بررسی محتوای کتاب «هدیه های آسمان» مقطع سوم ابتدایی (تألیف 1392) از منظر اصول انتخاب محتوای آموزشی در قرآن کریم
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
يكي از مهم‌ترين مسائل بشر در تمامي ادوار تاريخي، مقولة «تعليم و تربيت كودكان» به‌عنوان آينده‌سازان جامعه بوده است (فتحي واجارگاه، 1380، ص13). تعليم و تربيت صحيح و اصيل از نظر بسياري از متفكران و مربيان جهان، مهم‌ترين و بنيادي‌ترين راه براي حل بسياري از مسائل و مشكلات فردي و اجتماعي است، و چون كودكان مهم‌ترين و گران‌بهاترين منبع و سرماية يك جامعه هستند، تنها از راه تعليم و تربيت صحيح، بنيادي و اصيل، مي‌توان از آنها انسان‌هايي مؤمن، متعهد، نيرومند، شايسته، دانشمند و مطلع به اصول انسانيت ساخت كه با ايمان، دانش و مهارت‌ها و نگرش‌هاي آموخته شده خود، بسياري از مشكلات و مسائل انساني را از ريشه بركنند (پروند، 1385، ص56).
حوزة تعليم و تربيت، كه در سال‌هاي اخير به‌شدت از دين متأثر شده، به دو مقوله توجه اكيد داشته است: تربيت ديني و نقش دين در تربيت. اين امر را مي‌توان هم در كشورهاي مسلمان و هم كشورهاي غربي مشاهده كرد؛ چراكه در سال‌هاي اخير، غرب شاهد رشد قابل ملاحظة علاقه به دين بوده است. همچنين براي كشور ايران نيز توجه به دين از دو جهت ضرورت دارد: نخست به سبب انقلابي كه در ايران بر اساس دين به وقوع پيوسته و حفظ و بقاي آن تا حد زيادي وابسته به تربيت ديني است؛ و دوم به سبب روند تحقيقات تربيتي در جهان كه توجه بيشتري به تربيت ديني كرده است (داوودي، 1387، ص14). در نظام آموزشي ايران نيز اين امر از اولويت خاصي برخوردار است و نقش مهم آموزش و پرورش را در ساختن شخصيت مطلوب دانش‌آموزان در پرتو تربيت ديني نمي‌توان ناديده گرفت. ازاين‌رو، عواملي همچون اهداف آموزشي، عوامل انساني، روش‌هاي تدريس و كتاب‌هاي درسي هر يك، داراي سهم ويژه‌اي در تأثيرگذاري بر دانش‌آموزان است.
كتاب درسي يكي از مهم‌ترين و پركاربردترين رسانه‌هاي آموزشي است، به‌گونه‌اي كه مي‌توان گفت: هرچند امروزه تأثير پديدة «جهاني شدن» بر تعليم و تربيت به اشكال گوناگوني همچون فناوري اطلاعات و ارتباطات، يادگيري الكترونيكي و فضاي شبكه‌اي، فضاي تعليم و تربيت را به چالش كشانده است (عطاران، 1383)، اما در نظام آموزشي ايران، وسيلة اصلي تعليم و تربيت را همچنان كتاب درسي تشكيل مي‌دهد و معلمان و دانش‌آموزان در فعاليت‌هاي ياددهي‌ـ يادگيري به اين مادة آموزشي تكيه دارند. بنابراين، تهيه و توليد كتاب‌هاي درسي مناسب امري بسيار ضروري است (ملكي، 1388، ص197). نقش و اهميت كتاب‌هاي درسي در تعيين محتوا نيز به قدري زياد است كه كانون توجه تمامي دست‌اندركاران آموزشي و تربيتي قرار گرفته است (يارمحمديان، 1386). در دهة پاياني قرن بيستم، نظام آموزشي به سبب نقش خطير خود در دورة ابتدايي و ديگر دوره‌ها، در مسابقة رقابت‌پذيري و سازگاري در مجامع تخصصي و بين‌المللي، توجه خود را اكيداً به محتواي آموزشي معطوف كرده است (مشايخ، 1383، ص2، به نقل از برونر). در واقع، يكي از رسالت‌هاي مهم مؤلفان و برنامه‌ريزان كتاب‌هاي درسي آشنايي كامل با اصول ياددهي‌ـ يادگيري و اصول تنظيم محتواست تا مطلوب‌ترين محتواي آموزشي را انتخاب و به شيوة مناسب به دانش‌آموزان ارائه دهند (يارمحمديان، 1386). در اين ميان، محتواي كتاب‌هاي تربيت ديني به سبب نفوذ در روح و جان و جسم دانش‌آموزان و تغيير باورهايشان در پرتو شكل‌گيري شخصيت آنها، درايت، ذكاوت و بصيرت بيشتري را در امر انتخاب محتواي آموزشي مي‌طلبد. به‌منظور تحقق اين مهم، نياز به منبعي مطمئن و استوار در امر انتخاب محتواست و چون قرآن كريم از هنگام نزول تاكنون سرچشمة پيدايش و سرماية پرورش بزرگ‌ترين و پاك‌ترين روح‌ها و بلندترين همت‌ها، استوارترين اراده‌ها، عميق‌ترين افكار، عالي‌ترين معارف، نغز‌ترين ادبيات و دل‌انگيزترين هنرها در عرصه‌هاي گوناگون فكري، علمي، اجتماعي، ادبي و هنري مسلمانان در همة اكناف عالم و پهنة تاريخ پرافتخار فرهنگ و تمدن اسلامي بوده، بدين‌روي، از عمده‌ترين و مهم‌ترين مسائل جامعة مسلمانان كشف اصول و فنون آموزشي از چنين كتاب عالي‌قدري است (برومند، 1380، ص1).
به عبارت ديگر، ضرورت توجه به اصول انتخاب محتواي آموزشي از بطن قرآن كريم، به‌عنوان جامع‌ترين، مطمئن‌ترين، استوارترين و غني‌ترين كتاب الهي، كه هيچ شك و ترديدي در آن راه ندارد «ذلِكَ الْكِتابُ لارَيْبَ فِيهِ...» (بقره: 2)، امري است اساسي و چون اصول برگرفته از قرآن كريم اصولي ثابت است كه در هيچ زمان و عصري و در هيچ دوره‌اي قابل تغيير و تحول نيست، بنابراين، مي‌توان طي قرن‌هاي متمادي از آنها به‌عنوان اصولي ثابت و اساسي در امر انتخاب محتواي آموزشي بهره جست. ازاين‌رو، توجه به اين مهم، از سوي تدوين‌كنندگان كتاب‌هاي درسي، از جمله كتاب آموزشي و تربيتي هديه‌هاي آسمان، مي‌تواند موجب غناي هرچه بيشتر اين كتاب و فراهم نمودن زمينه‌هاي لازم براي رشد و شكوفايي استعدادها و پرورش صحيح كودكان امروز به‌عنوان سرنوشت‌سازان جامعه فردا گردد.
همچنين حل بسياري از مشكلات نظام آموزشي مستلزم بررسي و تحليل و ارزيابي كتاب‌هاي درسي است تا از اين طريق، در امر مطلوب‌تر كردن هرچه بيشتر كيفيت كتاب‌هاي آموزشي در جهت رشد و پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان، مؤلفان را ياري رساند. در سال‌هاي اخير، تغييرات زيادي در كتاب‌هاي دورة ابتدايي صورت گرفته كه يكي از آنها تغييرات، اصلاح و بازنگري كتاب هديه‌هاي آسمان پاية سوم ابتدايي است. اين كتاب، كه قبلاً تحت عنوان تعليمات ديني ارائه مي‌گرديد، از سال1381با نام و با محتوايي جديد ارائه مي‌گردد (ايماني و مظفر، 1382). همچنين از آن نظر كه محتواي اين كتاب در سال 1392 به صورت اساسي تغييراتي كرده است، لازم دانسته شد محتواي آن از منظر اصول انتخاب محتواي آموزشي در قرآن كريم بررسي شود.
مطابق ديدگاه اسلام، مكتب خداپرستي از پيدايش بشر در جهان پايه‌گذاري شده و در عالي‌ترين دورة آن، به صورت مكتب عالي اسلام به وجود آمده است (داورپناه، 1375، ج9، ص469). آيات قرآن برنامة تعليم و تربيت جهان بشريت و هميشگي است و نظر به واقعة خاصي ندارد؛ زيرا خداوند متعال از نظر تعليم و تربيت، مكتب عالي قرآن را براي هميشه در جهان داير و پاينده مي‌دارد (همان، ج10، ص415). از نظر شهيد مطهري، معنويت و زندگي معنوي انسان صرفاً از طريق نبوت، دين و كتاب‌هاي آسماني تأمين مي‌گردد. ازاين‌رو، كلام خدا و حديث بهترين منبع براي تدوين محتوا در فرايند برنامه‌ريزي درسي است. علاوه بر اين، روش‌ها و فعاليت‌هاي مربوط به برنامة درسي بايد بر آموزه‌هايي مبتني باشد كه به‌طور عمده، به واقعيت جهان هستي، انسان، جايگاه انسان در جهان، آفريدگار جهان و انسان، مبدأ و مقصد آفرينش مربوط گردد (پوردهاقاني و نصر اصفهاني، 1391، ص84). همچنين از جمله رويكردهاي رايج در تعليم و تربيت اسلامي، مي‌توان به رويكرد مبتني بر قرآن و سنت (برگرفته از دانش‌نامة جهان اسلام) اشاره كرد. اين رويكرد، كه در تعليم و تربيت اسلام غالب بوده و از كهن‌ترين رويكردها محسوب مي‌گردد، سعي دارد همة اصول و فروع نظري و عملي را از قرآن كريم و سنت پيامبر و امامان معصوم اخذ كند. ازآن‌رو كه اين رويكرد با گذشت زمان به سه گرايش تقسيم شد، گرايش دوم آن گرايشي است كه با نگاه اخلاقي به گزينش آيات و روايات مي‌پردازد و با بهره‌گيري از اصول، كه آنها را هم از متن استخراج مي‌كند و هم از تجربيات فردي و اجتماعي و اندكي و هم از منابع عرفاني و فلسفي استفاده مي‌كند، به توضيح و تشريح آنها مي‌پردازد (باغستاني، 1382، ج7، ص536-534). ازاين‌رو، رويكرد غالب پژوهش حاضر نيز رويكرد مبتني بر كتاب و سنت است كه تلاش مي‌گردد با توجه به آيات قرآن، اصول انتخاب محتواي آموزشي استخراج گردد و بر مبناي آن، محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي بررسي گردد.
در خصوص پيشينة تحقيق، لازم است ذكر شود كه به سبب تأليف جديد كتاب حاضر در سال 1392، به نظر مي‌رسد تاکنون تحقيقي دربارة آن صورت نگرفته است. ازاين‌رو، مهم‌ترين يافته‌هاي تحقيقاتي كه با موضوع انتخاب محتوا انجام گرفته و همچنين تحقيقاتي كه به بررسي اين كتاب در تأليف‌هاي قبلي پرداخته‌اند، به اجمال ارائه مي‌گردد:
روَن (1390) در مقاله‌اي با عنوان «ميزان رعايت معيارهاي عام در انتخاب و سازماندهي محتواي كتاب درسي دورة ابتدايي نظام آموزش و پرورش ايران»، به بررسي اين معيارها از نظر معلمان مجرب پرداخته و به اين نتيجه رسيده است که با وجود رعايت بيشتر معيارهاي چهارده‌گانه در انتخاب محتواي درسي دورة ابتدايي، اما توجه به برخي شاخص‌ها، مانند تناسب محتوا با قدرت درك دانش‌آموزان، به‌ويژه در كتاب‌هاي ديني، رياضي و علوم، كم‌توجهي به تربيت ديني و اجتماعي و اخلاقي، مهارت‌هاي تفكر و مانند آن در حد متوسط و يا ضعيف بوده است.
همچنين وي (1389) درمقاله‌اي با عنوان «بررسي مباني، اصول و فرايند تأليف كتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي در نظام آموزش و پرورش ايران»، در پاسخ به يكي از سؤالاتش، به اين نتيجه رسيده است كه مؤلفان ضمن رعايت اصول چهارده‌گانه در انتخاب محتوا، به برخي از اصول، همانند توجه به رشد همه‌جانبة دانش‌آموز، ايجاد آمادگي براي برخورد صحيح با مسائل اجتماعي، و توجه به يافته‌ها و اطلاعات جديد علمي کم‌توجه بوده‌اند.
اميني، الهي‌نژاد و زارعي (1391) در تحقيقي با عنوان «تحليل محتواي كتاب‌هاي هديه‌هاي آسمان و فارسي مقطع ابتدايي از نظر توجه به مؤلفه‌هاي مهدويت»، به بررسي مؤلفه‌هاي مهدويت در دو بخش دروس و تصاوير پرداختند و نتيجه گرفتند كه توجه به نمادها و مؤلفه‌هاي «مهدويت» در كتاب‌هاي درسي يادشده بسيار كم است.
ابراهيم صالحي و چهارباشلو (1389) در تحقيقي با عنوان «تجزيه و تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي آموزشي دورة ابتدايي بر مبناي مؤلفه‌هاي خلاقيت به‌عنوان يكي از راه‌هاي پرورش خلاقيت دانش‌آموزان»، به بررسي ميزان توجه به مؤلفه‌هاي خلاقيت در محتواي كتاب‌هاي درسي ابتدايي در سال‌هاي1388-1387پرداختند و نتيجه گرفتند كه توجه متعادلي به مؤلفه‌هاي خلاقيت در محتواي كتاب‌هاي درسي ابتدايي نشده است. همچنين ضريب اهميت در كتاب هديه‌هاي آسمان صفر ارزيابي گرديده است.
زماني و دهقاني (1387) در تحقيقي با عنوان «ميزان فعال بودن و غيرفعال بودن محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان و كتاب كار پاية چهارم دبستان»، به ميزان فعال و غيرفعال بودن جملات، پرسش‌ها و تصاوير دو كتاب مزبور پرداختند و نتيجه گرفتند كه متن و تصاوير كتاب هديه‌هاي آسمان و كتاب كار پاية چهارم (1384-1383) به روش غيرفعال و پرسش‌هاي هر دو كتاب به روش فعال تدوين گرديده است.
فتي جنس، اوست و ميدما (2011) در تحقيقي با عنوان «آموزش و پرورش ديني در دو بخش از جوامع غيرديني (مقايسة هلند و تركيه)» به بررسي تاريخچه‌اي از نظام آموزش و پرورش هلند و تركيه در ارتباط با مذهب، روش‌هاي گوناگون، رابطة بين مذهب و چگونگي وضعيت آن در دو كشور و موضوعات برنامة آموزش و پرورش و كتاب‌هاي درسي كه تأليف و تأييد شده پرداختند و به اين نتيجه‌گيري رسيدند كه در مقايسة دو كشور، شباهت‌هاي چشم‌گيري در باب مذهب در آموزش و پرورش آنها مشاهده مي‌شود.
با نگاهي به تحقيقات انجام شده، مي‌توان دريافت تاكنون پژوهشي كه از منظر اصول انتخاب محتواي آموزشي در قرآن كريم به بررسي كتاب هديه‌هاي آسمان بپردازد، انجام نگرفته است. علاوه بر آن، تمام تحقيقات انجام شده متعلق به تأليف‌هاي قبلي اين كتاب بوده است. بدين‌روي، پژوهش حاضر گامي كوچك در اين زمينه به شمار مي‌رود تا به‌كارگيري هرچه مطلوب‌تر اين كتاب را توسط دست‌اندركاران و مؤلفان آموزشي و تربيتي فراهم نمايد. در اين زمينه، سؤالات تحقيق عبارتند از:
1. اصول و شاخص‌هاي مربوط به هر اصل، در امر انتخاب محتواي آموزشي از منظر قرآن كريم چيست؟
2. در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) تا چه حد به اين اصول توجه شده است؟
بر اساس سؤال كلي مزبور، چهار سؤال فرعي نيز مطرح مي‌گردد:
الف. در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) تا چه حد به اصل «هدايت‌كنندگي» همراه با شاخص‌هاي آن توجه شده است؟
ب. در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) تا چه حد به اصل «تدبربرانگيزي» همراه با شاخص‌هاي آن توجه گرديده است؟
ج. در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) تا چه حد اصل «خلاقيت‌پروري» همراه با شاخص‌هاي آن رعايت شده است؟
د. در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) تا چه حد به اصل «انگيزه‌بخشي» همراه با شاخص‌هاي آن توجه گرديده است؟
شيوة پژوهش و روش آن
به‌منظور رسيدن به اهداف مزبور، پژوهش حاضر به صورت كمي مطرح گرديده و با روش «تحليل محتوا» به تحليل محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي پرداخته است. از روش «تحليل محتوا» براي بررسي محتواي آشكار پيام‌هاي موجود در يك متن استفاده مي‌گردد. در اين روش، محتواي آشكار پيام‌ها به صورت نظام‌دار و كمي توصيف مي‌گردد (سرمد و ديگران، 1385، ص133). همچنين در اين روش، اولين قدم شناسايي مقوله‌هاي تحت بررسي و تهية فهرستواره‌اي از شاخص‌هاي اين مقوله‌هاست. سپس محتوا بر اساس فهرستواره‌هاي تهيه شده، به وسيلة پژوهشگران تحليل مي‌گردد و ميزان شاخص‌هاي هر مقوله در محتوا تعيين مي‌گردد (دهقاني و زماني، 1387، ص8).
جامعه و نمونة آماري
در پژوهش حاضر، جامعة آماري محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي تأليف جديد (1392) است كه تمام دروس، فعاليت‌هاي يادگيري و تصاوير در آن بررسي شد. نمونة آماري نيز به سبب محدود بودن جامعة آماري، همان جامعة آماري در نظر گرفته شده است.
ابزار جمع‌آوري اطلاعات
ابزار جمع‌آوري اطلاعات در پژوهش حاضر، يك سياهة تحليل محتواي محقق‌ساخته است كه هر يك از اصول انتخاب محتوا به همراه شاخص‌هاي مربوط به خود از قرآن كريم استخراج و در آن ثبت و تعريف شد.
روايي و پايايي پژوهش
به‌منظور تعيين روايي پژوهش، تمامي اصول و شاخص‌هاي استخراج گرديده از قرآن كريم به رؤيت هشت تن از استادان بخش «الهيات و معارف اسلامي» و «علوم تربيتي» رسانده شد كه با توجه به نظرات آنها، سياهة اصلي تحليل محتوا تنظيم گرديد. براي برآورد پايايي، كتاب حاضر چهار بار مطالعه شد و پس از تسلط كامل بر متن، كتاب تحليل گرديد. سپس با فاصلة ده روز كتاب مجدداً تحليل شد و ميزان ضريب همبستگي 95 درصد مشخص گرديد.
روش جمع‌آوري و تجزيه ـ‌تحليل اطلاعات
منبع اصلي در پژوهش حاضر، قرآن كريم است و ساير كتب، از جمله تفاسير و لوح‌هاي فشردة مرتبط منابع ثانويه محسوب مي‌شوند. مراحل جمع‌آوري شامل خواندن آيات قرآن كريم، استخراج آيات (اصول و شاخص‌هاي انتخاب محتوا) و سپس توصيف و تحليل آنهاست. شيوة تجزيه‌ـ تحليل داده‌ها در برخي آيات، عمدتاً استنتاج يا استدلال است. براي مثال، در استنتاج شاخص «آرامش‌بخشي محتوا»، در اصل «انگيزه‌بخشي محتوا» با استفاده از روش قياسي، اين‌گونه استنتاج شد:
مقدمة اول: «اَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد: 28)؛ با ياد خدا دل‌ها آرامش مي‌گيرد.
مقدمة دوم: قرآن خواندن هم نوعي ياد خداست.
نتيجه: قرآن خواندن هم موجب آرامش قلب‌ها مي‌گردد.
پس از آن، ابتدا محتواي هر يك از دروس به اجزاي تشكيل‌دهندة آن تقسيم گرديد كه شامل بخش‌هاي ذيل است: عنوان درس، متن درس، فعاليت‌هاي يادگيري در هر درس، اعم از «بدانيم»، «بينديشيم»، «گفت‌وگو كنيم» و «تصاوير» كه جملات و تصاوير هريك از اين مقولات به‌عنوان يك واحد تحليل در نظر گرفته شد. روش شمارش نيز فراواني در نظر گرفته شد. سپس محتواي هر يك از اين مقولات ذكر شده در تك‌تك جملات و تصاوير بر اساس وجود يا عدم شاخص‌هاي هر يك از اصول شمارش و تحليل شد، به اين صورت كه در صورت مشاهدة هر شاخص در هر جمله يا تصوير، علامتي در جلوي شاخص مربوطه در سياهه قرار داده مي‌شد كه در آخر، اين علامت‌ها شمارش شد و فراواني و درصد آنها به دست آمد. دارا بودن هرچه بيشتر اصول و شاخص‌هاي ذكر شده در كتاب حاكي از توجه به اصول انتخاب محتواي آموزشي از منظر قرآن كريم و پايين بودن هر يك از اصول و شاخص‌ها نشان از كم‌توجهي به اصول انتخاب محتواي آموزشي از منظر قرآن كريم بود.
يافته‌ها
1. اصول انتخاب محتواي آموزشي از منظر قرآن كريم و شاخص‌هاي مربوط به آن چيست؟
پيش از ورود به بحث اصلي، لازم است ابتدا تعريفي از «اصول تربيتي» ارائه گردد. «اصول تعليم و تربيت» مجموعه قواعد، بايدها و دستورالعمل‌هاي كلي هستند كه در امر تعليم و تربيت، راهنماي عمل قرار مي‌گيرند و به معلم مي‌گويند براي رسيدن به هدف منظور، چه بايد كرد (باقري، 1386، ص87). در پژوهش حاضر، اصول به‌منزلة بايدها و دستورالعمل‌هاي كلي هستند كه بر مبناي قرآن كريم، مي‌توانند به‌عنوان راهنمايي در امر انتخاب محتواي آموزشي توسط برنامه‌ريزان درسي و تدوينگران محتواي آموزشي مد نظر قرار گيرند. با توجه به آنكه در امر انتخاب محتواي آموزشي از قرآن كريم، اصول بي‌شماري را مي‌توان استخراج كرد، آنچه اين تحقيق در اين زمينه دنبال مي‌كند مشمول چهار اصل استخراج گرديده به همراه شاخص‌هاي آن از قرآن كريم است. جدول‌هاي ذيل، هر يك از اين اصول و شاخص‌ها را با ذكر آيه ذكر كرده است:
جدول (1): اصل «هدايت‌كنندگي محتوا» و شاخص آن و مصاديق قرآني
الف. اصل «هدايت‌كنندگي محتوا»
يكي از معيارهاي مهمي كه در امر انتخاب محتواي آموزشي، بايد بدان توجه شود معيار «هدايت‌كنندگي محتوا» است. در واقع، اولين قدم در انتخاب متون آموزشي، بايد حركت به سمت خدا باشد؛ چنان‌كه قرآن كريم خود را يك كتاب هدايت‌كننده معرفي مي‌كند: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ...» (اسراء: 17) كه مايه سعادت بشر است و به پايدار‌ترين و سودمندترين حالات و اولاترين اولويت‌ها هدايت مي‌كند (كمالي، 1372، ص25).
شاخص
سوق‌دهنده به سمت خداوند متعال و صراط مستقيم: محتوايي كه مخاطب را به سمت يگانه معبود و صراط مستقيم سوق دهد، محتواي هدايت‌كننده‌اي محسوب مي‌گردد؛ زيرا قرآن كريم در هر لحظه، مخاطب را به سمت يگانه معبود هستي و صراط مستقيم سوق مي‌دهد: «قُلْ إِنَّ صَلاَتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِين» (انعام: 162)؛ بگو نماز و اعمال و زندگي و مرگ من همه از آن خداست؛ «وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ...» (انعام: 153)؛ اين است راه راست من. پس، از آن پيروى كنيد و از راههاى ديگر، كه شما را از راه وى پراكنده مىسازد، پيروى مكنيد؛ و «صِبْغَةَ اللَّهِ ومَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً» (بقره: 138)؛ رنگ خدايي بپذيريد و چه رنگي بهتر از رنگ خدايي است؟
جدول (2): اصل «تدبربرانگيزي محتوا» و شاخص‌هاي آن و مصاديق قرآني
ب. اصل «تدبربرانگيزي محتوا»
اسلام دين تعقل است و اساس و زيربناي احكام خود را تحفظ بر عقل قرار داده است (طباطبايي، 1374، ج2، ص290). تعليم و تربيت اسلامي نيز عقل را بسيار ارج مي‌نهد و آن را باارزش‌ترين گوهر وجودي انسان مي‌داند. مي‌توان به صراحت گفت كه محتواي آموزشي بايد تدبربرانگيز باشد؛ زيرا قرآن كريم به روشني در آيات خود، اين اصل به نمايش گذاشته و حتي به آن امر فرموده است: «أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً» (نساء: 84)؛ «أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها» (محمد: 24).
شاخص‌ها
1. تفكر در خود: او كسي است كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه‌اي، سپس از علقه،... شايد در اين مراحل بينديشيد (غافر: 67).
2. تفكر در خدا (اسما و صفات الهي): اين قرآن ابلاغي براي مردم است تا به وسيلة آن، انذار شوند و بدانند كه او خداي يكتاست و صاحبان انديشه پند گيرند (ابراهيم: 52).
3. تفكر در جهان آفرينش (اعم از طبيعت و ديگر موجودات زنده): در آفرينش آسمان‌ها، زمين و آمد و شد شب و روز و كشتي‌هايي كه در دريا به نفع مردم در حركت هستند...، نشانه‌هايي است براي گروهي كه فكر مي‌كنند (بقره: 164). آيا به شتر نمي‌نگرند كه چگونه آفريده شده است؟ (غاشيه: 17).
4. تفكر در تاريخ:... آيا در زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت حال گذشتگان چگونه بود؟... چرا تعقل نمي‌كنند؟ (يوسف: 109).
5. سؤال كردن (متفكرانه):... بگو آيا بينا و نابينا مساوي‌اند؟پس چرا نمي‌انديشيد؟ (انعام: 1).
جدول (3): اصل «خلاقيت‌پروري محتوا» به همراه شاخص‌هاي آن و مصاديق قرآني
ج. اصل «خلاقيت‌پروري محتوا»
هيچ مكتبي به اندازة اسلام به خلاقيت و تفكر خلاق در انسان توجه نداشته است. در قرآن كريم، هم صلاح حيات وابسته به تفكر صحيح معرفي و هم مكرر به تفكر خلاق دعوت شده است (طباطبايي، به نقل از حسيني، 1387، ص27). قرآن كريم جهاني از موضوعات جديد و تفكر خلاق را بر روي انسان جست‌وجوگر و فكور مي‌گشايد (بنياد پژوهش‌هاي حوزه و دانشگاه، بي‌تا، ج2، ص221). اين خلاقيت و نوآوري را حتي در آيات تكراري قرآن هم مي‌توان مشاهده نمود (قرائتي، 1383، ج6، ص446).
شاخص‌ها
1. پرورش حواس و عقل: آيا به آسمان بالاي سرشان نگاه نكردند كه چگونه آن را بنا كرديم؟ (ق: 6)
2. جرئت‌آموزي و شهامت: «فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلَّا كَبِيرًا لَّهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ» (انبياء: 58). در اين آيه، شجاعت حضرت ابراهيم در گذاشتن تبر بر دوش بت بزرگ در جهت بيدار ساختن فطرت خفتة مشرکان را مي‌توان نوآوري و خلاقيت وي دانست.
3. تبعيت نكردن كوركورانه از ديگران: كساني كه سخنان را خوب مي‌شنوند و از نيكوترين آنها پيروي مي‌كنند، آنها كساني هستند كه خدا هدايتشان كرده و آنها خردمندند (زمر: 18).
4. تفكر انتقادي (سازنده): و زماني كه (ابراهيم) به پدر و قومش گفت: اين مجسمه‌هاي بي‌روح چيست كه مي‌پرستيد؟ (انبياء: 52)
5. افزايش وسعت ديد: و خداوند بر همة آنها احاطه دارد. (بروج: 20)
6. تصويرسازي ذهني (توسعة تخيلات)
براي كسي كه از مقام پروردگارش خائف شود دو باغ بهشتي است (الرحمن: 46)... كه در آنها انواع نعمت‌ها و درختان پرطراوت است (الرحمن: 48)... و در آنها دو چشمه هميشه جاري است (الرحمن: 50)... كه از هر ميوه‌اي دو نوع وجود دارد... (الرحمن: 52). در اينجا، بيان قرآن از بهشت به‌گونه‌اي است که مخاطب مي‌تواند لحظه به لحظه، صحنه‌هاي آن را در ذهن خود به تصوير بکشد. همچنين قرآن کريم در عين زيبايي و جذابيت، کاملاً مستدل و منطقي، محتواي عقلاني خود (مکارم شيرازي، 1374، ج24، ص478) و گاهي معقولات را به محسوسات و گاهي هم امور حسي را به يک امر خيالي تشبيه مي‌کند؛ از جمله زماني که مي‌فرمايد: «إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ * طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ» (صافات: 65-64) (ثقفي تهراني، 1398ق، ج4، ص434)، در اينجا، قرآن با تشبيه درخت زقّوم به سرهاي شياطين، سعي دارد چهره‌اي زشت و وحشتناک از شيطان را در ذهن مخاطب ترسيم نمايد (مکارم شيرازي، 1374، ج19، ص72).
جدول (4): اصل «انگيزه‌بخشي محتوا» و شاخص‌هاي آن و مصاديق قرآني
د. اصل «انگيزه‌بخشي محتوا»
قرآن كريم كتاب انگيزه‌بخشي است و «از مجموع آيات قرآن، شايد بتوان بيش از هزار آيه براي الگوهاي انگيزش انسان آورد» (رضايي اصفهاني، بي‌تا، ج4، ص182). براي مثال، زماني كه پروردگار مي‌فرمايد: «يهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» (مائده: 16) در اين آية مباركه، نور بودن قرآن، بركت بودن آن، حركت به سمت راه‌هاي امنيت و سلامت در پرتو قرآن كريم و هدايت شدن ازجمله عوامل انگيزشي قرآن كريم به انسان است.
شاخص‌ها
1. نبود يكنواختي در متن: از طريق: الف. تصويرسازي ذهني در متن؛ همانند آنچه در قسمت تصويرسازي ذهني در اصل «خلاقيت‌پروري محتوا» بيان گرديد؛ ب. ايجاد سؤال در متن؛ اي جن و انس، كدامين نعمت‌هاي خدايتان را انكار مي‌كنيد؟ (الرحمن: مكرر)؛ ج. ارائة مثال‌هاي گوناگون؛ همچون مثال زدن به پشه «... ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها...» (بقره: 26)؛ د. بيان يك داستان در متن؛ مانند ارائة داستان سرگذشت قوم عاد در اواسط سورة احقاف؛ ه . ايجاد فراز و فرود در جملات متن؛ براي مثال: «در آن هنگام كه خورشيد در هم كوبيده شود و ستارگان بي‌فروغ گردند، و كوه‌ها به حركت درآيند...» (شمس: 1-3). در اينجا، آيات ريتم تند و هيجان‌آور دارد، ولي در جايي که سخن از بهشت است آيات با ريتمي کاملاً آرام بيان مي‌گردد.
2. بيان مسائل نو و بديع علمي (با نگاهي معنوي): براي مثال: سخن گفتن قرآن از حركت زمين مانند گهواره: «الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً...» (طه: 53)، و اين مسئله‌اي است كه به‌تازگي بر دانشمندان مكشوف گشته است و يا معلق بودن ستارگان، ماه و خورشيد در فضا: «وَالْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ» (يس: 39) (اميني، 1361، ج14، ص13). امروزه با گذشت زمان و پيشرفت علم و دانش و خرد انسان هر روز پرده از آيات جديد و اسرار تازه‌اي از هستي برداشته مي‌شود و روز به روز بر عظمت و قدرت و عمق حکمت پروردگار مي‌افزايد و اين مهم همچنان ادامه دارد» (مکارم شيرازي، 1374، ج15، ص577)، بدين‌روي، آگاه كردن متعلمان از اين كشفيات در پرتو نگاهي عارفانه بسيار مهم است و قطعاً انگيزة آنها به خواندن متن را افزون‌تر مي‌سازد؛ زيرا علاقة بشر به علم و بررسي آن همواره از اسرار حوادث و ميلي فطري در انسان بوده است (طباطبايي، 1374، ج4، ص365).
3. آرامش‌بخشي محتوا: چنان‌که در آية 28 سورة مباركه رعد بيان گرديده است: «... الا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» ياد خدا موجب آرام شدن دل‌هاست كه مي‌توان گفت: قرآن خواندن هم نوعي ياد خداست. ازاين‌رو، با قرآن خواندن هم قلب‌ها آرامش مي‌يابند.
2. در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) تا چه حد به اين اصول توجه گرديده است؟
يافته‌هاي حاصل از تحليل محتواي (جملات و تصاوير) كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) در قالب جداول ذيل بيان گرديده است:
جدول (5): توزيع شاخص‌هاي اصل «هدايت‌كنندگي محتوا» در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392)
نام كتاب
تعداد جملات
تعداد تصاوير
كل واحد ثبت شده
سوق دهنده به سمت خداوند متعال و صراط مستقيم
جمع كل
هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392)
1036
72
1108
ف
901
901
د
31/81%
31/81%
همان‌گونه كه در جدول (5) ملاحظه مي‌گردد، در اصل «هدايت‌كنندگي محتوا» در كتاب هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392) از تعداد 1108واحد ثبت شده جمله و تصوير، شاخص سوق‌دهندگي به سمت خدا و صراط مستقيم با فراواني 901 واحد جمله و تصوير (31/81 درصد) از جايگاه مطلوبي برخوردار است.
جدول (6): توزيع شاخص‌هاي اصل «تدبربرانگيزي محتوا» در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392)
نام كتاب
تعداد جملات
تعداد تصاوير
كل واحد
ثبت شده
تفكر در خود
تفكر در
صفات خدا
تفكر در
جهان آفرينش
تفكر در تاريخ
سؤال كردن
جمع كل
هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392)
1036
72
1108
ف
19
85
49
91
58
302
د
71/1%
67/7%
42/4%
21/8%
23/5%
25/27%
همان‌گونه كه در جدول (6) ملاحظه مي‌گردد، در اصل «تدبربرانگيزي محتوا» از تعداد 1108 واحد ثبت شده در كتاب، شاخص «تفكر در تاريخ» با91 واحد (21/8 درصد) جمله و تصوير، بيشترين فراواني را به خود اختصاص داده است و پس از آن، شاخص «تفكر در اسما و صفات خدا» از 85 واحد فراواني (67/7 درصد) در امر تدبربرانگيزي محتوا برخورداراست. سپس به ترتيب، شاخص‌هاي «سؤال كردن» (متفكرانه) با فراواني 58 واحد (23/5 درصد)؛ تفكر در جهان آفرينش (اعم از طبيعت و موجودات زنده ديگر) با فراواني 49 واحد (42/4 درصد)، (تفكر در موجودات ديگر زنده نيز با فراواني 3 از كمترين فراواني برخوردار بود)؛ و «تفكر در خود» با فراواني 19 واحد (71/1 درصد) از جايگاه كم‌رنگي برخوردارند. بنابراين، بايد توجه داشت ازآن‌رو که دانش‌آموزان اين مقطع در سال سوم به سر مي‌برند، مهارت‌هاي شناختي و قدرت تفکر در آنها به سرعت در حال افزايش است. همچنين قدرت توجه و استدلال و پردازش اطلاعات در آنها نيز به نحو چشم‌گيري در حال رشد است. پس اين مهم است که به بهترين و مؤثرترين شکل، درصدد به‌كارگيري سطوح عالي ذهن آنها برآييم و اجازة رکود ذهني، به‌ويژه در اين سنين حساس را به آنها ندهيم. بنابراين، در جهت نيل به اين مهم، مي‌توان نكات ذيل را به کار بست:
1. ارائة پرسش‌هاي کليدي‌تر و متنوع‌تر (نظير پرسش‌هاي ابهام‌آميز، قضاوت‌گونه، استدلالي و انتقادي) و مطرح ساختن آنها به گونه‌هاي متفاوت در جهت برانگيختن توجه و تفکر بيشتر متعلمان در محتوا؛
2. فراهم آوردن زمينة پرسشگري براي دانش‌آموزان از طريق متن و اجازة طرح سؤال از متن دروس توسط خود آنها به‌منظور درک بهتر متن و يادگيري عميق‌تر آن؛
3. ترغيب دانش‌آموزان به جست‌وجوهايي کاوشگرانه در طبيعت و قرار گرفتن در فضاي واقعي به‌منظور تفکر در جهان آفرينش؛ زيرا تفکر در جهان آفرينش به صورت اکيد از سوي قرآن کريم مطرح شده و چون کتاب تنها در درس دوم (غروب يک روز بهاري) به ارائة توصيفي از طبيعت پرداخته است که نمي‌تواند چندان در پرورش بعد عقلاني متعلمان تأثيرگذار باشد، بدين‌روي، مطلوب‌تر است کتاب دانش‌آموزان را هرچه بيشتر به سمت سير و تفحص در طبيعت سوق دهد. اين‌گونه است که آنها با ديدن يک نشانة زيبا، نه‌تنها به آن اثر، بلکه از آن اثر به خالق آن پي مي‌برند که چگونه در نهايت ظرافت و زيبايي به خلق چنين پديده‌اي پرداخته است. براي مثال، کتاب مي‌تواند از دانش‌آموزان بخواهد با گذري در طبيعت، ريشه‌هاي خشکيدة درختان، برگ‌هاي گوناگون و يا گياهان و گل‌ها را جمع‌آوري كنند و سپس آنها را همراه خود به کلاس بياورند و دربارة آنها گفت‌وگو كنند، و يا از ديد خود، هرچه را در همان برگ يا گل مي‌بينند با زبان کودکانه تشريح كنند. در واقع، با اين کار، دانش‌آموزان ياد مي‌گيرند که مباحث آموزشي تنها جملاتي در کتاب درس نيستند که بايد به حافظه سپرده شوند و پس از امتحان دادن فراموش گردند، بلکه با به‌كارگيري آنها در عمل است که مي‌توان دنياي حافظه را با دنياي خارج مرتبط ساخت.
4. ارائة مباحثي بيشتر در باب تفکر در خود، به‌عنوان مقدمه‌اي براي شناخت بهتر خداوند و برانگيختن توجه دانش‌آموزان به استعدادهاي عالي نهفته در وجودشان.
جدول (7): توزيع شاخص‌هاي اصل «خلاقيت‌پروري محتوا» در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392)
نام كتاب
تعداد جملات
تعداد تصاوير
كل واحد ثبت شده
پرورش حواس و عقل
جرئت‌آموزي و شهامت
تبعيت نكردن كوركورانه
از ديگران
تفكر انتقادي سازنده
افزايش وسعت ديد
تصويرسازي ذهني
جمع كل
هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392)
1036
72
1108
ف
35
30
10
6
12
47
133
د
15/3%
7/2%
9/0%
54/0%
08/1%
24/4%
91/11%
مطابق با جدول (7)، در اصل «خلاقيت‌پروري محتوا» از 1108 واحد ثبت شده، شاخص تصويرسازي ذهني با فراواني47 واحد (24/4 درصد) و پس از آن شاخص پرورش حواس و عقل با فراواني35 واحد (15/3 درصد) با وجود بار خلاقيت‌پروري اندک خود، اما نسبت به شاخص‌هاي ديگر، بيشترين ميزان خلاقيت‌پروري را در دانش‌آموزان دارد. شاخص‌هاي ديگر‌ـ به ترتيب‌ـ «جرئت‌آموزي و شهامت» با فراواني30 واحد (70/2 درصد)، «افزايش وسعت ديد» با فراواني12 واحد (08/1 درصد)، «تبعيت نكردن كوركورانه از ديگران» با فراواني10واحد (90/0 درصد) و «تفكر انتقادي» 6 واحد (54/0 درصد) از فراواني اندكي برخوردارند. ازاين‌رو، با توجه به اهميت روزافزون مسئلة «خلاقيت» و ضرورت آن در كتاب‌هاي درسي، مطلوب‌تر است مؤلفان اين کتاب با در نظر گرفتن هر يک از مؤلفه‌هاي مزبور، درصدد به‌كارگيري و پياده ساختن هرچه بيشتر آنها در متن و تصاوير برآيند. براي مثال، مي‌توان به صورت‌هاي ذيل عمل كرد:
1. تبديل کلمات در ذهن دانش‌آموزان به تصوير در جهت دور ساختن ترس آنها از ناشناخته‌ها و رشد قوة خلاقيت و خلق ايده‌هاي نو در ذهن آنها و همچنين در جهت بروز اختراعات و اکتشافات بزرگ علمي؛
2. پرورش حواس و عقل دانش‌آموزان از طريق نگاه کردن به يک تصوير و همزمان به تأمل پرداختن در باب آن و سپس بيان برداشت‌هاي ذهني خود از آن؛ زيرا مشاهده کردن يکي از راه‌هاي اصلي خلاق شدن است. براي مثال، در اين کتاب از 72 تصوير، تنها 11 نمونه به‌طور عميق، به اين مسئله توجه داشته که مطلوب‌تر است تعداد آنها، هم از لحاظ کمي و هم کيفي (چالش‌برانگيزي) افزايش يايد. اما ـ همان‌گونه که قبلاً ذکر گرديد‌ـ تشويق دانش‌آموزان به مشاهده در جهان پيرامون، از جمله نشانه‌هاي طبيعت و تفکر در آنها به‌عنوان نقطة آغاز فعال‌سازي نيروهاي خلاق ذهن، تأثير مطلوب‌تري در ترغيب آنها به سمت نوآوري و ايجاد ابتکارات تازه دارد تا نگاه کردن به يک تصوير کاغذي. همچنين در جهت پرورش حس شنوايي و قوة تعقل دانش‌آموزان، کتاب مي‌تواند با گذاشتن يک گره کور در متن هر درس، از معلم بخواهد آن درس را براي دانش‌آموزان بخواند و سپس هر يک راه حل‌هايي براي باز شدن آن گره کور ارائه دهند. روشن است که در اين صورت، دانش‌آموزان ملزم به خوب گوش دادن و به عبارت ديگر، گوش دادن فعال (گوش دادن با تفکر و تأمل) مي‌شوند، نه شنيدن سطحي مطالب و يا حفظ طوطي‌وار متن که هيچ تأثيري در افزايش تفکر خلاق آنها ندارد؛
3. ترغيب دانش‌آموزان به جرئت‌ورزي براي انجام کارهاي خلاقانه؛ زيرا براي خلاق بودن بايد شجاع بود. کتاب حاضر به زيباترين شکل، در درس چهارم و ششم (در کاخ نمرود، بانوي قهرمان)، جرئت‌ورزي حضرت ابراهيم در مقابل نمرود و شجاعت حضرت زينب در کاخ يزيد را به تصوير کشانده است که مي‌تواند در سوق دادن دانش‌آموزان به سمت شجاعت و جرئت‌آموزي تأثير بسزايي داشته باشد. اما بايد توجه داشت كه ارائة الگو در پرتو رشد خلاقيت دانش‌آموزان به‌تنهايي کافي نيست، بلکه در کنار ارائة الگو، قرار دادن متعلم و حرکت در آن مسير هم از اهميت بسزايي برخوردار است. براي مثال، کتاب در جايي ديگر مي‌توانست به جاي آنكه مستقيماً به دانش‌آموزان بگويد «با استفاده از کاموا و گِل يک تسبيح درست کنيد»، از آنها بخواهد که هر کس با مشاهده و به‌كارگيري قوة تفکر خويش و با استفاده از بهترين و حتي ساده‌ترين وسايلي که در اطرافش موجود است، دست به ابداعي جديد و نوآورانه (به صورت ساده و در حد توان خويش) بزند. در اين صورت، کتاب با خلق فرصت‌هاي تازه براي دانش‌آموزان، آنها را بر انجام کاري توانا نموده است که قبلاً نمي‌توانستند انجام دهند؛ حتي اگر دانش‌آموز با شکست‌هاي مکرري هم مواجه گردد، اما روحية استقامت و شجاعت در برابر شکست‌ها در او افزايش مي‌يابد که مي‌تواند مقدمه‌اي براي ايجاد آثار بزرگ‌تر در بزرگ‌سالي باشد؛
4. توجه به رشد تفکر انتقادي دانش‌آموزان در جهت رشد خلاقيت و خوداتکايي آنها؛ چراکه اگر افراد در حيطة علمي نتوانند به انتقاد نمودن از يکديگر بپردازند به‌طور حتم، جامعه دچار رکود علمي مي‌گردد. بنابراين، بهتر است پايه‌گذاري اين مهم از دوران کودکي شکل گيرد. اما بايد توجه داشت که صرف آوردن جملاتي در اين زمينه کافي و اثربخش نيست؛ مثلاً، کتاب در درس چهارم (در کاخ نمرود) انتقاداتي را از زبان حضرت ابراهيم به نمرود ذكر كرده که البته در جاي خود مفيد است. اما در کنار آن، قرار دادن خود دانش‌آموزان در حيطة عمل، بسيار مهم‌تر است؛ يعني کتاب بايد دانش‌آموزان را تشويق کند که خود در باب مبحث مربوط به آن، به بيان نظرات و عقايد خويش بپردازند و سپس هر يک در حد توان خود و به صورت ساده و سازنده، افکار و نظرات ديگران را بررسي و نقد كند؛
5. روشن است كه با انجام عمل فوق، دانش‌آموزان فرامي‌گيرند نبايد سخن ديگري را تکرار کنند و يا به تقليد از افکار و اعمال آنها بپردازند، بلکه اين خود هستند که بايد افکار و ايده‌هاي جديد در ذهن خود خلق كنند و آنها را مطرح كنند؛
6. جايگزين كردن هرچه بيشتر جملات و تصاويري که منجر به ايجاد تحولي عظيم در نوع نگاه دانش‌آموزان به مسائل و رها ساختن آنها از نگاه عادي و روزمرگي شود. توقف کردن در مسئله و ارتباط برقرار ساختن بين آن با موضوعات گوناگون، به منظور کشف لايه‌هاي پنهاني و نه ظاهري آن مسئله، به‌منظور افزايش وسعت ديد دانش‌آموزان امري ضروري است؛ چنان‌که قرآن کريم همواره اين‌چنين عمل مي‌كند.
جدول (8): توزيع شاخص‌هاي اصل «انگيزه‌بخشي محتوا» در محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392)
نام كتاب
تعداد
جملات
تعداد
تصاوير
كل واحد
ثبت شده
عدم يكنواختي متن با سؤال كردن، مثال زدن، تصويرسازي ذهني، بيان داستان و ايجاد فراز و فرود
بيان مسائل نو و بديع علمي با نگاهي معنوي
آرامش‌بخشي محتوا
جمع كل
هديه‌هاي آسمان، سوم ابتدايي (1392)
1036
72
1108
ف
377
ـ
477
854
د
02/34%
ـ
05/43%
07/77%
چنان‌كه در جدول (8) ملاحظه مي‌گردد: در اصل «انگيزه‌بخشي محتوا» از مجموع 1108واحد ثبت شده، شاخص «آرامش‌بخشي محتوا» با فراواني477 واحد (05/43 درصد) از بيشترين فراواني برخوردار است و شاخص «عدم يكنواختي در متن» نيز با فراواني377 واحد (02/34 درصد) از جايگاه خوبي برخوردار است. علاوه بر آن، شاخص «بيان مسائل نو و بديع علمي» (با نگاهي معنوي) از هيچ نوع فراواني در كتاب برخوردار نيست.
بحث و نتيجه‌گيري
محتواي آموزشي يكي از عناصر مهم در نظام آموزشي است كه نياز به توجهي روزافزون و دايمي دارد؛ زيرا اين محتواست كه در ذهن و افكار دانش‌آموزان جاي مي‌گيرد و آنها را درگير خود مي‌سازد و در ساختن نگرش و رفتار آنها، تأثير خود را به شدت هرچه تمام‌تر مي‌گذارد. بنابراين، لازم است براي تك‌تك كلمات و جملات و مفاهيمي كه در كتب آموزشي مطرح مي‌گردد و قرار است بخشي از آيندة دانش‌آموزان را بسازد، به صورت عميق و دقيق برنامه‌ريزي و تأمل شود. در اين ميان، قرآن كريم موثق‌ترين منبع در امر انتخاب محتواي آموزشي و تربيتي است و توجه به اصول انتخاب محتواي آموزشي از قرآن كريم و پياده كردن آنها در كتاب‌هاي درسي به‌طور حتم، موجب افزايش رشد علمي و معنوي و پرورش هرچه بيشتر دانش‌آموزان و سعادت روزافزون جامعة بشري مي‌گردد.
هدف پژوهش حاضر «بررسي محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) از منظر اصول انتخاب محتواي آموزشي در قرآن كريم» بود. در بيان نتايج حاصل از سؤال اول پژوهش، بيان گرديد كه مي‌توان اصول بي‌شماري را در امر انتخاب محتواي آموزشي از قرآن كريم استخراج كرد كه در اين تحقيق، به چهار نمونه همراه با شاخص‌هاي هر كدام اشاره گرديد. اين اصول عبارتند از: اصل «هدايت‌كنندگي محتوا»، «تدبربرانگيزي محتوا»، «خلاقيت‌پروري محتوا» و «انگيزه‌بخشي محتوا».
نتايج سؤال فرعي اول در سؤال اصلي دوم پژوهش نشان داد: از مجموع 1108 واحد جمله و تصوير در كتاب هديه‌هاي آسمان، مقطع سوم ابتدايي (1392) كه 1036 واحد آن به جمله و 72 واحد به تصوير تعلق دارد، (31/81 درصد) به شاخص «سوق‌دهندگي به سمت خداي متعال» و در واقع، به اصل «هدايت‌كنندگي محتوا» اشاره دارد. بنابراين، كتاب هدايت‌كننده به سمت خداوند و صراط مستقيم محسوب مي‌گردد.
نتايج سؤال فرعي دوم در سؤال اصلي دوم پژوهش نشان داد: از مجموع 1108 واحد جمله و تصوير در كتاب، تنها 25/27 درصد به اصل «تدبربرانگيزي محتوا» اختصاص يافته است. شاخص «تفكر در تاريخ» با (21/8 درصد) و پس از آن، شاخص «تفكر در اسما و صفات خدا» با (67/7 درصد) بيشتر موجب تدبر مي‌گردد. سپس‌ـ به ترتيب‌ـ شاخص‌هاي «سؤال كردن (متفكرانه)» (23/5 درصد)، «تفكر در جهان آفرينش» (اعم از طبيعت و موجودات زنده ديگر) (42/4 درصد)، «تفكر در خود» (71/1 درصد) از توجه كمتري برخوردارند. علاوه بر اينها، به تفكر در موجودات زندة ديگر، كه زياد هم قرآن كريم بدان سفارش كرده و حتي برخي سوره‌ها ـ براي مثال‌ـ با نام عنكبوت و نحل نام‌گذاري گرديده، كاملاً بي‌توجهي شده است.
نتايج سؤال فرعي سوم در پژوهش حاكي از آن است كه از مجموع 1108 واحد ثبت شده، تنها 91/11 درصد به اصل «خلاقيت‌پروري محتوا» توجه دارد. اين اصل، كه نسبت به ساير اصول از توجه كمتري برخوردار است، بيشترين فراواني را در شاخص «تصويرسازي ذهني» (24/4 درصد) و «پرورش حواس و عقل» (35/3 درصد) دارد. اين در حالي است كه شاخص‌هاي «جرئت‌آموزي و شهامت» (70/2 درصد)، «افزايش وسعت ديد» (08/1 درصد)، «تبعيت نكردن كوركورانه از ديگران» (90/0 درصد) و «تفكر انتقادي» (54/0 درصد) از ميزان توجه اندكي برخوردار است. اين نتيجه با نتيجه‌گيري تحقيق صالحي عمران و چهارباشلو (1389) مبني بر كم‌توجهي به مؤلفه‌هاي «خلاقيت» در كتاب‌هاي ابتدايي و از جمله هديه‌هاي آسمان هماهنگ است.
نتايج مربوط به سؤال چهارم فرعي پژوهش حاكي از آن است كه از مجموع 1108 واحد جمله و تصوير در كتاب، 07/77 درصد به اصل «انگيزه‌بخشي محتوا» توجه كرده كه حاكي از انگيزه‌بخشي كتاب در دانش‌آموزان است. در اين ميان، توجه به شاخص «آرامش‌بخشي محتوا» (05/43 درصد) و پس از آن شاخص عدم يكنواختي در متن (02/34 درصد) از پوشش خوبي برخوردار است. اما شاخص «بيان مسائل نو و بديع علمي» و به عبارت ديگر، «توجه به كشفيات علمي جديد در پرتو نگاهي عارفانه و معنوي» از هيچ فراواني برخوردار نيست. اين نتيجه‌گيري با تحقيق روَن (1389) كه در يكي از سؤالاتش كم‌توجهي به يافته‌ها و اطلاعات جديد علمي را در محتواي كتاب‌هاي ابتدايي نتيجه‌گيري كرده بود، هماهنگ است.
در مجموع، از نتايج ذكر شده، مي‌توان اين‌گونه استنباط كرد كه اين كتاب در تأليف جديد خود، روند كيفيتي رو به بهبودي داشته است. همچنين به نظر مي‌رسد اين كتاب از حيث توجه به اصول انتخاب محتواي آموزشي از منظر قرآن كريم، در دو اصل «هدايت‌كنندگي» و «انگيزه‌بخشي» به دانش‌آموزان به خوبي عمل كرده است، اصل «تدبربرانگيزي محتوا» نيز از جايگاهي نسبي برخوردار است، اما در توجه به اصل «خلاقيت‌پروري محتوا»، كه بسيار مهم و مطمح نظر قرآن كريم است، رضايت‌بخش نيست. توجه به اين اصول بسيار مهم بوده و لازم است در اولين مرتبة توجه دست‌اندركاران و مؤلفان كتاب‌هاي درسي، از جمله كتاب هديه‌هاي آسمان قرار گيرد. بنابراين، بر اساس نتايج تحقيق حاضر، نكات ذيل پيشنهاد مي‌گردد:
با توجه به نتايج پژوهش مبني بر كم‌توجهي كتاب به برخي از شاخص‌هاي اصل «تدبربرانگيزي محتوا» همچون «تفكر در خود»، «تفكر در صفات خدا»، «تفكر در طبيعت و جهان آفرينش» و همچنين ازآن‌رو كه پروردگار متعال خود نيز در قرآن كريم بسيار به اين امور توجه داشته است و تفكر در اين موضوعات انسان را سريع‌تر به مبدأ آفرينش متصل مي‌سازد، بدين‌روي، ارائة هرچه بيشتر اين موضوعات را در كتاب هديه‌هاي آسمان ضروري مي‌سازد.
دانش‌آموزان در اين سنين، هرچه بيشتر به شناخت دنياي پيرامون خود، از جمله شناخت موجودات زندة ديگر نيازمندند. با توجه به كم‌توجهي كتاب به اين مهم، لزوم توجه بيشتر به موجودات زندة ديگر و تفكر در آنها در محتواي اين كتاب ضروري مي‌نمايد؛ زيرا به اين مهم بارها در قرآن كريم توجه شده و حتي برخي از سوره‌ها نيز با نام حيوانات نام‌گذاري گرديده‌اند. همچنين علاوه بر شناخت بيشتر اين موجودات، روح بزرگ داشتن و مهرباني به اين موجودات نيز در دانش‌آموزان تقويت مي‌گردد كه مي‌تواند به تمام زندگي آنها در بزرگ‌سالي نيز سرايت كند.
با توجه به يافته‌ها و نتايج پژوهش مبني بر عملكرد ضعيف كتاب در اصل «خلاقيت‌پروري محتوا» از منظر قرآن كريم، بايد توجه داشت كه امروزه جامعه بيش از پيش به جواناني خلاق و توانمند در عرصه‌هاي گوناگون نيازمند است و پايه‌گذاري آن هم از دوران كودكي انجام مي‌پذيرد. بدين‌روي، پيشنهاد مي‌گردد در محتواي كتاب مزبور توجه بيشتري به اصل «خلاقيت‌پروري محتوا» مبذول گردد.
همچنين ازآن‌رو كه خلق تصاوير ذهني علاوه بر افزايش قدرت خلاقيت در دانش‌آموزان، موجب دوري از خستگي و ايجاد فرصتي لذت‌بخش و يادگيري عميق‌تر براي آنها مي‌گردد ـ‌كه مطابق نتايج پژوهش در اين كتاب بدان توجه اندكي شده‌ـ بنابراين، سزاوار است محتواي دروس چنان تنظيم و تأليف گردد كه دانش‌آموزان همراه با خواندن هر درس، به خلق تصاويري زيبا در ذهن خود نيز بپردازند. اين مهم در قرآن كريم نيز زياد مشاهده مي‌گردد.
با توجه به گسترش علوم و تحقيقات جديد علمي در حيطه‌هاي گوناگون و كم‌توجهي شديد كتاب به آن، مطابق نتايج پژوهش، بيان مسائل و كشفيات علمي جديد به صورت كاملاً ساده و ملموس در پرتو نگاه عارفانه و مرتبط ساختن آن با قدرت و علم لايتناهي الهي امري ضروري است. بنابراين، پيشنهاد مي‌گردد اين كتاب هرچه بيشتر به سمت ارائة كشفيات جديد علوم با نگاهي معنوي حركت كند.
به نظر مي‌رسد در امر انتخاب محتواي آموزشي، مي‌توان اصول بي‌شماري را از قرآن كريم استخراج كرد. ازاين‌رو، به محققان علاقه‌مند در اين زمينه پيشنهاد مي‌گردد ضمن استخراج اين اصول از قرآن كريم، به بررسي آن در محتواي كتاب‌هاي گوناگون در مقاطع تحصيلي بپردازند.
- قرآن كريم، 1390، ترجمة آيت‌الله ناصر مكارم شيرازي، بيروت، مركز طبع و نشر جمهوري اسلامي ايران.
- اميني، سيده نصرت، 1361، مخزن العرفان در تفسير قرآن، ج14، تهران، نهضت زنان مسلمان.
- اميني، محمد، ماشاالهي‌نژاد، زهرا و مرضيه عليزاده زارعي، 1391، «تحليل محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان و فارسي مقطع ابتدايي از نظر توجه به مهدويت»، مطالعات اسلام و روان‌شناسي، سال 6، ش10، ص26-7.
- ايماني، محسن و محمد مظفر، 1383، «تحليل محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان و كتاب كارپايه دوم دبستان چاپ1381در مقايسه با تعليمات ديني چاپ1380»، نوآوري‌هاي آموزشي، سال سوم، ش7، ص142-115.
- باقري، خسرو، 1387، نگاهي دوباره به تربيت اسلامي، تهران، مدرسه.
- برومند، سيدمهدي، 1380، شيوه‌هاي تعليم در قرآن و سنت، رشت، كتاب مبين.
- بنياد پژوهش‌هاي قرآني حوزه و دانشگاه، بي‌تا، مجموعه مقالات قرآن و طب، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي قرآني حوزه و دانشگاه دانشگاه شاهد.
- پروند، محمدحسين، 1385، مقدمات برنامه‌ريزي آموزشي درسي، تهران، شيوه.
- پوردهاقاني، علي‌قاسم و احمدرضا نصر اصفهاني، 1391، «رويكرد معنوي و برنامه‌ريزي درسي»، پژوهش در مسائل تعليم و تربيت اسلامي، سال19، ش13، ص92-71.
- ثقفي تهراني، محمد، 1398ق، تفسير روان جاويد، تهران، برهان.
- حسيني، سيدحسام، 1387، «تفكر خلاق مبناي شيوه‌هاي آموزشي پيامبر» دانشگاه اسلامي، سال دوازدهم، ش2، ص43-21.
- داورپناه، ابوالفضل، 1375، انوار العرفان في تفسير القرآن، ج9 و10، تهران، صدر.
- داودي، محمد، 1387، سيره تربيتي پيامبر و اهل بيت (تحت نظر عليرضا اعرافي)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- باغستاني، اسماعيل، 1382، آراء و رويکردهاي تعليم و تربيت، ج7، تهران، بنياد دايرة‌المعارف اسلامي.
- دهقاني، مهدي، و بي‌بي عشرت زماني، 1387، «ميزان فعال و غيرفعال بودن محتواي كتاب هديه‌هاي آسمان و كتاب كار چهارم ابتدايي تأليف جديد تعليمات اسلامي»، پژوهش‌هاي تربيتي و روان‌شناختي دانشگاه اصفهان، سال4، ش1، ص22-1.
- رضايي اصفهاني، محمدعلي، بي‌تا، قرآن و علم، ج4، قم، پژوهش‌هاي تفسير و علوم قرآني.
- روَن، سيدامير، 1389، «بررسي مباني، اصول و فرايند تأليف كتاب‌هاي دوره ابتدايي در نظام آموزش و پرورش ايران»، تربيت اسلامي، سال7، ش15، ص191-163.
- ـــــ ، 1390، «ميزان رعايت معيارهاي عام در انتخاب و سازماندهي كتاب‌هاي درسي دوره ابتدايي نظام آموزش و پرورش ايران»، مطالعات برنامه درسي، سال6، ش22، ص116-97.
- سرمد، زهره، بازرگان، عباس و الهه حجازي، 1385، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران، آگاه.
- صالحي عمران، ابراهيم و حسين چهارباشلو، 1389، «تجزيه تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي دوره آموزشي ابتدايي بر مبناي مؤلفه‌هاي خلاقيت به‌عنوان يكي از راه‌هاي پرورش خلاقيت دانش‌آموزان»، سومين كنفرانس ملي خلاقيت‌شناسي.
- طباطبايي، سيدمحمدحسين، 1374، ترجمه تفسير الميزان، ترجمة سيدمحمدباقر موسوي همداني، ج4، تهران، انتشارات اسلامي جامعه مدرسين قم.
- عطاران، محمد، 1383، جهاني شدن و فناوري اطلاعات و تعليم و تربيت، تهران، توسعه فناوري آموزشي مدارس هوشمند.
- فتحي واجارگاه، كوروش، 1384، اصول برنامه‌ريزي درسي، تهران، ايران‌زمين.
- قرائتي، محسن، 1383، تفسير نور، ج6، تهران، مركز فرهنگي درس‌هايي از قرآن.
- مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي، 1391، نرم‌افزارجامع التفاسير نور، قم، مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي.
- مشايخ، فريده، 1383، ديدگاه‌هاي نو در برنامه‌ريزي آموزشي، تهران، سمت.
- مكارم شيرازي، ناصر، 1374، تفسير نمونه، ج7، 15 و24، تهران، دار الكتب الاسلاميه.
- ملكي، حسن، 1388، برنامه‌ريزي درسي (راهنماي عمل)، مشهد، پيام انديشه.
- يارمحمديان، محمدحسين، 1386، اصول برنامه‌ريزي درسي، تهران، يادواره كتاب.
- Fatih Gence,M. ,Avest,S. Miedema. (2011) ,Religious education in two secular multicultural societies: the Turkish and Dutch case compared,Procedia Social and Behavioral Sciences,Vol: 15, p. 801-805.
