جایگاه مؤلفه‌های آداب و مهارت‌های زندگی اسلامی (طرح کرامت) در کتاب‌های درسی دوره‌ی ابتدایی
Article data in English (انگلیسی)
-
- مقدمه
آموزش و پرورش به‌عنوان نهادي با کارکردهاي جامعه‌پذيري، فرهنگ‌پذيري، آموزش علوم و فنون با بهره‌گيري از موارد ديني و فرهنگي در کنار يافته‌هاي علمي انديشمندان و صاحب‌نظران بيشترين مسئوليت را در قبال ايجاد مهارت‌ها و توانمندي‌هاي انتقال ارزش‌هاي ديني و ملي به دانش‌آموزان بر عهده دارد. اين نهاد به‌منظور رفع کاستي‌ها و خلأهاي موجود در برنامه‌هاي درسي، در طول يک دهة گذشته طرح‌ها و برنامه‌هاي متنوعي را در مدارس، به‌ويژه دورة ابتدايي که به باور صاحب‌نظران و انديشمندان دورة شکل‌گيري شخصيت و مناسب‌ترين زمان براي ايجاد و تقويت مهارتهاي لازم براي زندگي است، اجرا نموده است. برخي از اين طرح‌ها و برنامه‌ها به‌لحاظ اثربخشي مورد استقبال واقع شد که از جملة آنها مي‌توان به طرح‌هاي «کرامت» و «آموزش مهارتهاي زندگي» اشاره كرد (کريم‌زاده و همكاران، 1389الف، ص21-23).
به‌هرحال آموزش و پرورش هر کشور اساسي‌ترين نهاد، مسئول حفظ و تحکيم ارزش‌هاي تربيتي جامعه و در نهايت، تعالي انسان‌هاست. اين حرکت از دورة ابتدايي آغاز مي‌شود. ازآنجاکه دورة ابتدايي در تمام نظام‌هاي‌آموزشي جهان مهم‌ترين دورة تحصيلي و مبنا و اصل همة آموزش‌ها به‌شمار مي‌آيد، توجه اساسي به اين دوره اهميت ويژه‌اي دارد. در واقع، عادات و طرز فکر و عقايد و تمايلاتي که فرد در ايام کودکي کسب مي‌کند، اساس موفقيت‌ها يا شکست او در دوره‌هاي بعدي زندگي را تشکيل مي‌دهد. تعليم و تربيت در دورة آموزش‌هاي عمومي نيازمند آن است که افراد را به‌سوي هدف مشخصي در زمينة آموزش مهارتهاي زندگي آشنا کند. با توجه به اهميت يادگيري مهارتهاي زندگي براي مواجهه با مسائل و مشکلات روزمره و تأثير آن بر بهبود زندگي فردي و اجتماعي، بايد در فرايند تعليم و تربيت بدان توجه لازم معمول گردد. ازاين‌رو جامعه هنگاهي سالم و متعالي خواهد بود که افراد آن بتوانند با برخورداري از سلامت روان در عرصه‌هاي اجتماعي به فعاليت بپردازند. امکان اين امر را مهارتهاي زندگي اسلامي فراهم مي‌کند. پس افراد به‌عنوان خانواده‌اي کوچک از جامعة بزرگ انساني، نيازمند آن هستند که اين مهارت‌ها را فرا گيرند و زمينة سلامت خود و جامعه را فراهم كنند. بر اين اساس، يکي از طرح‌هايي که در دورة ابتدايي اجرا مي‌شود، طرح آموزش آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت) است که مدير هر واحد آموزشي مي‌تواند نقش بسزايي در اجراي آن داشته باشد. مهارت در آداب کرامت، جلوه‌اي از تاج «کرّمنا»ست، که خداوند بر سر بني آدم نهاد: «ولقد كرمنا بني آدم...». در اصل دوم قانون اساسي جمهوري اسلامي کرامت و ارزش‌هاي والاي انساني و آزادي توأم با مسئوليت او در برابر خداوند، يکي از پايه‌هاي ايمان شمرده شده است (مظفري و همكاران، 1387، ص71).
مبناي نظري اين طرح با هدف کلي تکريم شخصيت دانش‌آموزان، با عنايت به بند ج اصل دوم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مبني بر بنياد جمهوري اسلامي بر کرامت انساني، در سال تحصيلي 73-13۷2 به سفارش دفتر مشاوره و برنامه‌ريزي امور تربيتي توسط مرحوم دکتر رجبعلي مظلومي، با استناد به کتاب خصال شيخ صدوق تحت عنوان «مدارج تربيت منطقي» تدوين شد و سپس کارشناسان ذي‌ربط با عنايت به اثر مذکور، طرح و برنامه‌هاي اجرايي را تحت عنوان «طرح کرامت در مدرسه» آماده و براي اجرا به استان‌ها ارسال كردند (احمدي، 1391).
طرح کرامت در دورة دبستان يکي از مهم‌ترين و کاربردي‌ترين طرح‌هاي فوق‌برنامه است که باعث مي‌شود آموزگاران بتوانند به‌صورت کاربردي دانش‌آموزان را با نکات اخلاقي آشنا كنند. در طرح کرامت دورة ابتدايي آموزگار سخنان دانش‌آموزان را مي‌شنود و سعي مي‌کند مشکلات را به بهترين نحو برطرف كند. در اين طرح براي مقابله با مشکلات اخلاقي، دانش‌آموزان به‌جاي ريز شدن در مسائل و بحث و گفت‌وگوي بيهوده، با توجه به نکات کليدي در واحد کارهاي طرح کرامت، راهکارهاي ممکن را به‌صورت فهرست‌بندي‌شده ارائه مي‌دهند (اوحدي و مظاهري، 1391، ص172). ازآنجاکه معلم بيش از هر فرد ديگري به روحيه و اخلاق تک‌تک دانش‌آموزان آشناست، مي‌تواند براي آشنايي دانش‌آموزان با ارزش‌هاي اخلاقي، بازي‌هاي گروهي، بازديدهاي علمي و مشارکت‌هاي کلاسي را برگزار كند تا به اين وسيله دانش‌آموزان بتوانند مشکلات و مسائل تربيتي ـ اخلاقي خود را برطرف كنند و به رفتار شايسته و بايسته‌اي دست يابند (برقي و گروسي، 1392). ويژگي‌هاي جسماني انسان موجب شد تا او بتواند از دستان خود به‌نحو بسيار مطلوب بهره بگيرد. ويژگي‌هاي ذهني انسان باعث شد تا به تفکر و تعقل پيرامون ديده‌ها و شنيده‌ها و تمام آنچه در جهان هستي وجود داشت، بپردازد. انسان با کار و فعاليت و تفکر و تعقل، به‌تدريج چنان رشد و توان جسمي يافت که توانست از طبيعت بهره گيرد و در برخي موارد آن را به تسلط خود در‌آورد؛ از سويي با برخورداري از قدرت تفکر و تعقل، براي ارضاي ذهن فعال و پرسشگر خود به ارائة پاسخ‌هايي براي سؤالات دربارة پيرامون خود مبادرت ورزيد؛ از قبيل هستي چيست؟ زندگي چيست؟ اهداف زندگي کدام‌اند؟ و..... تمامي اينها حاصل کسب تجارب و مهارت‌ها و قابليت‌هايي بوده‌اند که در طي حيات طولاني و انتقال آن از نسلي به نسلي ديگر گرد آمده بودند و در فرايند زندگي اجتماعي به‌طور مستمر و مداوم از طريق سازوكار يادگيري چه مستقيم و چه غير‌مستقيم، به رشد و تعالي رسيدند (اديب و فرادانش، ۱۳۸۲، ص95). تحصيل اين تجربيات نيز در کنار تحصيل دانش نظري بايد مورد اهتمام مدارس در تربيت و جامعه‌پذيري دانش‌آموزان باشد.
بر اين اساس، مهارت زندگي اسلامي در کتاب طرح کرامت، به‌دنبال ايجاد زمينه‌اي براي رشد فضايل اخلاقي و تقويت بينش و مهارت دانش‌آموزان و توسعة همه‌جانبة شخصيت، متناسب با آموزه‌هاي ديني و پويايي فرايند ياددهي و يادگيري و طرح آداب و مهارتهاي زندگي، درصدد ايجاد توانايي در دانش‌آموزان در خصوص سازگاري و رفتار مثبت و پذيرش مسئوليت‌هاي اجتماعي و همچنين روبه‌رو شدن با مسائل و مشکلات و حل آن است و از‌آنجايي‌که «طرح مهارتهاي زندگي» در اهداف و محتوا، داراي شباهت و هم‌پوشاني (با طرح کرامت) است، صاحب‌نظران، کارشناسان و معلمان بر ضرورت بازنگري و همسان‌سازي آن با نظام اعتقادي، ارزشي، اخلاقي و فرهنگي جامعة اسلامي و توجه به‌آموزه‌هاي ديني تأکيد دارند. ازاين‌رو اين دو طرح با هم تلفيق شدند و در قالب کتابي تحت عنوان آموزش آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت) در اختيار آموزش و پرورش قرار گرفته است (کريم‌زاده و همكاران، 1389الف، ص71).
با وجود اين، پژوهش‌هايي که در حوزة مهارتهاي زندگي در کشورهاي ديگر و در کشور ايران انجام گرفته، به‌منظور پاسخ‌دهي به دو پرسش بوده‌اند. يکي اينکه «چه مهارت‌هايي را مي‌توان مهارت زندگي ناميد؟» و دوم اينکه «با چه روشي مي‌توان مهارتهاي زندگي را آموزش داد؟» در تعدادي از پژوهش‌هاي انجام‌شده که به پاسخ دو پرسش فوق پرداخته‌اند، پژوهشگران با روش‌هاي مشخصي همچون نيازسنجي، به انتخاب سنجيدة مهارتهاي زندگي دست زده‌اند (کرد نقايي و پاشا شريفي، 1384، ص18). آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي مجموعه‌اي از توانايي‌هاي مورد نياز براي زندگي در جامعة اسلامي است تا افراد بر اساس آن بتوانند ضمن رعايت ارزش‌ها و هنجارهاي جامعه، به نياز‌ها و خواسته‌هاي فردي و اجتماعي خود پاسخ دهند و ضمن بهره‌گيري از آموزه‌هاي ديني، با مسائل و مشکلات روبه‌رو شوند و درصدد حل آن بر‌آيند.
اهميت و ضرورت فعاليت‌هاي مکمل و فوق‌برنامه (مانند طرح کرامت) در مدارس را بايد در نقش آن زمينة اصلاح يا رفع نواقص و نارسايي‌هاي نظام تربيتي دانست. فعاليت‌هاي مکمل و فوق‌برنامه مرزهاي يادگيري را گسترش داده و رويکردهايي چون يادگيري در خانواده و جامعه و نيز توسعة مهارتهاي زندگي، يادگيري و آموزش را تحت تأثير قرار داده است. اين فعاليت‌ها دانش‌آموزان را به‌عنوان يک محقق به کنکاش و کشف مفاهيم سوق مي‌دهد و کاستي‌هاي موجود را جبران مي‌كند و موجب تقويت تفکر و تعقل در آنان مي‌گردد. همين‌طور موجب مي‌شود كه آموزش از انتقال صرف و يک‌سوية اطلاعات از معلمان به دانش‌آموزان خارج شود و دانش‌آموزان را به فضايي علمي و تحقيقي رهنمون گردد و شادابي را به مدرسه ارمغان آورد و نيز رابطه‌اي دوستانه و صميمانه بين شاگرد و معلم ايجاد كند. فعاليت‌هاي مکمل و فوق‌برنامه به پرورش روحية اعتماد به‌نفس، هم‌زيستي، تحمل آراي ديگران، سعة صدر و سلامت جسمي و رواني دانش‌آموز مي‌انجامد (احمدي، 1391). در ساية توجه به فعاليت‌هاي مکمل و فوق‌برنامه، دانش، احساس و عملکرد دانش‌آموزان درهم تنيده خواهد شد و يادگيرندگاني خواهيم داشت که ضمن علاقه‌مندي به فعاليت‌هاي درسي، اعتقاد و باور دروني نيز به آنچه خوانده‌اند، پيدا خواهند کرد. نظام‌هاي آموزش و پرورش وظيفة مهم و سختي را به عهده دارند. آنها بايد کودکان و نوجوانان را پرورش دهند؛ به‌گونه‌اي که بتوانند با مقتضيات و شرايط متغير عصر خود هماهنگ شوند؛ درحاليکه چنين منظوري از کتاب‌هاي درسي برنمي‌آيد و اين امر ضرورت بهره‌گيري از فعاليت‌هاي مکمل و فوق‌برنامه را بيشتر مي‌نماياند (حسني، 1394).
داشتن يک زندگي منطقي، سالم، هدفمند و انعطاف‌پذير براي مواجهه با مشکلات و فراز و نشيب‌هاي آن، خواستة هر انسان خردمندي است؛ اما اين سؤال كه چرا دستيابي به اين هدف ارزشمند، دست‌کم براي بسياري از ما ميسر نيست، سؤالي است که با طرح موضوعي عميق به‌نام «مهارتهاي زندگي اسلامي» امکان پاسخ‌گويي مي‌يابد. نزديک به چهار دهه است که در ادبيات روانشناسي، در سطح دنيا آموزش مهارتهاي زندگي آن‌هم از پايه و شايد حتي قبل از دبستان، به‌شدت مورد توجه قرار گرفته است. اين دورة آموزشي در دو گروه تدريس و به‌صورت كارگاهي اجرا مي‌شود: الف) مهارتهاي عام شامل: خودآگاهي، همدلي، ارتباط مؤثر، روابط بين‌فردي مؤثر، کنترل خشم، مقابله با هيجان‌هاي منفي،آموزش حل مسئله، تصميم‌گيري، تفکر خلاق، تفکر انتقادي و مديريت زمان؛ ب) مهارتهاي خاص براي گروهي از افراد، شامل: آموزش پيش و پس از ازدواج، مديريت بحران، پيشگيري از آسيب‌هاي رواني و..... با وجود تغييرات عميقي که در شيوة زندگي جوامع امروزي رخ داده است، متأسفانه هنوز بسياري از افراد در مواجهه با ناملايمات و مشکلات زندگي، از روش‌هاي تربيتي ناکارآمد و سنتي گذشتة خود استفاده مي‌کنند (احمدي، 1391).
اهميت طرح آموزش آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت)، به سبب موارد زير است: مشارکت معلمان در تربيت دانش‌آموزان؛ توجه به‌آموزش مهارتهاي زندگي؛ حذف ارزشيابي کمّي از فرايند ياددهي ـ يادگيري؛ انتظار واقعي از اجراي واحد کارها؛ و مشاهدة تغييرات مطلوب در عملکرد دانش‌آموزان؛ ازاين‌رو در بررسي تأثير اجراي طرح در عملکرد دانش‌آموزان در شرايط طبيعي بايد به اين موارد توجه كرد (محققي، 1391، ص98). برخي از نتايج طرح کرامت از اين قرار است: رشد فضايل اخلاقي، اعتقادي و اجتماعي دانش‌آموزان؛ تقويت اعتماد به‌نفس، خودباوري، مسئوليت‌پذيري و تفکر نقاد در دانش‌آموزان؛ يادگيري مهارتهاي اساسي زندگي متناسب با آموزه‌هاي اسلامي؛ احترام به خود و ديگران؛ و فراهم آوردن فضاي رواني عاطفي مناسب. ازاين‌رو جامعة ايران با توجه به فرهنگ اسلامي و آموزه‌هاي ديني، به آموزش آن دسته از آداب و مهارت‌هايي نياز دارد که از يک سو دانش‌آموزان را در مسير زندگي ديني و متعادل براي زيست اين جهان ياري مي‌دهد؛ و از سوي ديگر، افراد را براي مقابله با چالش‌هاي زندگي روزمره آشنا مي‌کند تا افراد از يک زندگي شاد موفقيت‌آميز برخوردار باشند. آموزش مهارتهاي زندگي به‌دنبال ايجاد توانايي‌هايي است که زيست و زندگي افراد را در ابعاد فردي، بين‌فردي، خانوادگي و اجتماعي تسهيل كند. امروزه به دليل تغييرات در شيوة زندگي، تهاجم فرهنگي غرب و بروز چالش‌هاي جديد، بسياري از افراد فاقد دانايي و توانايي در عمل به آداب زندگي بر اساس دين اسلام و هنجارهاي جامعه‌اند و فقدان مهارتهاي لازم در برخورد با چالش‌هاي زندگي روزمره، افراد را با مشکلات زيادي مواجه کرده و آسيب‌پذير نموده است (کريم‌زاده و همكاران، 1389ب، ص51-54).
-
- اهداف کلي طرح کرامت
1. زمينه‌سازي براي تقويت بينش و مهارت دانش‌آموزان جهت رشد و توسعة کرامت آنان و بروز قابليت‌هاي کرامتي؛
2. تقويت روحية دانش‌آموز مبني بر تکريم ديگران؛
3. زمينه‌سازي براي تکريم دانش‌آموزان در محيط‌هاي خانه و مدرسه؛
4. ارتقاي توانمندي‌هاي دانش‌آموزان براي زندگي فردي و اجتماعي متناسب با ارزش‌هاي اسلامي (کريم‌زاده و همكاران، 1389ب، 77-78).
-
- ملاک‌هاي انتخاب مفاهيم
ازآنجاکه «کرامت انساني» يک مفهوم کلي است و ارائة ميزاني از توضيحات دربارة اين مفهوم کلي نمي‌تواند براي نيل به اهداف طرح کافي باشد و از طرفي مقرر است برنامه به‌مثابة يک فعاليت آموزشي در مدارس به مرحلة اجرا در‌آيد، لازم است كه اين طرح کلية استاندارد‌هاي مربوط به يک برنامة آموزشي را به‌صورت کامل دارا باشد. ازاين‌رو تعدادي از مفاهيم مرتبط با کرامت انساني که يادگيري آن زمينة ارتقاي مهارتهاي اساسي براي زندگي در جامعه را فراهم مي‌كند، از طريق مطالعات کارشناسي با بهره‌گيري از منابع و متون اسلامي، مفاهيم رايج و مورد توافق در عرف بين‌الملل و تأکيدات و ديدگاه‌هاي انديشمندان و صاحب‌نظران، متناسب با امکانات و منابع و ظرفيت‌هاي موجود و پس از تطبيق با اهداف دورة ابتدايي و محتواي کتب درسي، انتخاب شدند و در قالب مجموعة آموزشي «آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي» تدوين گرديدند و اين مجموعه براي پنج سال تحصيلي ارائه شد. اين مفاهيم عبارت‌اند از:
1. مفاهيمي که در اهداف دورة تحصيلي آمده‌اند؛ ولي در محتواي دروس کمتر به آن پرداخته شده است؛
2. مفاهيمي که در اهداف دورة تحصيلي و محتواي دروس آمده‌اند؛ ولي در آنها ميزان توجه به حيطه‌هاي مهارتي و نگرشي ضعيف گزارش شده است؛
3. مفاهيمي که بر اساس نيازهاي جديد شکل گرفته‌اند؛ ليکن امکان قرار دادن آن در برنامة درسي در کوتاه‌مدت ميسر نيست (کريم‌زاده و همكاران، 1389الف، ص49-50).
-
-
- جدول مفاهيم
-
جدول شمارة 1 مفاهيم منتخب و نحوة توزيع آن را در پنج پاية ابتدايي نشان مي‌دهد و از دو بخش تشکيل شده است: بخش اول مفاهيم کلي است که تحت عنوان مهارت‌ها از آن ياد شده و شامل يازده مهارت اساسي است؛ بخش دوم مفاهيم جزئي است كه تحت عنوان واحد کار آمده و براي يادگيري هر مهارت در نظر گرفته شده است. به عبارتي، اين جدول در يک نماي کلي، مجموعة مهارت‌ها و واحد‌هاي کار و نحوة ارتباط مفاهيم واحد کار با مهارت‌ها را در طول پنج سال در اختيار آموزگاران قرار مي‌دهد؛ مثلاً براي تقويت مهارت روابط بين‌فردي در آموزه‌هاي ديني بر خوشرويي، ادب، مهرورزي، حسن ظن و عفو تأكيد شده است که ويژگي‌هاي رفتاري انسان‌هاي کريم است. با يادگيري اين رفتارها در قالب واحد کار در طول پنج سال، انتظار مي‌رود كه روابط بين‌فردي افراد بهبود يابد.
جدول 1. مفاهيم منتخب آموزش آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت) در پايه‌هاي تحصيلي دورة ابتدايي
(کريم‌زاده و همكاران، 1389الف، ص61)
واحد کار
مهارت‌ها
اول
دوم
سوم
چهارم
پنجم
ارتباط با خدا
ياد خدا
_
_
تقوا، اخلاص
توبه، اميدواري
ارتباط مؤثر
تشکر، صداقت
وفاي به عهد
خيرخواهي، امانت‌داري
رازداري
_
روابط بين‌فردي
خوشرويي
ادب، مهرورزي
حسن ظن
عفو
_
شرافت
_
شجاعت
حيا
عفت و غيرتمندي
آبروداري
همدلي
خانواده
احسان و صلة رحم
دوستي، مدارا
_
_
مديريت هيجانات
مديريت شادي
مديريت غم، مديريت خشم
_
چشم‌پوشي، صبر
_
تصميم‌گيري
مشورت
_
_
دورانديشي
حل مسئله، توکل
انضباط اجتماعي
نظم
قانون‌مداري
مشارکت، مسئوليت‌پذيري
_
انصاف، امر به معروف
عزت نفس
قناعت
_
مناعت طبع
رضايتمندي
آزادگي
تفکر
_
_
_
تفکر خلاق
تفکر نقاد
خودآگاهي
_
_
_
_
من کيستم؟
-
-
- واحد کار
-
براي هر پاية تحصيلي تعدادي مفهوم در نظر گرفته شده است که به آن واحد کار مي‌گويند و هر واحد کار شامل عنوان، هدف، مباني و شيوة اجرا (فعاليت) است و شيوة اجرا نيز شامل روش‌هاي گوناگون تدريس، مانند قصه‌خواني، بحث و گفت‌وگو، شعر‌خواني، تکميل برگ شکوفه‌ها (انشا و نقاشي)، نقل خاطره، مسابقه و بازي، نمايش، مطالعه و تحقيق، و تشکيل نمايشگاه مي‌باشد.
بر اين اساس مي‌توان گفت که با اجراي برنامه‌هاي طرح کرامت در برنامة درسي دانش‌آموزان، موجبات ارتقاي مهارتهاي اساسي براي زندگي افراد در جامعه فراهم مي‌شود؛ بنابراين توجه به جنبه‌هاي ياد‌شده جزء امور بديع و نو براي مؤلفين کتاب‌ها و رهنمودي مناسب براي معلمين مي‌باشد که در پژوهش حاضر به آن پرداخته شده است.
1. بررسي محتواي کتاب‌هاي درسي پاية اول ابتدايي بر اساس مؤلفه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت)؛
2. بررسي محتواي کتاب‌هاي درسي پاية دوم ابتدايي بر اساس مؤلفه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت)؛
3. بررسي محتواي کتاب‌هاي درسي پاية سوم ابتدايي بر اساس مؤلفه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت).
«بررسي تأثير آموزش آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي بر راهبردهاي يادگيري خودتنظيمي، سبک‌هاي هويتي و رشد اخلاقي دانش‌آموزان» عنوان پژوهشي است که نوروزي کوهدشت و همکاران در سال 1399 انجام داده‌اند و نتايج آن حاکي از آن است که آموزش مهارتهاي زندگي اسلامي موجب تغيير در نمرات راهبردهاي يادگيري خودتنظيمي (فراشناختي= 27/0 و شناختي= 59/0) شده و اين آموزش تغييراتي در متغيرهاي هويت هنجاري (43/0) و تعهد (76/0) به‌وجود آورده است. همچنين نتايج اين مطالعه نشان داد كه 37 درصد کل واريانس يا تفاوت‌هاي فردي در رشد اخلاقي دانش‌آموزان مربوط به آموزش آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي بوده است.
«بررسی کیفیت برنامة درسی مهارت‌های زندگی در دورة متوسطة اول از دیدگاه معلمان، ارائة راهکارهای صاحب‌نظران و معلمان برای کیفیت‌بخشی به آن» عنوان پژوهشی است که توسط تقیه، لیاقتدار و زمانی در سال 1398 انجام یافته، نتایج نشان می‌دهد که از دیدگاه معلمان، اهداف، محتوا و ارزشیابی برنامة درسی آموزش مهارت‌های زندگی دورة متوسطه، از کیفیت متوسط برخوردار است؛ اما زمان، فضا و امکانات آموزشی برنامة درسی آموزش مهارت‌های زندگی دورة متوسطه، کیفیت مطلوبی ندارد. به‌نظر صاحب‌نظران و معلمان، برنامة درسی مهارت‌های زندگی باید با هدف نهادینه‌کردن مهارت‌های اساسی و پایه در دانش‌آموزان تدوین شود و متناسب با نیاز و علاقه و توان دانش‌آموزان، علم و فناوری روز دنیا، زمان کافی، امکانات و شرایط موجود طراحی شود؛ به‌گونه‌ای که آنها بتوانند از این مهارت‌ها در تعامل با دنیای واقعی کمک بگیرند.
مشفقي و لطيفي (1398)، پژوهشي تحت عنوان «اثربخشي بستة آموزشي، پرورش مهارتهاي زندگي مبتني بر مباني اسلامي با روش فعال بر هوش اخلاقي دانش‌آموزان دختر» انجام داده‌اند. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد که بين دو گروه آزمايش و کنترل در متغير هوش اخلاقي (مؤلفه‌هاي وجدان، همدلي، خويشتن‌داري، احترام، مهرباني، بردباري و عدالت) تفاوت معناداري وجود دارد. بنابراين مي‌توان اين روش را براي هوش‌افزايي اخلاقي دانش‌آموزان در مدارس آموزش و پرورش به کار‌برد.
صاحب‌الزماني و همكاران (۱۳۹۱) در پژوهشي با عنوان «اثربخشي‌آموزش مهارتهاي زندگي بر بهبود کيفيت زندگي دانشجويان» به اين نتيجه دست يافتند که آموزش مهارتهاي زندگي در بهبود سلامت عمومي دانشجويان تأثير معنادار داشته است.
زارعي (1391) در پژوهشي با عنوان «آداب و مهارت زندگي از نگاه اسلام» به اين نتيجه رسيد که از ديدگاه اسلام، انسان موجودي اجتماعي است که در ساية ايمان به خداوند متعال و عمل به تعاليم انسان‌ساز اسلام (عمل صالح) در تعامل اجتماعي با افراد جامعه مسير سعادت و کمال را طي مي‌كند. دنياي امروز با همة پيچيدگي‌هاي خود، انسان‌ها را براي رسيدن به تعالي، نيازمند شناخت خود و آگاهي‌هاي به‌روز جامعه كرده است. اين آگاهي‌ها در واقع زيربناي دستيابي به مهارتهاي زندگي است. سر‌آغاز همة آگاهي‌ها، شناخت خود است که زيربناي شناخت خداوند متعال و ايمان به اوست. بنا به فرمودة حضرت علي: «مَن عَرَفَ نَفْسَه فَقَد عَرَفَ رَبّه». مهارت خودآگاهي زير‌بنايي‌ترين و مؤثرترين عامل شکل‌گيري مهارتهاي ديگر زندگي انسان است. آن حضرت در بياني ديگر مي‌فرمايند: «اي انسان! درد تو در خود توست و درمان تو درخود تو. تو فکر مي‌کني که همين جسم صغير هستي؛ درحاليکه جهان اکبر در درون توست».
يوسفي (1389) در پژوهشي با عنوان «آداب و مهارتهاي زندگي» به اين نتيجه رسيد كه يکي از راه‌هاي پيشگيري از بروز مشکلات رواني و رفتاري، ارتقاي ظرفيت روان‌شناختي افراد است که از طريق آموزش مهارتهاي زندگي جامة عمل مي‌پوشد. مهارتهاي زندگي عبارت‌اند از: مجموعه‌اي از توانايي‌ها که زمينة سازگاري و رفتار مثبت و مفيد را فراهم مي‌آورند. پژوهش‌هاي متعدد و گسترده‌اي، تأثير مثبت آموزش مهارتهاي زندگي را در کاهش سوء مصرف مواد، پيشگيري از رفتارهاي خشونت‌آميز، تقويت اتکا به نفس، افزايش مهارتهاي مقابله با فشارها و استرس‌ها، برقراري روابط مثبت و مؤثر اجتماعي و... نشان داده‌اند. نيازهاي زندگي امروز، تغييرات سريع در ساختار خانواده‌ها، و شبکه‌هاي ارتباطي منابع اطلاعاتي، انسان را نيازمند مهارت‌ها و توانايي‌هايي مي‌سازند که به او کمک کنند تا در مسير تغيير با چالش‌هاي دشوار روبه‌رو نشود و اگر احياناً چنين موانعي ايجاد شد، راه‌حل را بيابد. تعاليم اسلام و تکيه بر اخلاق و مکارم آن، بهترين راه پاسخ‌گويي به اين نياز است. اين پژوهش در پي معرفي مهارتهاي زندگي فردي از ديدگاه قرآني و جامعه‌شناختي است.
-
- روش‌شناسي تحقيق
پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردي است و به‌لحاظ ماهيت و شيوة گردآوري داده‌ها، توصيفي و تحليل محتواست؛ زيرا با استفاده از زمينه و بستر شناختي و معلوماتي که از طريق تحقيق بنيادي فراهم شده است، به بررسي جايگاه شاخص‌هاي مؤلفه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي در کتاب‌هاي درسي مي‌پردازد. براي تجزيه و تحليل اطلاعات، از روش آنتروپي شانون استفاده شده است که بار اطلاعاتي و ضريب اهميت هر گويه را ارائه مي‌دهد. جامعة آماري پژوهش حاضر شامل کلية کتاب‌هاي درسي پاية اول، دوم و سوم ابتدايي سال 1399-1400 است که توسط دفتر برنامه‌ريزي و تأليف کتاب‌هاي درسي، در سال 1399 و در پانزده جلد تأليف و چاپ شده که به‌روش سرشماري، تمامي جامعة آماري نيز به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. اين تحقيق به‌روش تحليلي و با استفاده از سياهة تحليل محتوا انجام شد؛ به‌طوري‌که کتاب‌هاي پايه اول و دوم و سوم تأليف سال 1399 بر اساس مؤلفه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت) و به‌روش آنتروپي شانون مورد تحليل قرار گرفتند. در تحليل محتوا روش کار به اين صورت است که بر اساس عمليات برش، محتواي کتاب‌هاي پاية اول، دوم و سوم که شامل متن، تصوير، پرسش و فعاليت است، طبقه‌بندي مي‌شود؛ سپس مؤلفه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي در مقوله‌هاي ارتباط با خدا، ارتباط مؤثر، روابط بين‌فردي، شرافت، همدلي مديريت هيجانات، تصميم‌گيري، انضباط اجتماعي، عزت نفس، تفکر، خودآگاهي و ساير مقولات در نظر گرفته شده‌اند. همچنين متون، تصاوير، پرسش‌ها و فعاليت‌ها و به‌طور‌کلي محتواي کتاب‌ها تحليل شده‌اند. به‌منظور پردازش داده‌هاي جمع‌آوري‌شده تلاش شد تا از روش جديدي که برگرفته از نظرية سيستم‌هاست، تحت عنوان آنتروپي شانون استفاده شود. بر اساس اينکه روش فوق نگاه جديدي به تحليل محتوا دارد، به الگوي جبراني مشهور است، بر اساس روش تحليل محتواي آنتروپي شانون، در ابتدا پيام برحسب مقوله‌ها به‌تناسب هر منبع در قالب فراواني شمارش شد و سپس بر اساس داده‌هاي جدول فراواني، اين داده‌ها بهنجار گرديد؛ آن‌گاه بار اطلاعاتي هر مقوله محاسبه شد و در آخر با استفاده از بار اطلاعاتي مقوله‌ها ضريب اهميت هر يک از مقوله‌ها محاسبه گرديد.
-
- يافته‌هاي پژوهش
جدول 2. توزيع فراواني مهارت‌ها و گويه‌ها براي کتاب‌هاي تعيين‌شدة پاية اول
رديف
مهارت
گويه
فارسي و نگارش
رياضي
علوم
قرآن
کل
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
1
ارتباط با خدا
ياد خدا
27
33%
5
11%
5
5%
146
79%
183
45%
2
ارتباط مؤثر
تشکر
18
22%
1
2%
0
0%
18
10%
37
9%
صداقت
0
0%
4
9%
0
0%
0
0%
4
1%
3
روابط بين‌فردي
خوشرويي
3
4%
4
9%
19
20%
5
3%
31
8%
4
شرافت
0
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
5
همدلي
خانواده
13
16%
8
18%
1
1%
9
5%
31
8%
6
مديريت هيجانات
مديريت شادي
8
10%
6
14%
8
9%
0
0%
22
5%
7
تصميم‌گيري
مشورت
0
0%
1
2%
11
12%
2
1%
14
3%
8
انضباط اجتماعي
نظم
5
6%
8
18%
6
6%
3
1%
22
5%
9
عزت نفس
قناعت
1
1%
0
0%
2
2%
0
0%
3
1%
10
تفکر
-
6
8%
7
17%
43
45%
2
1%
58
15%
11
خودآگاهي
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
12
جمع کل
-
81
100%
44
100%
95
100%
185
100%
405
100%
چنان‌که از جدول شمارة 2 بر‌مي‌آيد، در پاية اول در خصوص با کتاب فارسي، بالاترين فراواني مربوط به گوية «ياد خدا» و براي کتاب رياضي بالاترين فراواني مربوط به گويه‌هاي «خانواده» و «نظم» و براي کتاب علوم بالاترين فراواني مربوط به گوية «مهارت تفکر» و همچنين براي کتاب قرآن بالاترين فراواني مربوط به گوية «ياد خدا» مي‌باشد. از طرف ديگر، در مجموع نيز در زمينة يازده مهارت تعيين‌شده، گوية «ياد خدا» بالاترين اهميت و اولويت را در ميان تمام گويه‌ها در پاية اول به‌دست آورده است. لازم به ذکر است که گويه‌هاي خوشرويي، خانواده، مديريت شادي، مشورت و نظم نيز داراي فراواني‌اي هستند که از نظر اولويت و امتياز در رده‌هاي بعدي قرار خواهند گرفت. به‌طور مثال، در صفحة 67 کتاب آموزش قرآن اول دبستان با جملة «امام حسن مجتبي درحاليکه کودکان را تشويق و نوازش مي‌کنند، از آنها مي‌خواهند که خوب درس بخوانند و قرآن بياموزند تا در آينده از آن استفاده کنند و انسان‌هاي بزرگي شوند»، به مؤلفة خوشرويي پرداخته شده؛ همچنين تصوير صفحة 15 کتاب قرآن اول دبستان نمونه‌اي از مؤلفة نظم است.
جدول 3. داده‌هاي بهنجار شدة گويه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي براي پاية اول
مهارت
گويه‌ها
فارسي و نگارش
رياضي
علوم
قرآن
ارتباط با خدا
ياد خدا
589/0
279/0
161/0
888/0
ارتباط مؤثر
تشکر
499/0
097/0
0%
264/0
صدافت
0%
252/0
0%
0%
روابط بين‌فردي
خوشرويي
151/0
253/0
481/0
147/0
شرافت
0
0%
0%
0%
0%
همدلي
خانواده
386/0
403/0
089/0
161/0
مديريت هيجانات
مديريت شادي
264/0
333/0
252/0
0%
تصميم‌گيري
مشورت
0%
097/0
311/0
072/0
انضباط اجتماعي
نظم
189/0
403/0
189/0
072/0
عزت نفس
قناعت
071/0
0%
097/0
0%
تفکر
-
211/0
392/0
631/0
071/0
خودآگاهي
0
0
0
0
0
با توجه به جدول شمارة 3 در خصوص با داده‌هاي بهنجار‌شده براي پاية اول، مهارت «ارتباط با خدا» داراي بالاترين درصد فراواني است که مربوط به گوية «ياد خدا»ست و کمترين درصد فراواني مربوط به «خودآگاهي»، «عزت نفس» و «شرافت» است. لازم به ذکر است که گويه‌هاي تشکر، خانواده، مديريت شادي، نظم و خوشرويي نيز داراي فراواني قابل قبولي هستند که از نظر اولويت و امتياز در رده‌هاي بعدي قرار خواهند گرفت.
جدول 4. مقدار بار اطلاعاتي و ضريب اهميت گويه‌هاي آداب و مهارتهاي اسلامي براي کتاب‌هاي درسي پاية اول
مهارت‌ها
گويه‌ها
مقدار بار اطلاعاتي
(EJ)
ضريب اهميت
(WJ)
ارتباط با خدا
ياد خدا
871/0
161/0
ارتباط مؤثر
تشکر
492/0
111/0
صداقت
213/0
079/0
روابط بين‌فردي
خوشرويي
341/0
087/0
شرافت
-
-
-
همدلي
خانواده
372/0
090/0
مديريت هيجانات
مديريت شادي
173/0
052/0
تصميم‌گيري
مشورت
151/0
049/0
انضباط اجتماعي
نظم
382/0
098/0
عزت نفس
قناعت
173/0
052/0
تفکر
-
781/0
152/0
خودآگاهي
-
-
-
جدول شمارة 4 نشان مي‌دهد که بيشترين ضريب اهميت در پاية اول، مربوط به مهارت «ارتباط با خدا» و گوية «ياد خداست»؛ به‌گونه‌اي‌که اين شاخص بيشتر از ساير موارد در پاية اول، در تحليل محتوا امتياز به خود اختصاص داده و بالاترين ضريب اهميت (161/0) را کسب کرده است. از طرف ديگر، کمترين ضريب اهميت در پاية اول مربوط به مهارتهاي «شرافت» و «خودآگاهي» است که ميزان آن صفر است.
سؤال دوم: وضعيت کتاب‌هاي درسي پاية دوم ابتدايي به‌لحاظ مؤلفه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت) چگونه است؟
جدول 5. توزيع فراواني مهارت‌ها و گويه‌ها براي کتاب‌هاي پاية دوم
مهارت
گويه
فارسي و نگارش
رياضي
علوم
قرآن
هديه
کل
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
ارتباط با خدا
-
46
42%
2
12%
10
7%
49
55%
115
78%
222
44%
ارتباط مؤثر
وفاي به عهد
0
0%
0
0%
28
20%
1
1%
0
0%
29
6%
روابط بين‌فردي
ادب
9
8%
4
25%
12
8%
2
2%
4
3%
31
6%
مهرورزي
5
4%
2
12%
29
20%
0
0%
13
9%
49
10%
شرافت
شجاعت
0
0%
0
0%
1
1%
10
11%
0
0%
11
2%
همدلي
احسان
2
2%
0
0%
12
8%
19
22%
9
6%
42
8%
صلة رحم
3
3%
0
0%
2
1%
2
2%
1
1%
8
2%
مديريت هيجانات
مديريت غم
3
3%
0
0%
2
1%
1
1%
0
0%
6
1%
مديريت خشم
2
2%
0
0%
0
0%
0
0%
1
1%
3
1%
تصميم‌گيري
-
2
2%
1
7%
7
5%
0
0%
0
0%
10
2%
انضباط اجتماعي
قانون‌مداري
8
8%
3
19%
21
16%
1
1%
2
1%
35
7%
عزت نفس
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
تفکر
28
26%
4
25%
18
13%
4
5%
2
1%
56
11%
خودآگاهي
0
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
جمع کل
-
108
100%
16
100%
142
100%
89
100%
147
100%
502
100%
با توجه به جدول شمارة 5، در پاية دوم در خصوص کتاب فارسي بالاترين فراواني مربوط به گوية «مهارت ارتباط با خدا» و براي کتاب رياضي بالاترين فراواني مربوط به گوية «مهارت روابط بين‌فردي» و براي کتاب علوم بالاترين فراواني مربوط به گوية «مهرورزي» و همچنين براي کتاب قرآن بالاترين فراواني مربوط به گوية «مهارت ارتباط با خدا» و براي کتاب هديه بالاترين فراواني مربوط به گوية «مهارت ارتباط با خدا»ست. از طرف ديگر، در مجموع نيز در خصوص يازده مهارت تعيين‌شده، گوية «مهارت ارتباط با خدا» بالاترين اهميت و اولويت را در ميان تمام گويه‌ها در پاية دوم نيز به‌دست آورده است. لازم به ذکر است که گويه‌هاي وفا به عهد، ادب، مهرورزي، احسان، صلة رحم و مديريت خشم نيز داراي فراواني‌اي هستند که از نظر اولويت و امتياز در رده‌هاي بعدي قرار خواهند گرفت؛ براي مثال، در صفحة 43 کتاب فارسي پايه دوم تصوير پليس، نمونه‌اي از مؤلفة «قانون‌مداري» است؛ همچنين در صفحة 48 کتاب علوم تجربي دوم دبستان، در مبحث کار در کلاس به مؤلفة «تصميم‌گيري» پرداخته شده است.
جدول 6. داده‌هاي بهنجار‌شده، گويه‌هاي آداب و مهارت‌ها زندگي اسلامي براي پاية دوم
مهارت
گويه‌ها
فارسي و نگارش
رياضي
علوم
هديه
ارتباط با خدا
-
188/0
118/0
082/0
221/0
ارتباط مؤثر
وفا به عهد
0%
0%
126/0
0%
روابط بين‌فردي
ادب
091/0
139/0
091/0
042/0
مهرورزي
057/0
118/0
126/0
102/0
شرافت
شجاعت
0%
0%
026/0
0%
همدلي
احسان
037/0
0%
091/0
077/0
صلة رحم
042/0
0%
026/0
026/0
مديريت هيجانات
مديريت غم
042/0
0%
026/0
0%
مديريت خشم
037/0
0%
0%
026/0
تصميم‌گيري
-
037/0
082/0
061/0
0%
انضباط اجتماعي
قانون‌مداري
091/0
121/0
115/0
026/0
عزت نفس
0
0
0
0
0
تفكر
133/0
130/0
119/0
026/0
خودآگاهي
0
0%
0%
0%
0%
با توجه به جدول شمارة 6 مشخص مي‌شود که در خصوص با داده‌هاي بهنجار شده براي پاية دوم، مهارت «ارتباط با خدا» بالاترين درصد فراواني را که مربوط به گوية «ياد خدا»ست داراست و کمترين فراواني مربوط به «خودآگاهي» و «عزت نفس» است. لازم به ذکر است که گويه‌هاي ادب، قانون‌مداري، صلة رحم، مديريت غم و مهرورزي نيز داراي فراواني قابل قبولي هستند که از نظر اولويت و امتياز در رده‌هاي بعدي قرار خواهند گرفت.
جدول 7. مقدار بار اطلاعاتي و ضريب اهميت و گويه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي درکتاب‌هاي درسي پاية دوم
مهارت‌ها
گويه‌ها
مقدار بار اطلاعاتي (EJ)
ضريب اهميت (WJ)
ارتباط با خدا
-
91%
118/0
ارتباط مؤثر
وفا به عهد
66/0
088/0
روابط بين‌فردي
ادب
69/0
092/0
مهرورزي
86/0
108/0
شرافت
شجاعت
061/0
075/0
همدلي
احسان
82/0
105/0
صلة رحم
057/0
071/0
مديريت هيجانات
مديريت غم
048/0
057/0
مديريت خشم
043/0
057/0
تصميم‌گيري
-
051/0
068/0
انضباط اجتماعي
قانون‌مداري
73/0
104/0
عزت نفس
-
-
-
تفکر
-
87/0
112/0
خودآگاهي
-
-
-
جدول شمارة 7 نشان مي‌دهد که بيشترين ضريب اهميت در پاية دوم مربوط به مهارت «ارتباط با خدا» و گوية «ياد خد»ست؛ به‌گونه‌اي‌که اين شاخص بيشتر از ساير موارد در پاية دوم، امتياز به خود اختصاص داده و بالاترين ضريب اهميت (118/0) را کسب کرده است. از طرف ديگر، کمترين ضريب اهميت در پاية دوم مربوط به مهارت «عزت نفس» و «خودآگاهي» است؛ به‌گونه‌اي‌که اين شاخص‌ها هيچ امتيازي به خود اختصاص نداده‌اند.
سؤال سوم: وضعيت کتاب‌هاي درسي پاية سوم ابتدايي به‌لحاظ مؤلفه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت) چگونه است؟
جدول 8. توزيع فراواني مهارت‌ها و گويه‌ها براي کتاب‌هاي تعيين‌شدة پاية سوم
مهارت
گويه
فارسي و نگارش
رياضي
علوم
قرآن
هديه
اجتماعي
کل
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
ف
د
ارتباط با خدا
-
28
19%
1
3%
3
4%
85
62%
69
41%
24
19%
210
30%
ارتباط مؤثر
خيرخواهي
0
0%
0
0%
0
0%
1
1%
1
1%
1
1%
3
1%
امانت‌داري
0
0%
0
0%
2
3%
0
0%
0
0%
0
0%
2
0%
روابط بين‌فردي
حسن ظن
2
1%
1
3%
5
7%
14
10%
8
5%
8
6%
38
5%
شرافت
حيا
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
3
2%
3
2%
6
1%
همدلي
دوستي
64
42%
16
52%
17
23%
15
11%
49
29%
49
37%
210
30%
مدارا
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
2
1%
2
1%
4
1%
مديريت هيجانات
-
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
تصميم‌گيري
-
7
5%
0
0%
1
1%
0
0%
4
3%
10
7%
22
3%
انضباط اجتماعي
مشارکت
0
0%
4
13%
17
23%
18
14%
12
7%
16
13%
67
11%
مسئوليت‌پذيري
2
1%
3
10%
7
9%
3
2%
0
0%
0
0%
15
2%
عزت نفس
مناعت طبع
0
0
0
0
0
0
2
0
0
0
0
0
2
0%
تفکر
-
48
32%
6
19%
22
30%
0
0%
19
11%
18
14%
113
16%
خودآگاهي
0
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
0
0%
جمع کل
-
151
100%
31
100%
74
100%
138
100%
167
100%
131
100%
692
100%
با توجه به جدول شمارة 8 مشخص مي‌شود که در پاية سوم در خصوص با کتاب فارسي، رياضي و تعليمات اجتماعي، بالاترين فراواني مربوط به گوية «دوستي» و براي کتاب علوم بالاترين فراواني مربوط به گوية «مهارت تفکر» و براي کتاب قرآن و هدية آسمان، بالاترين فراواني مربوط به گوية «ارتباط با خدا»ست. از طرف ديگر، در مجموع نيز در خصوص يازده مهارت تعيين‌شده، گوية «مهارت ارتباط با خدا» بالاترين اهميت و اولويت را در ميان تمام مهارت‌ها در پاية سوم نيز به‌دست آورده است. لازم به ذکر است که گويه‌هاي حسن ظن، دوستي، مشارکت و مسئوليت‌پذيري نيز داراي فراواني‌اي هستند که از نظر اولويت و امتياز در رده‌هاي بعدي قرار خواهند گرفت. براي مثال، در صفحة 22 کتاب هديه‌هاي آسمان سوم دبستان با تصوير مراسم حج، به مؤلفه‌هاي «مشارکت»، «روابط بين‌فردي» و «دوستي» پرداخته شده است همچنين در صفحة 52 کتاب فارسي کلاس سوم دبستان با تعريف داستان ريزعلي خواجوي و حسن اميدزاده، به مؤلفة «مسئوليت‌پذيري» پرداخته شده است.
جدول 9. داده‌هاي بهنجار‌شدة گويه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي براي پاية سوم
مهارت
گويه‌ها
فارسي و نگارش
رياضي
علوم
قرآن
هديه
علوم اجتماعي
ارتباط با خدا
-
121/0
042/0
049/0
221/0
188/0
121/0
ارتباط مؤثر
خيرخواهي
0
0
0
024/0
024/0
024/0
روابط بين‌فردي
امانت‌داري
0
0
042/0
0
0
0
حسن ظن
024/0
042/0
082/0
112/0
052/0
058/0
شرافت
حيا
0
0
0
0
037/0
037/0
همدلي
دوستي
189/0
207/0
134/0
115/0
147/0
162/0
مدارا
024/0
0
0
0
024/0
024/0
مديريت هيجانات
0
0
0
0
0
0
0
تصميم‌گيري
مشارکت
0
118/0
134/0
117/0
082/0
116/0
انضباط اجتماعي
مسئوليت‌پذيري
024/0
112/0
109/0
037/0
0
0
عزت نفس
مناعت طبع
0
0
0
0
0
0
تفکر
-
23/0
121/0
150/0
0
115/0
117/0
خودآگاهي
0
0
0
0
0
0
0
با توجه به جدول شماره 9 مشخص مي‌شود که در خصوص داده‌هاي به‌هنجار‌شده براي پاية سوم مهارتهاي «ارتباط با خدا» و «همدلي» بالاترين درصد فراواني را به خود اختصاص داده‌اند و کمترين فراواني مربوط به «مديريت هيجانات» و «خودآگاهي» است. لازم به ذکر است که گويه‌هاي مدارا، مسئوليت‌پذيري و حسن ظن نيز داراي فراواني قابل قبولي هستند که از نظر اولويت و امتياز در رده‌هاي بعدي قرار گرفتند.
جدول 10. مقدار بار اطلاعاتي و ضريب اهميت گويه‌هاي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي براي کتاب‌هاي درسي پاية سوم
مهارت‌ها
گويه‌ها
مقدار بار اطلاعاتي
(EJ)
ضريب اهميت
(WJ)
ارتباط با خدا
-
77/0
127/0
ارتباط مؤثر
خيرخواهي
36/0
055/0
امانت‌داري
34/0
051/0
روابط بين‌فردي
حسن ظن
55/0
094/0
شرافت
حيا
43/0
071/0
همدلي
دوستي
77/0
127/0
مدارا
39/0
066/0
مديريت هيجانات
-
-
-
تصميم‌گيري
-
52/0
085/0
انضباط اجتماعي
مشارکت
65/0
103/0
مسئوليت‌پذيري
49/0
079/0
عزت نفس
مناعت طبع
034/0
051/0
تفکر
-
67/0
119/0
خودآگاهي
-
-
-
جدول شمارة 10 نشان مي‌دهد که بيشترين ضريب اهميت در پاية سوم مربوط به مهارتهاي «ارتباط با خدا» و «همدلي» است؛ به‌گونه‌اي‌که اين شاخص بيشتر از ساير موارد در پاية سوم، امتياز به خود اختصاص داده و بالاترين ضريب اهميت (127/0) را کسب کرده است. از سوي ديگر، کمترين ضريب اهميت در پاية سوم مربوط به مهارتهاي «مديريت هيجانات» و «خودآگاهي» است که هيچ امتيازي به خود اختصاص نداده است.
-
- نتيجه‌گيري
با توجه به اينکه نگاه ايرانيان مسلمان تا اندازة زيادي ريشه در ديدگاه اسلامي دارد و از طرفي نظام آموزشي کشور بازتاب دهندة ديدگاه اسلامي ـ ايراني دربارة ارزش‌هاي مطرح‌شده است، بنابراين ارزش‌هاي ده‌گانة عنوان‌شده توسط وزارت آموزش و پرورش، معيار سنجش چگونگي انعکاس اين ارزش‌ها در محتواي درسي در نظر گرفته شده‌اند و بر همين اساس تحليل محتواي کتب درسي مقطع ابتدايي صورت گرفته است. برنامه‌ريزان و تهيه‌کنندگان کتب درسي براي يافتن روش‌هاي بهتر در تدوين کتاب‌ها، موضوع تحليل محتواي درسي را به‌عنوان روشي در بررسي کتاب‌هاي آموزشي پذيرفته‌اند تا بر اساس آن بتوانند معيارهاي مطلوب کتب درسي را مشخص و نارسايي‌هاي کتب درسي را معين كنند.
لازم به ذکر است که نتايج اين پژوهش با پژوهش‌هاي ذيل همسو و هم‌جهت است: فرضية اول با تحقيق مراد حاصل (1381) در کتابي با عنوان فعاليت‌هاي مکمل آموزشي و پرورشي دورة ابتدايي: مباني، اهداف، اصول (طرح کرامت) پاية پنجم؛ فرضية دوم با تحقيق مظفري و همكاران (1387) در کتابي با عنوان راهنماي عملي آموزش مهارتهاي زندگي و آداب اجتماعي (طرح کرامت، راه سعادت): ولايت و مهرورزي؛ فرضية سوم با تحقيق زارعي (1391) در پژوهشي با عنوان آداب و مهارت زندگي از نگاه اسلام، و پژوهش برقي و گروسي (1392).
-
- پيشنهادهاي پژوهش
1. همان‌گونه‌که نتايج تحقيق نشان مي‌دهد، در کتاب‌هاي مورد مطالعه در سه پاية اول تا سوم، به مقوله‌هاي شرافت، خودآگاهي، عزت نفس و مديريت هيجانات در حد بسيار پاييني پرداخته شده است. ازاين‌رو به گروه علوم اجتماعي و تربيتي دفتر تأليف و برنامه‌ريزي درسي پيشنهاد مي‌شود تا با بازنگري در محتواي اين کتاب‌ها بر حيطه‌هايي که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، بيشتر تأکيد شود.
2. کتاب‌هاي اشاره‌شده در تحقيق حاضر در سه پاية تحصيلي اول تا سوم به برخي شاخص‌هاي «ارتباط با خدا»، «همدلي» و «تفکر» توجه زيادي معطوف داشته‌اند و از پرداختن جدي به شاخص‌هايي ديگر (وفا به عهد، ادب، مهرورزي، احسان و قانون‌مداري) اجتناب شده است. ازهمين‌رو، به طراحان و مؤلفان اين کتاب‌ها توصيه مي‌شود که با توجه به افزايش ارتباطات و ارتباط افراد با يكديگر، که در دين اسلام نيز بسيار به آن سفارش شده است، اين متغيرها را در اين راستا بازنگري كنند.
3. در بخش فعاليت‌ها، به شاخص‌هايي از قبيل «مسئوليت‌پذيري»، «مشارکت» و «مشورت» بسيار کم توجه شده است؛ در صورتي که اين متغيرها از اثر‌گذاري بيشتري برخوردارند و سبب افزايش علاقة يادگيرندگان به يادگيري و دوستي‌ها مي‌شود. بنابراين پيشنهاد مي‌شود که در بخش فعاليت‌ها بيشتر بر اين مؤلفه‌ها تأکيد گردد.
- احمدي، اكبر، 1391، مهارتهاي زندگي، تهران، حمايت.
- اديب، يوسف و هاشم فردانش، 1382، طراحي الگوي مطلوب برنامه درسي مهارتهاي زندگي براي دوره راهنمايي تحصيلي، پايان‌نامه دکتري، تهران، دانشگاه تربيت مدرس.
- اوحدي، محمود و حسن مظاهري، 1391، «اعتباربخشي راهنماي برنامه درسي آموزش آداب و مهارتهاي زندگي»، نوآوري‌هاي آموزشي، ش44، ص165-186.
- برقي، رسول و ندا گروسي، 1392، بررسي تأثير آموزش آداب و مهارتهاي زندگي (طرح کرامت) بر سلامت روحي، رواني، اعتماد و عزت نفس دانش‌آموزان دوره ابتدايي، پنجمين همايش ملي راهکارهاي توسعه و ترويج علوم تربيتي، مشاوره و آموزش ايران.
- تقیه، نرجس خاتون، محمدجواد لیاقتدار و بي‌بي‌عشرت زمانی، 1398، «بررسی کیفیت برنامة درسی مهارت‌های زندگی در دورة متوسطة اول از دیدگاه معلمان، ارائة راهکارهای صاحب‌نظران و معلمان برای کیفیت‌بخشی به آن»، رویکردهای نوین آموزشی، ش29، ص67-82.
- حسن‌پور، الهام و سيروس صالحي، 1392، اثربخشي آموزش مهارتهاي زندگي بر سلامت روان دانش‌آموزان دختر پايه اول متوسطه دوم شهرستان سياهکل، اولين کنفرانس بين‌المللي روانشناسي و علوم رفتاري، کيش.
- حسني، محمد، 1394، «بررسي و نقد چهارچوب نظري طرح کرامت در دورة دبستان»، علوم تربيتي از ديدگاه اسلام، ش5، ص20-53.
- کرد نقايي، رسول و حسن پاشا شريفي، 1384، «تهيه و تدوين برنامه درسي مهارتهاي زندگي براي دانش‌آموزان دوره تحصيلي متوسطه»، نوآوري‌هاي آموزشي، ش12، ص11-34.
- کريم‌زاده، اسماعيل و همكاران، 1389الف، آموزش و آداب مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح حکمت) کتاب راهنماي معلم پايه اول، يادمان هنر انديشه، قم.
- ـــــ ، 1389ب، كتاب راهنماي معلم فعاليت‌هاي مكمل آموزش و پرورش دوره ابتدايي طرح كرامت، تهران، دفتر آموزش و پرورش پيش‌دبستاني و ابتدايي.
- محققي، بتول، 1391، مهارتهاي زندگي اسلامي طرح کرامت، تهران، يادمان هنر انديشه.
- مراد حاصل، اميرمهدي و همكاران، 1381، راهنماي معلم واحد‌هاي كار پرورش طرح كرامت، تهران، منادي تربيت.
- مشفقي، مريم و زهره لطيفي، 1398، «اثربخشي بسته آموزشي، پرورش مهارتهاي زندگي مبتني بر مباني اسلامي با روش فعال بر هوش اخلاقي دانش‌آموزان دختر»، مسائل کاربردي تعليم و تربيت اسلامي، ش10، ص145-162.
- مظفري و همكاران، 1387، راهنماي عملي آموزش مهارتهاي زندگي و آداب اجتماعي (طرح کرامت، راه سعادت): ولايت و مهرورزي، تهران، سعادت ايران.
- نوروزي کوهدشت، رضا مهديان، علي محمد جعفر بابايي، کبري رئوفي، زينب رجب‌زاده و مرضيه کريمخاني، 1399، «بررسي تأثير آموزش آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي بر راهبردهاي يادگيري خودتنظيمي، سبک‌هاي هويتي و رشد اخلاقي دانش‌آموزان»، پژوهش در دين و سلامت، دوره 6، ش1، ص116-130.
- يوسفي افراکتي، ربابه و پروين صمدي، 1396، «ميزان موفقيت در برنامه درسي آداب و مهارتهاي زندگي اسلامي (طرح کرامت) بر کسب مهارت حل مساله دانش‌آموزان»، پژوهش در برنامه‌ريزي درسي، ش52، ص141-153.
- يوسفي، علي، 1389، «آداب و مهارتهاي زندگي فردي»، رشد آموزش اجتماعي، ش48، ص48-55.
