ارائه الگوی پرورش تفکر کودک بر مبنای معرفت‌شناسی اسلامی در برنامه آموزش فلسفه برای کودکان
/ دکتری فلسفة تعلیم و تربیت دانشگاه پیام نور، تهران، ایران / mj.qeisari@gmail.comArticle data in English (انگلیسی)
- Işıklar, S. & Öztürk, Y. A. (2022). The effect of philosophy for children (P4C) curriculum on critical thinking through philosophical inquiry and problem solving skills. International Journal of Contemporary Educational Research journa, 9(1), 130-142.
- Lone, J. M. (2022). Philosophy for children. A companion to public philosophy journal, 14(3), 325–336.
- Termaat, A. (2023). Framing، classification، and conceptual linkages: What can interdisciplinary practice in small secondary schools contribute to the curriculum conversation?. The Curriculum Journal, 35(2),145-167.
مقدمه
روش فلسفه در بحث دربارة موضوع و مسائل، روش تعقلي و فکري استدلالي است و دين اسلام نيز يکي از راه‌هاي فهم معاني و مقاصد خود را تعقل دانسته است. آيات و روايات بسياري نيز بر حجيت عقل تأکيد کرده‌اند و در هيچ مکتبي به‌اندازة اسلام به تجليل و تکريم عقل و تفکر پرداخته نشده است. آيات و روايات فراواني بر امر تفکر و تعقل تأکيد ورزيده‌اند، مانند: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» (يوسف: 2)؛ اين قرآن مجيد را ما به عربي فصيح فرستاديم؛ باشد که شما (به تعليمات او) عقل و هوش يابيد.
در پي تمايل به تغيير نگاه در زمينة تعليم و تربيت، «فلسفه براي کودکان» به‌عنوان جنبش تربيتي نوظهور با هدف تقويت و بالا بردن مهارت استدلال، داوري و قدرت تميز در کودکان مطرح شد. «فلسفه براي کودک» موضوع نسبتاً جديدي است و بيش از چهار دهه از طرح آن نمي‌گذارد. آموزش فلسفه براي کودکان يک اقدام آموزشي است که به بهبود تفکر کودکان مي‌پردازد. اين روش آموزشي يك روش تفکر مباحثه‌اي است که با 25 قرن ديدگاه‌هاي فکري گوناگون ارتباط دارد. آرايي که ماهيت علم، ويژگي يك زندگي خوب و پرورش خِرَد را مورد مطالعه قرار مي‌دهند. سقراط راه فرار از جهل و ناداني را در خودشناسي مي‌دانست و مي‌کوشيد که به ديگران در زمينة خودشناسي کمك کند. وي مسير دانايي را در شناخت ناداني قرار داد. فلسفه به‌معناي علاقه‌مندي به خرد، بهترين راه براي پرورش عقلانيت است. در حدود نيم‌قرن پيش، درک اين نکته ليپمن را وادار به تفکر دربارۀ انجام دادن اصلاحاتي در نظام آموزش و پرورش کرد. او با مطالعة فعاليت‌هاي ديويي، ويگوتسکي، ميد و ويتگنشتاين، تلاش کرد که با ترويج آموزش تفکر فلسفي به دانش‌آموزان، موضوع تفکر انتقادي، مستدل و منطقي را در آنها تقويت کند. ليپمن اعتقاد دارد، چنانچه کنجکاوي طبيعي کودکان و ميل آنان به دانستن دربارة جهان را با فلسفه مرتبط کنيم، مي‌توانيم کودکان را به متفکراني تبديل کنيم که بيش‌ازپيش نقاد و در کنار آن انعطاف‌پذير و مؤثر باشند. همچنين وي بيان مي‌کند: «تفکر فلسفي به‌معناي صرف تفکر و استدلال محض نيست؛ بلکه مستلزم تفکر دربارة تفکر است». اين پارادايم فکري توسط متيو ليپمن در اواخر سال‌هاي ۱۹۶۰ مطرح شد. از نظر ليپمن، هدف اصلي اين برنامه، کمک به کودکان است تا چگونه فکر کردن را بياموزند. ليپمن اهداف برنامة آموزش فلسفه براي کودکان را به‌صورت ذيل دسته‌بندي مي‌کند: بهبود و توانايي تعقل، پرورش خلاقيت، رشد فردي و ميان‌فردي، پرورش و درک اخلاقيات، پرورش توانايي مفهوم‌يابي در تجربه. فلسفه براي کودکان ـ که با نام کوتاه «فبک» نوشته مي‌شود ـ عنوان برنامه‌اي است که يکي از فلاسفۀ معاصر به‌نام ماتيو ليپمن آن را طراحي کرده است. بـر همين اسـاس شـاخۀ جديدي از فلسفه متولد شد که «فلسفه براي کودکان» نام گرفت. بنابراين برنامۀ فلسفه بـراي کودکان در سال 1969 طراحي و اجرا شد و در ديگر کشورها نيـز مورد استقبال قرار گرفت و هم‌اکنون در 130 کشور جهان عملاً در جريان است. ليپمن با اجراي اين برنامه کوشيد که فلسفه را به جايگاه واقعي خويش ـ آن‌گونه‌که سـقراط مدنظر داشت ـ بازگرداند. به‌نظر او، فلسفه صرفاً ويژة بزرگ‌سالان نيست و کودکان نيـز مي‌توانند آن را انجام دهند. او فلسفه را در معناي فلسفه‌ورزي به‌کار برد؛ کاري که کودکان مي‌توانند آن را انجام دهند و به‌طور ذاتي مستعد انجام آن هستند (قيصري رمضانيان و همکاران، 1402). وي در کتب و مقالات پرشمار خود بسيار کوشيده است نشان دهد کـه ايـن جنبش، علاوه بر داشتن منافع عملي، به‌ويژه در زمينۀ ارتقا و پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان مؤثر اسـت و نيـز در نظريۀ تربيتي جاي دارد (مرعشي و همکاران، 1389).
بنابراين معرفت‌شناسي اسلامي با رويکرد جامع‌تري به بحث دانش و شناخت مي‌پردازد و فراتر از ديدگاه‌هاي صرفاً شناختي يا سازه‌گرايانه است. اين رويکرد بر استقلال نسبي واقعيت از انسان، امکان دستيابي به حقيقت، و وجود معيارهايي براي احراز حقيقي بودن گزاره‌ها تأکيد مي‌کند؛ همچنين دانش را محصول نگاه واقع‌گراي سازه‌گرايانه و يادگيري را فرايند استقلال‌يابي مي‌داند و تفکر عملي را داراي سه مؤلفة شناختي، ميلي و ارادي مي‌شناسد. اين چهارچوب معرفت‌شناختي اسلامي نگرشي جامع‌تر به انسان و فرايند کسب دانش ارائه مي‌دهد که توجه به ابعاد ميلي و ارادي در کنار جنبه‌هاي شناختي را مدنظر قرار مي‌دهد (بهروزي نيک، 1401).
چنان‌که گفته شد، معرفت‌شناسي يکي از موضوعات مهم فلسفة معاصر است که ذهن بسياري از انديشمندان را به خود مشغول کرده است. معرفت‌شناسي به توضيح چگونگي فکر کردن ما مي‌پردازد و به ما در تشخيص درست از نادرست و ارزيابي مناسب واقعيت کمک مي‌کند. درواقع، داشتن يک معرفت‌شناسي درست، افراد را قادر به تشخيص حقيقت از خطا مي‌سازد. پيامدهاي معرفت‌شناسي براي همه بسيار روشن و آشکار است؛ به اين معنا که افراد هرچه از معرفت‌شناسي درست‌تري برخوردار باشند، به همان ميزان مي‌توانند واقعيت را بهتر درک کنند. پس از اين توضيح کوتاه دربارة معرفت‌شناسي، اکنون به بررسي منابع معرفت‌شناختي پرداخته مي‌شود.
با توجه به افزايش دسترسي کودکان به شبکه‌هاي اجتماعي و محتواي برخط، به‌ويژه در دوران شيوع ويروس کوويدـ19 که آموزش برخط گسترش يافت، يادگيري مهارت‌هاي تفکر انتقادي براي کودکان امري ضروري است. تحقيقات نشان مي‌دهند که تفکر انتقادي نه‌تنها بر افزايش خلاقيت کودکان تأثير مي‌گذارد، بلکه مي‌تواند به توسعة ويژگي‌هايي مانند کنجکاوي، انعطاف‌پذيري و پويايي ذهن نيز منجر شود. اين مهارت‌ها به کودکان کمک مي‌کند که با توجه به محتواي برخط که بر آنها تأثير مي‌گذارد، بتوانند درستي و نادرستي اطلاعات را ارزيابي کنند و تصميم‌هاي هوشمندانه‌تري بگيرند. والدين و مربيان بايد به اهميت آموزش تفکر انتقادي به کودکان توجه داشته باشند و در اين زمينه برنامه‌هاي آموزشي مناسب را در نظر بگيرند. اين امر مي‌تواند به‌طور قابل توجهي در حفظ سلامت روان و افزايش تاب‌آوري کودکان در مواجهه با محتواي برخط مؤثر باشد (برهمن و خدابخشي صادق‌آبادي، 1396). بر اين اساس، مهم‌ترين کاربردهاي تفکر انتقادي در زندگي کودکان عبارت است از:
ـ توانايي تشخيص پيشنهاد اطلاعات سالم از پيشنهادها و اطلاعات ناسالم؛
ـ امکان تشخيص و ارزيابي اطلاعات اساسي براي يک تصميم‌گيري؛
ـ توانايي تشخيص واقعيت‌ها و محدود نشدن به حدس و گمان؛
ـ امکان پيش‌بيني پيامدهاي اعمال و رفتارهاي خود قبل از انجام آن.
مجموعة اين توانايي‌ها موجب مي‌شود که کودکان در نوجواني و جواني از آسيب‌هاي رواني و اجتماعي، مانند بزهکاري، بي‌بندوباري، اعتياد، فرار از منزل، فرار از مدرسه، خشونت، بي‌توجهي به قوانين و مقررات و... به‌نسبت بيشتري مصون بمانند.
در همين زمينه، محمدي (1397) در پژوهش خود مبني‌بر ارائة الگويي از برنامة آموزش فلسفه براي کودکان بر اساس مباني اسلامي، به اين نتايج دست يافت که بايد سعي شود استدلال، تمييز و داوري را از کودکي به افراد آموزش داد؛ به‌طوري‌که اين افراد به اين توانايي برسند که تا حد امکان خودشان براي خودشان تفکر کنند و براي خودشان تصميم بگيرند و بهترين‌ها را گزينش و انتخاب کنند و در يک کلام، به توانايي خود در زمينة يادگيري دست يابند. عنابستاني (1397) در پژوهش خود به اين نتيجه رسيد که ويژگي‌هاي فضاي مجازي همچون پويايي زمان، فشردگي مکان، تکثر و تنوع عددي، پيوستگي و يکپارچگي، پوشيده بودن و...، از جمله اموري است که مي‌تواند در زمينة آموزش فلسفة اسلامي نقش تأسيسي يا تسهيلي داشته باشد. محمديان و فرقداني (1397) نيز در پژوهش خود نشان دادند که آموزش فلسفه براي کودکان موجب کاهش معنادار سرزنش خود و افزايش معنادار خودگرداني تحصيلي در گروه آزمايش‌شده است. اعتصامي و شفيع‌آبادي (1401) به اين نتايج دست يافتند که رويکرد فرايندي آموزش فلسفه براي کودک بر راهبردهاي خودتنظيمي و اشتياق تحصيلي دانش‌آموزان تأثير معناداري دارد. ايرانشاهي و همکاران (1396) نيز در پژوهشي کمّي در زمينة اثربخشي آموزش فلسفه براي کودکان بر تربيت شهروندي دانش‌آموزان به اين نتيجه رسيده‌اند که فلسفه براي کودکان برنامه‌اي است که با هدف آموزش استدلال و مهارت‌هاي تفکر به کودکان ارائه شده است و سعي دارد بتواند تأثيري مثبت و ارزشمند بر چگونگي تفکر کودکان و نوجوانان داشته باشد. ترمات در پژوهشي به بررسي فلسفه براي کودکان در تدريس تفکر پرداخته که در مجلة فلسفه براي کودکان منتشر شده است (Termaat, 2023). اين پژوهش به بررسي تأثير آموزش فلسفه در يادگيري و افزايش قدرت تحليل و تعليم در کودکان پرداخته است. درواقع اين پژوهش به‌صورت کيفي به تبيين تأثير آموزش فلسفه بر ميزان يادگيري کودکان پرداخته است. ايشکلار و اوزتورک در پژوهشي به‌صورت مستقل به بررسي ديدگاه معلمان دبستان دربارة کتاب‌هاي فلسفة تهيه‌شده براي کودکان پرداخته‌اند (Işıklar & Öztürk, 2022). درواقع اين پژوهش به بررسي برخي نقدها و چالش‌هاي موجود در کتب فلسفه پرداخته است. لون نيز به‌صورت مستقل، پژوهشي را با عنوان «بررسي بازسازي در فلسفه براي کودکان» انجام داده است(Lone, 2022). در اين پژوهش نويسنده به تبيين تأثير برخي تغييرات و تجددگرايي در مباحث و آموزش فلسفه به کودک پرداخته است.
مهم‌ترين چالش و دغدغة اين پژوهش، عدم قدرت تفکر، نداشتن قدرت «نه» گفتن، عدم قدرت انتخاب درست، تسليم بودن در برابر تهاجم‌هاي فرهنگي، عدم تحرک جسمي و فکري، و نداشتن قدرت مطالبه‌گري در کودکان است. فلسفه براي کودکان (فَبَک) که به‌طور وسيع مورد توجه دست‌اندرکاران تعليم و تربيت قرار گرفته، يکي از راه‌هاي آموزش تفکر به کودکان است که به رشد مهارت‌هاي استدلال، خودمراقبتي، و انواع تفکر انتقادي و خلاق از اوايل کودکي کمک مي‌کند. بنابراين به‌نظر ميرسد که از ابتداي تولد کودک بايد با بهترين شيوة ممکن و با آموزش‌هاي مفيد به کودکان، ضمن ايجاد تفکر انتقادي و سازنده در آنها، توجه داشتن به معرفت و شريعت ديني و اسلامي را به آنان آموخت. اين پژوهش بر آن است که به بررسي و ارائة الگوي پرورش تفکر کودک بر مبناي معرفت‌شناسي اسلامي در برنامة آموزش فلسفه براي کودکان بپردازد. بنابراين دغدغة اين پژوهش اين است که چگونه مي‌توانيم کودکاني منتقد و متفکر به‌همراه معرفت و تربيت اسلامي داشته باشيم. به‌نظر ميرسد که آموزش فلسفه باعث پرورش تفکر، تحليل و هوش کودک مي‌شود و اين خود زمينه‌ساز ابتکار، نوآوري و خلاقيت در آنهاست. اين مهم زماني مفيدتر واقع مي‌شود که همراه با شناخت و معرفت اسلامي باشد. درواقع هدف از اين پژوهش و نتايج حاصل از آن مي‌تواند کمک به تدوينگران و مؤلفان کتب درسي ابتدايي در جهت ارتقاي مطالب درسي و هرچه بيشتر کردن محتواي فلسفي، تحليلي و انتقادي اين کتب و اسلامي شدن آنها باشد.
روش پژوهش
روش پژوهش برحسب هدفْ کاربردي، برحسب نوع دادهْ کيفي، برحسب زمان گردآوري دادهْ مقطعي، و برحسب روش گردآوري داده‌ها يا ماهيت و روش پژوهشْ تحليل محتواست. جامعة آماري اين پژوهش مشتمل بر دو بخش زير است:
الف) اساتيد دانشگاه‌هاي استان تهران در سال تحصيلي 1400ـ1401 طبق ملاک‌هاي ورود: 1. دارا بودن حداقل پانزده سال سابقة تدريس و تحصيل مرتبط با موضوع؛ 2. داراي مدرک دکتري تخصصي و عضو هيئت‌علمي در رشته‌هاي فلسفة تعليم و تربيت، علوم تربيتي، علوم ديني و...؛ 3. تخصص و تجربة کافي در زمينة فلسفة تعليم و تربيت، علوم تربيتي، علوم ديني و...، نظير تدوين مقاله، کتاب، طرح پژوهشي و...؛
ب) صاحب‌نظران کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان و مسئولان ذي‌ربط آموزش و پرورش مطابق با ملاک‌هاي ورودي: 1. دارا بودن حداقل ده سال سابقة کار مرتبط با موضوع؛ 2. حداقل داراي مدرک کارشناسي ارشد در رشته‌هاي فلسفة تعليم و تربيت، علوم تربيتي، علوم ديني و...؛ 3. تخصص و تجربة کافي در زمينة فلسفة تعليم و تربيت، علوم تربيتي، علوم ديني و...، نظير تدوين مقاله، کتاب، طرح پژوهشي و....
در اين پژوهش از روش نمونه‌گيري غيرتصادفي از نوع هدفمند براي انتخاب مصاحبه‌شونده‌ها و بر اساس ملاک‌هاي ورود در پژوهش استفاده شد. در اين روش، انتخاب موارد نمونه توسط پژوهشگر با توجه به هدف‌هاي مطالعه و ماهيت تحقيق صورت گرفته است. لازم به ذکر است که در اين پژوهش، شانزده مصاحبه‌شونده با توجه به اصل اشباع در نظر گرفته شد؛ يعني مصاحبه‌شونده‌هاي شمارة 17 و 18 کد جديدي به مصاحبه‌ها اضافه نکردند و مصاحبه متوقف شد.
ابزار گردآوري داده‌ها چنين بوده است: در قسمت مرور سيستماتيک اطلاعات، داده‌ها از طريق مطالعة کتب، نشريات، منابع اينترنتي و پايگاه‌هاي اطلاعاتي جمع‌آوري شد و پس از انتخاب منابع، به تهيه، فيش‌برداري و ترجمة متون مورد نظر در خصوص آثار اخوان‌الصفا، شيخ‌الرئيس، ملاصدرا، مطهري، ابن‌خلدون، خواجه نصيرالدين طوسي و غزالي اقدام گرديد. حاصل اين بخش، مشخص کردن شاخص‌هاي پرورش تفکر کودک در آموزش فلسفه براي کودکان بر مبناي معرفت‌شناسي اسلام و بر اساس مباني نظري و پيشينة پژوهش است. همچنين در قسمت مصاحبه، از مصاحبه‌هاي نيمه‌ساختاريافته استفاده شد. در مصاحبه‌هاي انفرادي با مصاحبه‌شوندگان، براي بررسي مقدماتي يازده سؤال مطرح شد که اين سؤال‌ها برگرفته از موضوع، الگو و اهداف پژوهش بود. علاوه بر سؤال‌هاي زير، پژوهشگر براي درک تجارب شرکت‌کنندگان، در حين مصاحبه سؤال‌هاي فرعي ديگري نيز در کنار هر سؤال مطرح کرد.
جدول 1. سؤال‌هاي مصاحبه با خبرگان
رديف سؤال
با توجه به ديدگاه اخوان‌الصفا در زمينة فلسفه و آموزش فلسفه، به‌نظر شما آموزش مباحث ابتدايي فلسفه به کودکان تا چه ميزان بر اخلاقي شدن کودک و فهم مباحث ارزشي تأثيرگذار بوده است؟
با اسناد به روش و ديدگاه شيخ‌الرئيس، به‌نظر شما آموزش مباحث ابتدايي فلسفه چه تأثيري بر ايجاد تفکر عقلي، استدلالي و منطقي کودک دارد؟
با استناد به ديدگاه ملاصدرا، به‌نظر شما تدريس مباحث فلسفي براي کودکان تا چه ميزان در ايجاد ديدگاه شهودي و فلسفي تأثيرگذار است؟
با استناد به ديدگاه مطهري، به‌نظر شما تدريس مباحث فلسفي به کودک چه تأثيري بر ارتقاي درک سياسي و اقتصادي در کودک دارد؟
با استناد به ديدگاه ابن‌خلدون، به‌نظر شما تدريس مباحث فلسفي به کودک چه تأثيري بر ارتقاي درک معرفت‌شناسي اسلامي و هستي‌شناسي در کودک دارد؟
با استناد به ديدگاه خواجه نصيرالدين طوسي، به‌نظر شما تدريس مباحث فلسفي به کودک چه تأثيري بر تأديب و تربيت در کودک دارد؟
با استناد به ديدگاه غزالي، به‌نظر شما تدريس مباحث فلسفي به کودک چه تأثيري بر درک خداشناسي در کودک دارد؟
چنانچه بخواهيم فلسفه را به کودکان آموزش دهيم، براي پرورش تفکر کودک، چه ويژگي‌هايي بايد مورد توجه قرار گيرد؟
از منظر معرفت‌شناسي اسلامي، پرورش تفکر کودکان بر مبناي آموزش فلسفه از چه نقاط قوتي برخوردار است؟
از منظر معرفت‌شناسي اسلامي، پرورش تفکر کودکان بر مبناي آموزش فلسفه داراي چه نقاط ضعفي است؟
پژوهشگر پس از هماهنگي‌هاي لازم، در محل کار مصاحبه‌شونده حضور يافت و با استفاده از دستگاه ضبط‌صوت و با کسب اجازه از مصاحبه‌شونده، مکالمات مصاحبه را ضبط کرد تا کدها را استخراج کند. البته اين عمل بعد از هر بار مصاحبه صورت گرفت و پژوهشگر در مصاحبة 17 و 18 دريافت که کد جديدي به کدهاي قبلي اضافه نشد؛ بنابراين فرايند مصاحبه را با مصاحبه‌شوندة بعدي ادامه نداد. البته به‌جز پژوهشگر، يک متخصص آمار و يکي از اساتيد دانشگاه دربارة کدها نظر دادند. در حين مصاحبه، به جمع‌آوري نظرات دربارة ارائة الگوي پرورش تفکر کودک در آموزش فلسفه بر مبناي معرفت‌شناسي اسلام پرداخته و عوامل اصلي بررسي و نهايي شد. شايان ذکر است که مدت زمان انجام مصاحبه سي تا نود دقيقه بود.
همچنين روش تحليل داده‌ها در بخش کيفيِ کدگذاري نظري برگرفته از روش تحليل مضمون با نرم‌افزار مکس کيودا بود.
يافته‌هاي پژوهش
براي جمع‌آوري داده‌هاي بخش کيفي با شانزده نفر از صاحب‌نظران و خبرگان مطلع و مسلط به موضوع پژوهش مصاحبه شد. فهرست کلية مفاهيم استخراج‌شده از مباني نظري و تکنيک مصاحبة نيمه‌ساختاريافته با خبرگان در جدول 2 آورده شده است.
جدول 2. دسته‌بندي و نام‌گذاري کلية مضامين استخراج‌شده از مرور سيستماتيک ادبيات و مصاحبه با خبرگان جهت شاخص‌ها، مؤلفه‌ها و ابعاد پرورش تفکر کودک در آموزش فلسفه
سازه مضمون فراگير مضامين سازمان‌دهنده مضامين پايه آثار فلاسفه کد مصاحبه‌شوندگان فراواني
پرورش تفکر کودک در آموزش فلسفه بر مبناي معرفت‌شناسي اسلام اخلاقي شدن کودک و فهم مباحث ارزشي آموزش ارزش‌هاي اسلامي آشنايي با مفاهيم اصلي اخوان‌الصفا ------------- 1
ارائة نمونه‌هاي عملي ------------ I3,I6,I12 3
روش‌هاي تحقق ارزش‌ها ------------- I5,I6, I10 3
توسعة مهارت‌ها و فرهنگ‌هاي اسلامي ------------ I2, I14 2
تربيت انساني اخوان‌الصفا I1,I7,I11 4
فهم مفاهيم اسلامي مطالعة منابع انساني اخوان‌الصفا I2,I11,I13 4
تفكر و تحليل ----------- I3,I6,I8 3
مشاركت در گروه‌هاي مطالعاتي -------------- I4,I5,I10 3
توجه به سازوکارهاي تفسيري اخوان‌الصفا I2,I8,I14 4
مشاوره از مراجع تقليد اخوان‌الصفا ----------- 1
مطالعة منابع انساني ------------- I6,I8,I12,I5 4
استفاده از روش‌هاي تفسيري ابن‌خلدون I7, I9, I11 4
بررسي تاريخچه و سير تكامل مفاهيم -------------- I3,I6,I9,I16 4
مشاركت در گروه‌هاي مطالعاتي ------------ I4,I5,I16 3
استفاده از مشاوره I13,I10,I1 3
الهام از شخصيت‌هاي اسلامي مطالعة زندگي‌نامة شخصيت‌هاي اسلامي ------------ I1,I4,I6,I13 4
تأمل در مفاهيم اسلامي در زندگي شخصيت‌هاي اسلامي -------------- I2,I3,I11 3
تحليل نظري شخصيت‌هاي اسلامي اخوان‌الصفا I3,I7,I11 4
مشاركت در مجامع علمي و فرهنگي -------------- I5,I15,I4 3
اقتدا و پيروي -------------- I1,I7,I12 3
آموزش و توجه به عبادات معرفت در مورد مفاهيم ديني -------------- I8,I9,I13 3
روش‌هاي آموزش عبادات -------------- I1,I10,I15 3
درك معاني و مفاهيم عبادات -------------- I3,I16,I11 3
ارتقاي مهارت‌هاي عبادي -------------- I5,I10,I15 3
تأمل در ارتباط عبادات با زندگي -------------- I2,I8,I14,I12 4
رسيدگي به رفتارها و اخلاقيات آموزش ارزش‌ها و اصول اخلاقي شيخ‌الرئيس I2,I3,I11 4
توجه به معرفت‌شناسي اخلاقي ابن‌خلدون I4,I8,I9 4
تربيت اخلاقي اخوان‌الصفا I10, I12, I13 4
مسئوليت‌پذيري اخلاقي ملاصدرا I1,I4,I7 4
تشويق به مشاركت و خدمت به ديگران وجود روحية خدمت ابن‌خلدون I6,I8,I12,I5 5
تشويق به احساس همبستگي اخوان‌الصفا I3,I6,I8 4
ترويج اخلاق خيرخواهانه غزالي I4,I10,I11 4
توسعة ارتباط انساني ملاصدرا I8,I11,I13 4
تربيت انسان بر اساس معرفت -------------- I12,I9,I11,I15 4
ايجاد تفکر عقلي، استدلالي و منطقي توجه به اهميت عقل تشويق به تفكر و تدبر شيخ‌الرئيس I10,I6,I14 4
ترويج دانش و علم -------------- I15,I2,I9 3
ارزش قرآن و حديث شيخ‌الرئيس -------------- 1
توجه به انديشه و عقلانيت -------------- I13,I10,I1 3
ترويج مباني منطقي غزالي I2, I4, I9 4
تشويق به تحليل و بررسي ملاصدرا I10, I13, I15 4
احترام به انسان به‌عنوان مخلوق عقلاني اخوان‌الصفا I7, I9, I11 4
آموزش منطق توجه به تحليل منطقي شيخ‌الرئيس I3,I4,I14 4
توجه به استدلال قوي -------------- I12,I11,I6 3
ترويج استفاده از منطق در بررسي مسائل ديني -------------- I16,I7 2
توجه به اصول منطقي قرآن و حديث اخوان‌الصفا I7, I9, I12 4
ترويج احترام به قواعد و اصول منطقي ابن‌خلدون I6,I8,I12,I5 5
توجه به منطق در فهم و تفاسير ديني غزالي I6, I8, I11 4
تشويق به پرسش و تفكر تشويق به پرسش و بحث -------------- I2,I5,I14 3
ترويج ارزش‌هاي عقلانيت -------------- I3,I4,I11 3
توجه به روش‌هاي تفكر اسلامي -------------- I6,I8,I12,I5 4
تشويق به مطالعه و تحقيق -------------- I1,I4,I6,I13 4
ترويج احترام به متفكران و علما خواجه نصيرالدين طوسي I5, I9, I12 4
آموزش تفكر نقادانه توجه به تفسير عقلاني از مفاهيم ديني ابن‌خلدون I4, I8, I10 4
تشويق به بررسي منابع اسلامي غزالي I5, I10, I13 4
ترويج ارزش‌هاي عدالت و انصاف اخوان‌الصفا I10, I11, I15 4
تشويق به استدلال منطقي ملاصدرا I3,I7,I11 4
توجه به تفكر ديني در زمينه‌هاي مختلف -------------- I4,I5,I16 3
آشنايي با منابع اسلامي تحليل متون قرآني ملاصدرا I6, I10, I14 4
مفاهيم عرفاني خواجه نصيرالدين طوسي I4, I8, I10 4
مطالعة منابع فقهي ابن‌خلدون I2,I3,I11 4
توجه به نقش علم و دانش اهميت علم و دانش در قرآن شهيد مطهري I8, I9, I15 4
احترام به عالمان و دانشمندان اخوان‌الصفا I6,I8,I12,I5 5
تشويق به كسب علم خواجه نصيرالدين طوسي I3,I7, I9 4
ديدگاه شهودي و فلسفي تأکيد بر معرفت از طريق تجربه الهام از درس‌ها و توصيه‌هاي انبيا و پيامبران -------------- I5,I15,I4 3
مفهوم «فطرت» و تجربه در اسلام -------------- I1,I7,I16 3
اهميت قرآن و حديث به‌عنوان معرفت تجربي -------------- I2,I3,I11 3
اهميت تفكر فلسفي در معرفت‌شناسي توجه به مباني ايماني ملاصدرا I8,I9,I13 4
بررسي ديدگاه‌هاي فلسفي متعدد ملاصدرا -------------- 1
رويکردهاي اخلاقي و عرفاني اخوان‌الصفا I3,I16,I11 4
تأمل در آثار فلسفي و ادبي ملاصدرا -------------- 1
نقش حكمت در معرفت‌شناسي عدالت شهيد مطهري I2,I8,I14,I12 5
مشاركت مردم اخوان‌الصفا I3,I6,I9,I16 5
توسعة اقتصادي ملاصدرا I12,I9,I11,I15 5
حفظ حقوق اجتماعي -------------- I10,I6,I14 3
حفظ حقوق بشر -------------- I15,I2,I9 3
حفظ امنيت ابن‌خلدون I2,I3,I11 4
ترويج فرهنگ اسلامي اخوان‌الصفا I1,I4,I13 4
نقش آيات قرآن و روايات اسلامي اخلاق ملاصدرا -------------- 1
عبادت ملاصدرا I13,I10,I1 4
دانش -------------- I3,I4,I14 3
معاملات -------------- I12,I11,I6 3
اجتماع -------------- I16,I7 2
عدالت اخوان‌الصفا I3, I9, 15 4
توبه غزالي I3, I6, I9 4
تأکيد بر دعوت به تفکر و انديشه تأکيد بر معرفت به خدا خواجه نصيرالدين طوسي I11,I14,I16 4
تأکيد بر تفکر در آيات قرآن غزالي I5, I8, I12 4
تأکيد بر ارتباط علم و دين شهيد مطهري I8,I9,I13 4
تأکيد بر تفکر در روايات اسلامي -------------- I1,I10,I15 3
تأکيد بر تفکر در فلسفة اسلامي اخوان‌الصفا I4, I9, I12 4
ارتقاي درک سياسي و اقتصادي مفهوم عدالت عدل الهي شهيد مطهري I2,I5,I14 4
توجه به حقوق ديگران -------------- I3,I4,I11 3
توجه به مساوات شهيد مطهري I6,I8,I12,I5 5
توجه به عدم تبعيض -------------- I1,I4,I6,I13 4
توجه به حقوق انسان -------------- I5,I15,I4 3
توجه به توازن غزالي I9, I10, I15 4
مشارکت و شورا توجه به نظرات و پيشنهادهاي ديگران شهيد مطهري -------------- 1
توجه به نظرات مختلف -------------- I2,I3,I11 3
توجه به شورا -------------- I3,I7,I11 3
توجه به مشارکت عمومي -------------- I4,I5,I16 3
مقابله با فساد و استبداد توجه به عدالت شهيد مطهري -------------- 1
توجه به شفافيت غزالي I8, I10, I16 4
توجه به نظارت شهيد مطهري I5,I10,I15 4
توجه به امانت -------------- I2,I8,I14,I12 4
توجه به مسئوليت خواجه نصيرالدين طوسي I8,I13,I15 4
احترام به حقوق انساني توجه به حقوق زنان -------------- I1,I7,I14 3
توجه به حقوق کودکان -------------- I2,I3,I11 3
توجه به حقوق مسلمانان و غيرمسلمانان اخوان‌الصفا I10,I15 3
توجه به حقوق اقليت‌ها شهيد مطهري I1, I4, I8 4
توجه به حقوق بشر در جنگ ابن‌خلدون I7, I9, I11 4
مفهوم مسئوليت اجتماعي توجه به حفظ محيط زيست شهيد مطهري I5, I6, I9 4
توجه به حقوق شهروندان اخوان‌الصفا I13, I15,I16 4
ارتقاي درک معرفت‌شناسي و هستي‌شناسي توحيد و اعتقاد به وجود خداوند عظمت و قدرت خدا ابن‌خلدون I3,I6,I9,I16 5
عدالت خدا ابن‌خلدون I12,I9,I11,I15 5
رحمت و حکمت خدا -------------- I10,I6,I14 3
توکل به خدا ابن‌خلدون I15,I2,I9 4
پايبندي به دين اخوان‌الصفا I2, I3, I8 4
توجه به مقصد انساني توجه به خداوند ابن‌خلدون -------------- 1
توجه به رسالت پيامبران -------------- I13,I10,I1 3
توجه به قرآن -------------- I3,I4,I14 3
توجه به عدالت و محبت ابن‌خلدون -------------- 1
توجه به عمل و عبادت خواجه نصيرالدين طوسي I16,I7 3
توجه به توحيد و وحدت شهيد مطهري I1, I9, I10 4
ارزش‌هاي اخلاقي خيرخواهي ابن‌خلدون -------------- 1
تواضع -------------- I3,I4,I11 3
بخشش غزالي I8, I10, I15 3
استقامت اخوان‌الصفا I4, I8, I10 4
تلاش براي بهبود جامعه ابن‌خلدون I5, I8, I9 4
صداقت غزالي I6, I10, I13 4
تأديب و تربيت کودک توجه به تربيت معنوي توجه به آثار اخلاقي ابن‌خلدون I6,I8,I12,I5 5
توجه به رفتار صالح ابن‌خلدون I1,I4,I6,I13 5
توجه به مردم و رفتاري بدون اغراق و تکبر خواجه نصيرالدين طوسي I5,I15,I4 4
تعليم و تربيت بر اساس قرآن و سنت تعليم و تربيت بر پاية آموزش مباني ديني، احکام و اخلاق اسلامي خواجه نصيرالدين طوسي I3,I7,I11 4
ترويج فرهنگ ديني خواجه نصيرالدين طوسي I4,I5,I16 4
ترويج عدالت در رفتار با ديگران، به‌منظور ارتقاي ارزش‌هاي اخلاقي و اجتماعي ابن‌خلدون I8,I9,I13 4
ترويج همدلي ابن‌خلدون I1,I10,I15 4
پايبندي به وعده‌ها و عهدهاي داده‌شده ابن‌خلدون I3,I16,I11 4
ترويج همکاري و تعاون غزالي I2, I8, I9 4
رشد فكري و عقلاني تحليل و انتقاد سازنده اخوان‌الصفا I1, I8, I11 4
ترويج خلاقيت، ابتکار و نوآوري، به‌منظور شکوفايي فردي و جامعه‌اي شهيد مطهري I10, I11, I15 4
ترويج انديشه‌هاي پژوهشي و علمي خواجه نصيرالدين طوسي I4, I8, I10 4
ترويج انديشه‌هاي منطقي و روش‌هاي استدلال اخوان‌الصفا I4, I6, I9 4
انديشه‌هاي فلسفي و تفکر عميق
غزالي I2, I3, I7 4
درک خداشناسي وحدت الهي عبوديت غزالي I5,I10,I15 4
اخلاص -------------- I6,I8,I12,I5 4
استماع و اطاعت غزالي -------------- 1
تلاش براي رضايت خدا غزالي I5,I15,I4 1
آشنايي با صفات الهي تفکر و تدبر در آثار خلقت -------------- I2,I3,I11 3
مطالعة قرآن و سنت -------------- I3,I7,I11 3
ترويج محبت و عشق به خدا -------------- I4,I5,I16 3
تأثير خداشناسي بر زندگي ارتباط با خالق -------------- I8,I9,I13 3
تعيين هدف در زندگي غزالي I1,I10,I15 4
تحمل در برابر دشواري‌ها اخوان‌الصفا I1, I9, I10 4
تسليم به قضا و قدر -------------- I1,I7,I15 3
اعتقاد به وجود خدا خواجه نصيرالدين طوسي I3, I8, I12 4
پرهيز از شرك پرهيز از تصويرسازي خواجه نصيرالدين طوسي I6, I9, I10 4
پرهيز از اعتقاد به قوانين غيرالهي شهيد مطهري I5, I11, I13 4
پرهيز از تعصب و تفرقه اخوان‌الصفا I1, I6, I8 4
پرهيز از تکبر و خودپرستي غزالي I7, I9, I13 4
پرهيز از استعانت از غير خدا شهيد مطهري I7, I9, I12 4
درنهايت بر اساس شاخص‌ها و مؤلفه‌هاي شناسايي‌شده بر اساس مستندات پژوهشي و مصاحبه با خبرگان، الگوي مفهومي پژوهش به‌صورت شکل زير ارائه مي‌شود:
نمودار 1. الگوي نهايي پژوهش
بحث و نتيجه‌گيري
يافته‌هاي پژوهش حاضر نشان داد الگوي پرورش تفکر کودک بر هفت بعد اصلي تأکيد دارد که هريک از ابعاد آن اهميت خاص خود را دارند و مي‌توانند تأثيري بر الگوي آموزش فلسفه براي کودکان بر مبناي معرفت‌شناسي اسلامي داشته باشند. اين ابعاد عبارت‌اند از:
1. «اخلاقي شدن کودک و فهم مباحث ارزشي» (آموزش ارزش‌هاي اسلامي، فهم مفاهيم اسلامي، الهام از شخصيت‌هاي اخلاقي، آموزش و توجه به عبادات، رسيدگي به رفتارها و اخلاقيات، و تشويق به مشارکت و خدمت به ديگران)؛
2. «ايجاد تفکر عقلي، استدلالي و منطقي» (توجه به اهميت عقل، آموزش منطق، تشويق به پرسش و تفكر، آموزش تفكر نقادانه، آشنايي با منابع اسلامي و توجه به نقش علم و دانش)؛
3. «ديدگاه شهودي و فلسفي» (تأکيد بر معرفت از طريق تجربه، اهميت تفكر فلسفي در معرفت‌شناسي، نقش حكمت در معرفت‌شناسي، نقش آيات قرآن و روايات اسلامي و تأکيد بر دعوت به تفکر و انديشه)؛
4. «ارتقاي درک سياسي و اقتصادي» (مفهوم عدالت، مشارکت و شورا، مقابله با فساد و استبداد، احترام به حقوق انساني، و مفهوم مسئوليت اجتماعي)؛
5. «ارتقاي درک معرفت‌شناسي و هستي‌شناسي» (توحيد و اعتقاد به وجود خداوند، توجه به مقصد انساني و ارزش‌هاي اخلاقي)؛
6. «تأديب و تربيت کودک» (توجه به تربيت معنوي، تعليم و تربيت بر اساس قرآن و سنت، و رشد فكري و عقلاني)؛
7. «درک خداشناسي» (وحدت الهي، آشنايي با صفات الهي، تأثير خداشناسي بر زندگي، و پرهيز از شرک).
آموزش فلسفه براي کودکان بر مبناي معرفت‌شناسي اسلام، رويکردي نوين در آموزش فلسفه به کودکان است که با توجه به آموزه‌هاي اسلامي و ويژگي‌هاي رشدي و شناختي کودکان طراحي شده است. بر اساس يافته‌هاي پژوهش، الگوي پرورش تفکر کودک در اين رويکرد، الگويي جامع و منسجم است که مي‌تواند به پرورش تفکر کودک در آموزش فلسفه بر مبناي معرفت‌شناسي اسلام کمک کند.
- اعتصامی، حمیده و شفیع‌آبادی، عبدالله (1401). اثربخشی آموزش فلسفه برای کودکان بر رشد اخلاقی دانش‌آموزان پسر پایة ششم دبستان. فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، 13(52)، 233ـ255.
- ایرانشاهی، مسلم، پیرانی، ذبیح، رضایی، محمدهاشم و سیفی، محمد (1396). اثربخشی آموزش فلسفه‌ورزی کودکان بر اخلاق شهروندی و مؤلفه‌های آن در دانش‌آموزان دختر ابتدایی. فصلنامة علمی پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، 7(1)، 305ـ323.
- برهمن، میرم و خدابخشی صادق‌آبادی، فاطمه (1396). آموزش فلسفه برای کودکان. مجلة پیشرفت‌های نوین در علوم رفتاری، 2(9)، 90ـ104.
- بهروزی نیک، سیدنورالدین و بهروزی نیک، سیدفخرالدین (1401). فلسفه برای کودکان و اخلاق». دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، 52(5)، 83ـ101.
- قیصری رمضانیان، مژگان، معصومی‌فرد، مرجان، رضایی، صادق و محمودی، مهدی (1402). واکاوی و تبیین پرورش تفکر کودک در آموزش فلسفه برای کودکان بر مبنای معرفت‌شناسی اسلامی. قرآن و طب، 8(3)، 129ـ140.
- عنابستانی، فاطمه (1397). پرورش رشد و تعالی در محیط‌های آموزشی. تهران: نشر فروغ سیمرغ.
- محمدی، عباس (1397). ارائة مدلی از برنامة آموزش فلسفه به کودکان بر اساس مبانی اسلامی. هشتمین همایش علمی پژوهشی علوم تربیتی و روان‌شناسی؛ آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی ایران. تهران.
- محمدیان، بنت‌الهدی و فرقدانی، آزاده (1397). اثربخشی آموزش فلسفه برای کودکان بر ارزیابی تعارض بین والدین و خودگردانی تحصیلی. نشریة تفکر و کودک، 9(1)، 72ـ53.
- مرعشی، سیدمنصور، صفایی مقدم، مسعود و خزامی، پروین (1389). بررسی تأثیر اجرای برنامۀ آموزش فلسفه برای کودکان به‌‌روش اجتماع پژوهشی، بر رشد قضاوت اخلاقی دانش‌آموزان پایة پنجم ابتدایی شهر اهواز. نشریة تفکر و کودک، 1(1)، 83ـ102.
