتاب به‌روش فعال تدوین شده‌اند ‏(محمدی و دیگران، ۱۳۹۵). بر اساس پژوهش مفیدیان نائینی (۱۳۹۶)، نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل کتاب هدیه‌های آسمانی پایة پنجم نشان داد که متن کتاب در تمامی دروس پایین‌تر از ضریب درگیری بوده و غیرفعال است. تصاویر کتاب نیز در دامنه قرار دارد و فعال است. هارونی (۱۳۹۵) به این نتیجه رسیده است که متن کتاب هدیه‌های آسمانی پایة دوم و سوم غیرفعال است، اما نتایج تحلیل تصاویر و فعالیت‌ها نشان داد که تصاویر و فعالیت‌های مندرج در متن کتب از شاخص مطلوبیت نسبی برخوردارند.
تعدادی از پژوهش‌ها نیز کتاب هدیه‌های آسمانی را بر اساس برخی ابعاد یا آموزه‌های دینی مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج پژوهش تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی دورة ابتدایی بر اساس مؤلفه‌های عاطفة دینی نشان داد که مؤلفان بیشتر بر طرح عواطف دینی مثبت، مانند محبت به خدا، اهتمام داشته‌اند. همچنین در شکل ارائة محتوا، بیشترین استفاده، از کلمات و گزاره‌های متن، و کمترین استفاده، از تصاویر صورت گرفته است ‏(نیکونظر و دیگران، ۱۴۰۰). طبق نتایج پژوهش امینی و دیگران (۱۳۹۱)، توجه به نمادها و مؤلفه‌های مهدویت و آموزش آن در کتاب‌ هدیه‌های آسمانی، بسیار کم است. یافته‌های پژوهش ‏عبدالرحمیان و صمدی (۱۳۹۹) نشان داد که در این کتب به موضوع مهدویت به‌صورت مطلوب پرداخته نشده است. بر اساس یافته‌های پژوهش اسفندیاری (۱۳۹۵) بخش مهدویت کتب هدیه‌های آسمانی از لحاظ اصول طراحی پیام آموزشی در دامنة مطلوب قرار دارد. 
مهربان (۱۳۹۵) در پژوهش خود به این نتیجه رسید که در هیچ بخشی از متن کتاب هدیه‌های آسمانی پایة دوم و ششم به‌صورت آشکار و مستقیم سخنی از امر به معروف و نهی از منکر به‌میان نیامده است؛ ولی به‌طور غیرمستقیم و با روندی متناسب با رشد ابعاد سنی و عقلی دانش‌آموزان، آموزة امر به معروف و نهی از منکر به‌خوبی آموزش داده می‌شود. چنان‌که مشاهده می‌شود، تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی مورد توجه پژوهشگران بوده است، اما با وجود اهمیت انکارناپذیر نقش عواطف دینی در فرایند تربیت دینی و میزان فعال بودن محتوای مربوط به عواطف دینی، به این مسئله پرداخته نشده است. بنابراين تمايز اصلي پژوهش حاضر با پژوهش‌های دیگر، تأکيد و تمرکز بر میزان فعال بودن محتوای ناظر به عواطف ديني در کتاب هديه‌هاي آسمانی است.
1. روش پژوهش
برای دستیابی به اهداف پژوهش، از روش تحلیل محتوا و به‌طور مشخص از تکنیک ویلیام رومی استفاده شده است. تکنیک ویلیام رومی یکی از روش‌های رایج و کاربردی در میان روش‌های مختلف تحلیل محتواست. این روش بر اساس نظریة یادگیری فعال است و هدف آن بررسی میزان درگیر بودن دانش‌آموزان در فرایند یادگیری است. از نظر ویلیام رومی، محتوای کتاب‌های درسی باید موضوعات را به‌شیوه‌ای اکتشافی ارائه کند؛ زیرا یادگیری واقعی نتیجة فعالیت خود یادگیرنده است. اگر محتوا به‌گونه‌ای ارائه شود که انگیزة کشف را در دانش‌آموز به‌وجود آورد و او خودش به‌دنبال پاسخ دادن به سؤالاتش باشد، نتایجی که به‌دست می‌آورد، او را برای یادگیری بیشتر تقویت می‌کند. وی چنین محتوایی را (فعال) می‌نامد و در مقابل، محتوایی که صرفاً با ارائة دانش و اطلاعات، حقایق و مفاهیم را معرفی می‌کند و سپس نتایج و اصول کلی را مطرح می‌سازد، محتوای (غیرفعال) معرفی می‌کند (حسن‌مرادی، ۱۳۸۸، ص139). 
در این تکنیک، محتوای یک کتاب درسی به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: بخش متن که شامل تمامی توضیحات، مثال‌ها و فعالیت‌های کتاب درسی است؛ بخش تصاویر که دربردارندة نمودارها، جداول و هر نوع شکل گرافیکی دیگری است که در کتاب درسی وجود دارد؛ بخش سؤالات نیز شامل سؤالات پایان فصل، پرسش‌های چهارگزینه‌ای و هر نوع فعالیت ارزیابی است. متن کتاب در این مقوله‌ها دسته‌بندی می‌شود: a) بیان واقعیات و حقایق علمی به‌صورت جملات خبری؛ b) نتایج اصول کلی و ارتباطات بین موضوعات و مفروضات مختلف؛ c) تعاریف مربوط به تعریف پدیده یا مفهوم خاص؛ d) سؤالات و جواب‌های فوری ارائه‌شده توسط نویسنده؛ e) سؤالاتی که نیاز به تجزیه و تحلیل دانش‌آموز از اطلاعات و مفروضات دارند؛ f) درخواست برای تجزیه و تحلیل نتایجی که توسط دانش‌آموز به‌دست آمده است؛ g) درخواست برای انجام آزمایش و تجزیه و تحلیل نتایج آن؛ h) سؤالات برای جلب توجه دانش‌آموز که جواب آنها ارائه نشده است؛ i) جملاتی که در هیچ‌یک از مقولات فوق نمی‌گنجند ‏(رسولی و امیر آتشانی، ۱۳۹۰، ص167). مقوله‌های abcd با شیوة ارائة غیرفعال و مقوله‌های efgh ناظر به محتوایی است که دانش‌آموزان را به فعالیت و پژوهش وامی‌دارد. سؤالات آخر درس در چهار مقوله دسته‌بندی می‌شود: مقولة a سؤالاتی که جواب آنها را می‌توان در کتاب پیدا کرد؛ مقولة b سؤالاتی که به نقل تعاریف می‌پردازد؛ مقولة c سؤالاتی که برای جواب دادن به آنها فراگیر باید از آنچه در درس آموخته است، برای نتیجه‌گیری دربارة مسائل جدید استفاده کند؛ مقولة d سؤالاتی که از دانش‌آموز می‌خواهد مسئلة بخصوصی حل کند. از بین این مقوله‌ها، c و d فعال و a و b غیرفعال تلقی می‌شوند. 
تصاویر و اشکال نیز در چهار مقولة abcd دسته‌بندی می‌شوند: مقولة a تصاویری است که فقط برای تشریح و بیان موضوع خاصی در کتاب آمده‌اند؛ مقولة b تصاویری است که فراگیر را به انجام آزمایش خاصی دعوت می‌کنند؛ مقولة c تصاویری است که روش جمع‌آوری وسایل لازم برای آزمایش را تشریح می‌کنند؛ مقولة d تصاویر و اشکالی است که در هیچ‌یک از مقوله‌های فوق نگنجند ‏( رسولی و امیر آتشانی، ۱۳۹۰، ص170). مقولة a غیرفعال، مقولة b فعال و مقوله‌های c و d خنثی تلقی می‌شوند. بعد از این دسته‌بندی، هر بخش از محتوا بر اساس سه مقیاس ارزیابی مورد بررسی قرار می‌گیرد: مقوله‌های فعال شامل محتواهایی است که دانش‌آموزان را به فعالیت و مشارکت در فرایند یادگیری ترغیب می‌کنند. مقوله‌های غیرفعال حاکی از محتواهایی است که دانش‌آموزان را به فعالیت و مشارکت در فرایند یادگیری ترغیب نمی‌کنند و مقوله‌های خنثی به محتواهایی اطلاق می‌شود که در دو دستة یادشده قرار نمی‌گیرند. 
جامعة آماری در این پژوهش، پنج جلد کتاب درسی هدیه‌های آسمانی دورة ابتدایی است. عواطف دینی به‌عنوان واحد مطالعه، و متن، تصاویر و پرسش‌ها به‌عنوان واحد تحليل تعیین شده‌اند. چک‌لیست تحلیل محتوای محقق‌ساخته به‌عنوان ابزار گردآوری داده برای مشخص کردن عواطف دینی مورد استفاده قرار گرفته است. برای برآورد روایی آن، از نظر چهار نفر از متخصصان علوم تربیتی استفاده گردید. برای بررسی اعتبار نیز ضریب هولستی به‌کار گرفته شد و عدد 83/0 که نشان از اعتبار ابزار دارد، حاصل شده است.
2. يافته‌هاي پژوهش
ابتدا تمام پنج جلد کتاب‌های هدیه‌های آسمانی دورة ابتدایی در سال تحصیلی 1402ـ1403 از جهت میزان توجه به عواطف دینی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. هر بخش از متن، تصاویر و پرسش‌ها که به عواطف دینی اشاره داشت، مشخص شد (جدول 1). پس از آن، میزان دعوت به پژوهش و به‌عبارت‌دیگر ضریب درگیری متن، تصاویر و پرسش‌ها محاسبه گردید.
جدول 1. فراوانی و درصد عواطف دینی در کتاب هدیه‌های آسمانی
پایة تحصیلی    پایة دوم    پایة سوم    پایة چهارم    پایة پنجم    پایة ششم    فراوانی    درصد
عواطف دینی    متن    تصاویر    پرسش‌ها    متن    تصاویر    پرسش‌ها    متن    تصاویر    پرسش‌ها    متن    تصاویر    پرسش‌ها    متن    تصاویر    پرسش‌ها        
محبت به خدا    10    0    8    7    0    8    7    0    6    9    0    2    9    0    11    77    17/31
محبت به انبیا و ائمه و اولیای الهی    8    1    10    8    3    8    8    3    3    9    0    3    8    1    7    80    38/32
محبت به مؤمنان    9    5    2    7    3    0    0    1    4    2    0    1    7    0    2    43    4/17
بیزاری از دشمنان خدا    0    1    1    0    2    4    2    2    2    4    1    1    7    0    7    34    76/13
بیزاری از دشمنان انبیا و ائمه و اولیای الهی    1    0    0    0    0    0    0    0    2    5    0    2    1    0    2    13    2/5
فراوانی    56    50    40    39    62    247    100
درصد    6/22    2/20    19/16    7/15    1/25    100    
3. بررسی متن کتاب‌ها
نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل واحدهای متن در همة کتاب‌ها (جدول 2) نشان می‌دهد که حدود 63 درصد واحدهای بررسی‌شده در مقولة a قرار دارد. بنابراین بیش از نیمی از محتوای متن کتاب به بیان واقعیات و حقایق اختصاص داده شده است که این موارد برای درگیر کردن دانش‌آموز در فرایند یادگیری مناسب نیست. 12 درصد واحدهای بررسی‌شده در مقولة b، که برای بیان نتایج است، قرار دارد. حدود 10 درصد واحدها مربوط به تعریف پدیده یا مفهوم خاص بوده و حدود 5 درصد نیز مربوط به سؤالات و جواب‌های فوری ارائه‌شده توسط نویسنده است که به‌ترتیب در مقولة c و d قرار می‌گیرند. در مجموع، 89 درصد محتوای متن کتاب در این چهار مقوله قرار دارد. همان‌طور که بیان شد، بر اساس روش ویلیام رومی، این مقولات غیرفعال تلقی می‌شوند؛ ازاین‌رو تنها 11 درصد متن کتاب در مورد عواطف دینی به‌صورت فعال طراحی شده است. طبق فرمول محاسبة ضریب درگیری، مجموع مقوله‌های فعال بر مجموع مقوله‌های غیرفعال تقسیم می‌شود. اگر ضریب درگیری عددی بین 0.4 تا 1.5 باشد، محتوا فعال می‌باشد؛ اگر پایین‌تر از 0.4 باشد، غیرفعال، و چنانچه بالاتر از 1.5 باشد، درگیری بیش از توان فراگیر است. ضریب درگیری متن کتاب هدیه‌های آسمانی برابر با 0.1 می‌باشد که نشان‌دهندة غیرفعال بودن آن است.
جدول 2. فراوانی و درصد متن کتاب هدیه‌های آسمانی
متن - مقوله    a    B    c    D    e    f    G    h    فراوانی    درصد
محبت به خدا    19    8    6    0    3    0    0    3    39    7/29
محبت به اولیای خدا    28    2    2    2    0    3    1    3    41    2/31
محبت به مؤمنین    16    3    4    2    0    0    0    0    25    19
دشمنی با دشمنان خدا    15    2    0    2    0    0    0    0    19    5/14
دشمنی با دشمنان اولیای خدا    5    1    1    0    0    0    0    0    7    3/5
فراوانی    83    16    13    6    3    3    1    6    131    100
درصد    3/63    2/12    9/9    5/4    2/2    2/2    7/0    5/4    100    
درگيری ضريب=(e+f+g+h)/(a+b+c+d)=(3+3+1+6)/(83+16+13+6)=13/118=0.1
4. بررسی پرسش‌های کتاب‌ها
نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل پرسش‌ها در همة کتاب‌ها (جدول 3) نشان می‌دهد که حدود 51 درصد واحدهای بررسی‌شده در مقولة a و b قرار دارد. از این میزان 33% مربوط به پرسش‌هایی است که پاسخ آنها در متن آمده و 18% در رابطه با پرسش‌هایی است که مربوط به نقل تعاریف است. 48% واحدها نیز در مقولة c و d قرار گرفته‌اند؛ یعنی پرسش‌هایی که دانش‌آموز برای پاسخ دادن به آنها باید از آموخته‌های قبلی خود استفاده کند و پرسش‌هایی که از دانش‌آموزش می‌خواهد مسئلة ویژه‌ای را حل کند. با قرار دادن اطلاعات جدول 3 در فرمول محاسبة ضریب درگیری، عدد 93/0 به‌دست می‌آید. با توجه به اینکه این عدد در بازة 4/0 و 5/1 می‌باشد، مشخص می‌شود که پرسش‌های کتاب به‌صورت فعال طراحی شده‌اند. 
جدول 3 فراوانی و درصد پرسش‌های کتاب هدیه‌های آسمانی
پرسش‌ها- مقوله    A    b    c    d    فراوانی    درصد
محبت به خدا    12    3    10    7    32    4/34
محبت به اولیای خدا    10    7    9    5    31    3/33
محبت به مؤمنین    4    2    2    1    9    7/9
دشمنی با دشمنان خدا    5    3    4    3    15    16
دشمنی با دشمنان اولیای خدا    0    2    1    3    6    5/6
فراوانی    31    17    26    19    93    100
درصد    3/33    3/18    28    4/20    100    
درگيری ضريب=(C+D)/(a+b)=(26+19)/(31+17)=45/48=0.93
5. بررسی تصاوير کتاب‌ها
در جدول 4، اطلاعات مربوط به بررسی تصاویر کتاب‌ها ارائه شده است. بر اساس این اطلاعات، 34% تصاویر کتاب‌ها، دانش‌آموزان را به انجام کاری دعوت می‌کنند. در مقابل، 52% تصاویر فقط برای تشریح و بیان موضوعی خاص در کتاب آمده‌اند. با تقسیم تعداد مقولة فعال بر تعداد مقوله‌های غیرفعال، ضریب درگیری تصاویر کتاب به‌دست می‌آید. 12 تصویر در مقولة a و 8 تصویر در مقولة b قرار دارد. بنابراین ضریب درگیری برابر است با 6/0. این بدان معناست که آن دسته از تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی که عواطف دینی را نشان می‌دهند، به‌صورت فعال طراحی شده‌اند. چنان‌که بیان شد، اگر ضریب درگیری در گسترة 4/0 تا 5/1 باشد، محتوا فعال تلقی می‌شود، اما نباید از این نکته غفلت شود که ضریب درگیری هرچه به دامنة پایین این گستره نزدیک‌تر باشد، میزان دعوت به فعالیت و پژوهش محتوا کمتر است. بنابراین گرچه ضریب درگیری تصاویر کتاب در بازة 4/0 ـ 5/1 قرار دارد؛ اما میزان دعوت به فعالیت آن بسیار اندک است.
جدول 4 فراوانی و درصد تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی
تصاویر – مقوله    a    b    c    d    فراوانی    درصد
محبت به خدا    0    0    0    0    0    0
محبت به اولیای خدا    2    5    0    1    8    8/34
محبت به مؤمنین    7    2    0    0    9    39
دشمنی با دشمنان خدا    3    1    0    2    6    26
دشمنی با دشمنان اولیای خدا    0    0    0    0    0    0
فراوانی    12    8    0    3    23    100
درصد    2/52    8/34    0    13    100    
درگیری ضریب=b/a=8/12=0.6
در جدول 5، ضریب درگیری هریک از متن، پرسش‌ها و تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی دورة ابتدایی درج شده است.
جدول 5 فراوانی، درصد و ضریب درگیری متن، پرسش‌ها و تصاویر
مؤلفه    فراوانی    درصد    ضریب درگیری
متن    131    03/53    1/0
پرسش    93    65/37    93/0
تصویر    23    31/9    6/0
نتيجه‌گيری
با توجه به اهمیتی که عواطف در تربیت دینی افراد دارد، باید آن را در کتب درسی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع آموزشی، به‌صورت یک موضوع حیاتی مورد توجه قرار داد. فعال بودن محتوای کتاب در زمینة عواطف دینی می‌تواند به بهبود فرایند تعلیم و تربیت در این حوزه کمک کند. بر اساس نتایج پژوهش حاضر، کتاب هدیه‌های آسمانی دورة ابتدایی در زمینة عواطف دینی، به‌طور کلی در سطح متوسطی از فعالیت قرار دارد. متن کتاب اغلب به بیان واقعیات و حقایق محدود شده است. این رویکرد نمی‌تواند دانش‌آموزان را به‌نحو مطلوب در فرایند یادگیری درگیر کند. از باب مثال، برای مؤلفة «محبت به خدا»گزارة «خداوند مهربان‌ترین مهربانان است»، مطرح شده است. این بیان تنها یک اظهارنظر خبری است و از دانش‌آموزان خواسته نمی‌شود که به تفکر و تعمق در این مسئله بپردازند. برای افزایش سطح فعالیت در متن کتاب می‌توان از روش‌های متنوعی مانند استفاده از پرسش‌های باز، ایجاد چالش و گفت‌وگوهای گروهی و اجرای فعالیت‌های عملی بهره برد. برای مثال، گزارة یادشده را می‌توان با ارائة یک سؤال پرسشی، مانند «چرا خداوند مهربان است؟» مطرح کرد. همچنین می‌توان فعالیت‌هایی را طرح کرد که دانش‌آموزان از طریق انجام یک فعالیت عملی نمادین، اظهار محبت خود به خداوند را نشان دهند. برخلاف متن کتاب، پرسش‌های آن در حوزة عواطف دینی به‌صورت فعالانه طراحی شده‌اند. این نکته نمایانگر آن است که پرسش‌های مطرح‌شده در کتاب به‌اندازة کافی دانش‌آموزان را به تفکر و پاسخگویی فعال و بهره‌‌گیری از آموخته‌های قبلی خود ترغیب می‌کنند. تصاویر موجود در کتاب نیز تا حدی در دعوت به فعالیت از دانش‌آموزان تأثیر دارند. برای بهبود سطح فعالیت محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی در زمینة عواطف دینی پیشنهاد می‌شود متن کتاب به‌گونه‌ای تنظیم شود که دانش‌آموزان را به تفکر و تأمل دربارة عواطف دینی و انجام فعالیت‌های مرتبط با آن ترغیب کند.