اسلام و پژوهش‌های تربیتی

​​​​​​

1. 2. مقدمه

در طي تاريخ گذشته، متفکران و فيلسوفان تربيتي بر پايۀ جهان‌بيني خود و تعريف انسان، ديدگاه‌ها و الگوهاي تربيتي ارائه داده‌اند. اين نظريات پاسخگوي بخش‌هايي از نيازهاي انسان بوده‌اند و ساحت‌هاي مختلفي از تربيت را با محوريت انسان مورد تحقيق و بررسي قرار داده‌اند (رجبي و ميرزامحمدي، 1397).

فلسفة تعليم و تربيت بر اساس نگرش به انسان‌ها تلاش مي‌کند با نگاهي عميق‌تر در بنيان انديشه‌ها، نظريات و توصيه‌هاي تربيتي را استخراج کند. در تربيت اسلامي اين مباني از متون اسلامي گرفته مي‌شود. مفاهيم نهفته در متون اسلامي، به‌ويژه قرآن، هنوز براي بسياري از انديشمندان و صاحب‌نظران ناشناخته است و معمولاً دستور‌هاي تربيتي بر اساس شناخت ظاهر آيات و روايات ارائه مي‌شود. يکي از اين مفاهيم ناشناخته، «تربيت جهادي» است. «تربيت جهادي»، یا نظامي يا «جهاد اصغر» و مبارزه با هواي نفس يا «جهاد اکبر»، همواره مورد توجه امامان و پيشوايان ديني و عامل مهم موفقيت آنها در دستيابي به اهدافشان بوده است. نظام‌هاي آموزشي امروزين نيز به پيروي از آداب و رسوم و شيوه‌هاي زندگي ديني و پيشوايان اسلامي، لازم است با تربيت جهادي و به‌کارگيري مديريت دقيق و آگاهانه، شهرونداني مسئوليت‌پذير، آگاه، مجاهد، اصيل، بصير، صبور و ايثارگر را پرورش دهند كه براي آباداني جامعۀ خود و جامعۀ جهاني تلاش نمايند. اين امر ميسر نمي‌شود، مگر آنکه جامعه در برابر ميراث معنوي و اخلاقي گذشته، اكنون و آيندۀ خويش احساس مسئوليت كند و بکوشد سلامت روحي، معنوي، تربيتي و اخلاقي شهروندانش را از كودكي در يک نظام آموزشي متعالي و مسئوليت‌پذير پرورش دهد. با توجه به دامنۀ ارتباطات، اينترنت، جهاني شدن، فضاي مجازي شبکه‌هاي اجتماعي و... پايبندي و ضرورت به اين معيارها و ابعاد بايد همراه با سبک زندگي و آموزش شيوه‌هاي جديد آموزش و يادگيري به‌خوبي صورت گيرد. تربيت اسلامي به‌رغم تدوين برنامۀ تربيت عمومي، دربارۀ مؤمنان برنامۀ تربيتي ويژه‌اي دارد (علم‌الهدي، 1384، ص243). «تربيت جهادي نسخه‌اي برگرفته از تربيت اسلامي و براي مؤمنان خاص است که بر مبارزه و جهاد ترسيم مي‌شود. جهاد بستر تربيت اخلاقي و اجتماعي را فراهم مي‌کند» (رجبي و همکاران، 1394).

«تربيت» در زبان فارسي به‌معاني «پروردن، آداب و اخلاق را به کسي آموختن، آموختن و پروردن کودک تا هنگام بالغ شدن» به‌کار رفته است (دهخدا، 1377، ص550). در زبان عربي، واژة «التربيه»، مصدر باب تفعيل است. اين واژه مي‌تواند با دو ريشۀ «رَبَبَ» و «رَبَوَ» در ارتباط باشد (ابن فارس، 1390، ج2، ص 483). ريشۀ «ربب» به معاني گوناگوني چون حضانت و در دامان خود پروردن، حفظ و مراعات و سرپرستي، اصلاح و برعهده گرفتن کاري و ملازمت با آن، ايجاد چيزي و به‌تدريج تکامل بخشيدن به آن به‌کار مي‌رود. ابن‌فارس و ابن‌منظور متذکر مي‌شوند که مصدر باب تفعيل از ريشۀ (ر ب ب) است که براي سهولت تلفظ، باء دوم به ياء تبديل شده است (اعرافي و همکاران، 1391). تربيت، فراهم‌سازی زمينه‌ها براي شکوفایی و فعليت یافتن استعدادهاي بالقوۀ انسان به‌منظور حرکت تکاملي او به‌سوي هدف مطلوب، منطبق بر اصولي معين و برنامه‌اي منظم و سنجيده است (ابراهيم‌زاده، 1398، ص54). «تربيت، شناخت خدا به‌عنوان رب يگانة انسان و جهان و برگزيدن او به‌عنوان رب خويش و تن دادن به ربوبيت او و تن زدن از ربوبيت غير مي‌باشد» (باقري، 1396، ص61).

جهاد در لغت به‌معناي «پرداختن و صرف نيرو براي دفع دشمن و راندن او» (راغب اصفهاني، 1374، ج 1، ص692) و «به‌کاربستن نهايت درجۀ قدرت و طاقت» (طباطبايي، 1396، ج 16، ص70) است. جهاد از مادۀ جهد به‌معناي مشقت بوده و در شرع عبارت است از بذل جان، مال و توان خويش در راه اعتلاي کلمۀ اسلام و اقامۀ شعائر ايمان (زندي و همکاران، 1394).

دربارۀ ضرورت و اهميت جهاد و فضيلت آن روايات متعددي وارد شده است: «ابن شعبه حراني، 1376، ص286؛ پاينده، 1324، ص 167؛ حر عاملي، 1363، ج 15، ص 15» (موسي‌زاده و همکاران، 1397).

بنابراين جهاد از ديدگاه اسلام، صرفاً جهاد در ميدان نظامي و اسلحه و به‌تعبيري «جهاد اصغر» نيست؛ بلکه تمام ابعاد و جنبه‌هايي است که باعث اجراي اسلام و دستوراتش شود؛ که به عبارتی همان «جهاد اکبر» است. جهادي بودن يک روحيه است که به‌عنوان ملکه در افراد شکل مي‌گيرد و اين‌گونه نيست که با شعار بتوان آن را تحقق بخشيد؛ بلکه همانند ديگر منش‌ها و خلق‌وخوي بشر مي‌بايست با تمرين و تکرار ايجاد و نهادينه شود و به‌عنوان شاکلۀ شخصيتي فرد درآيد. در اين صورت است که مي‌توان از يک شخصيت انقلابي و جهادي، روحيۀ جهادي را انتظار داشت؛ زيرا هر کسي چنان عمل مي‌کند که شاکله و شخصيتش شکل گرفته است.

جهاد از ديرباز و در همۀ جوامع مورد توجه پيامبران الهي، فيلسوفان، انديشمندان، معلمان و والدين بوده است. بشر امروزي نيز به‌‌دليل رويارويي با بحران هويت انساني و ارزش‌هاي اخلاقي، ناگزير به روي آوردن به ارزش‌هاي اخلاقي است تا بتواند مجاهدانه براي پيشرفت خود و کشورش گام بردارد. جهاد در حوزه‌هاي گوناگون صورت مي‌گيرد: «مديريت جهادي يعني کار، تلاش، با خدا حساب کردن، به علم تکيه کردن، به درايت و تدبير تکيه کردن» (آقاجاني افروزي و همكاران، 1398). «تربيت جهادي» نيز به‌عنوان يکي از جلوه‌هاي متعالي تعليم و تربيت، در رشد همه‌جانبۀ شاگردان و آماده کردن آنها براي خدمت به افراد جامعه نقشي مهم دارد؛ به‌گونه‌اي‌كه آنان را افرادي صبور و ايثارگر بار آورد. به همين دليل تربيت جهادي امري است كه مربيان و معلمان ناچارند مستقيم يا غيرمستقيم بدان توجه كنند و نظام تعليم و تربيت موظف است با تدوين اصول راهنماي عمل و روش‌هاي مؤثر و متناسب با وضعيت بومي و دگرگوني‌هاي محيطي، مربيان را در تربيت جهادي ياري كند؛ زيرا پويايي هر نظام تربيتي در اين است كه اصول، روش‌ها و كاركردهاي خودش را از حالت ايستا خارج كند و بتواند خواسته‌هايش را متناسب با دگرگوني‌هاي محيطي، شاداب و زنده نگه دارد.

«تربيت جهادي» تربيتي است که انسان‌ها را با تخصص‌هاي مختلف (مؤمن، بصير، جهادي، ولايت‌مدار، آرمان‌خواه، رسالت‌محور، انقلابي، تحول‌گرا، خلاق و بانشاط، منضبط و قانون‌گرا، کارآمد، خستگي‌ناپذير، هوشمند، سالم و قوي، مردم‌دار و مردم‌يار، با ظرفيت چندجانبه) به مجاهد في‌سبيل‌الله تبديل مي‌کند؛ به‌گونه‌اي‌که تمام مهارت‌ها و تخصص‌هاي ايشان در خدمت جهاد قرار مي‌گيرد (سلماني و همکاران، 1394).

امروزه جهاد و تربيت جهادي يکي از مباحث مهمي است كه مورد توجه محققان سازمان‌ها و دولت‌هاي گوناگون قرار گرفته است. آنان با پرداختن به موضوع جهاد، قصد تشريح آن و ارتقاي شاخص‌هاي عملکردي كاركنان و دستگاه‌هاي دولتي را دارند. در نظام آموزش‌وپرورش ارزش‌ها، تربيت جهادي بايد با توانايي‌ها و ظرفيت‌هاي شناختي دانش‌آموزان تناسب داشته باشد؛ يعني دانش‌آموزان قادر باشند مفاهيم و مضامين جهادي را درک و فهم كرده، مصاديق آن را در رخدادها و رويدادهاي زندگي پيدا كنند. براين‌اساس آنها مي‌توانند تصميمات درستي اتخاذ نمایند.

پارچه‌باف دولتي (1394) در پژوهشي با عنوان «مفهوم تربيت جهادي از نگاه قرآن و نهج‌البلاغه» به موضوع جهاد و تربيت جهادي در قرآن و نهج‌البلاغه و ديدگاه متفکران اسلامي در باب جهاد پرداخته و با تقسیم آن به دو نوع کلي اصغر و اکبر به چگونگی تثبیت آثار تربيت جهادي در فرد و جامعه پرداخته است.

براتي‌زاده و مرعشي (1363) در پژوهشي با عنوان «تحليل محتواي كتب درسي هديه‌هاي آسمانی دورۀ تحصيلي ابتدايي، از منظر توجه به سبک زندگي اسلامي» به اين نتايج دست يافتند كه تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي هديه‌هاي آسمانی در مقطع ابتدايي‌ـ كه پايه و اساس نظام آموزشي كشور است ـ از نظر ميزان انطباق با سبک زندگي اسلامي جايگاه مناسبي دارد.

هرندی (1399) در پژوهشی با عنوان «تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی به‌لحاظ میزان توجه به مباحث مهدویت» به موضوع مهدویت پرداخته و به این نتایج دست یافت که بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار و سیرۀ امام زمان،‌ در کتاب هدیه‌های آسمانی پایۀ پنجم، و کمترین توجه به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن در کتاب تعلیمات اجتماعی کلاس اول ابتدایی بوده است.

صادقیان و اژدری (1388) در پژوهشی با عنوان «میزان سنخیت محتوای نظام آموزشی با مبانی فرهنگ اسلامی: تحلیل محتوای کتاب‌های دورۀ ابتدایی با توجه به ریزفاکتورهای زندگی معصومین‰» به این نتایج دست یافتند که به ویژگی‌ها و ضروریات آشنایی با معصومین‰ در کتب دورۀ ابتدایی، توجه اندکی شده و بسیاری از ریزفاکتورهای آشنایی با زندگی معصومین‰ در کتاب‌های دورۀ ابتدایی نادیده انگاشته شده که تأمل‌برانگیز است.

پيرواني‌نيا (1388) در پژوهشي با عنوان «در كتاب‌هاي درسي ديگر چه خبر؟ تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي دورۀ پيش‌دانشگاهي از نظر ميزان توجه به قرآن و مفاهيم آن» به اين نتايج دست يافت كه در كتب رشته انساني بيش از كتب درسي ساير رشته‌ها به قرآن و مفاهيم قرآني توجه شده و در كتب ديگر رشته‌هاي پيش‌دانشگاهي، به‌خصوص كتب تخصصي هر رشته، اين توجه بسيار اندک بوده يا اصلاً به قرآن و مفاهيم قرآني پرداخته نشده است.

ايماني و مظفر (1383) در پژوهشي با عنوان «تحليل محتواي كتاب هديه‌هاي آسمانی و كتاب كار پايۀ دوم دبستان چاپ سال 1381 در مقايسه با تعليمات ديني» به اين نتايج دست يافتند كه ضريب درگيري دانش‌آموزان با متن و تصاوير در كتاب تعليمات ديني، هديه‌هاي آسمانی و كتاب كار پايين است و به درگيري دانش‌آموزان و تصاوير نمي‌انجامد.

ضفيعي‌پور و همکاران (1397)، موسي‌زاده و همکاران (1397)، حسني‌نيک و همکاران (1397)، محموديان و همکاران (1398)، دربارۀ مديريت جهادي به پژوهش پرداخته‌اند. لطيفي و همکاران (1393) پژوهش پديدارشناسانۀ مديريت جهادي را انجام داده‌اند. در زمينۀ تربيت نيز تنها پژوهشِ سلماني (1394) در زمينۀ تدوين الگوي تربيت جهادي ديده مي‌شود.

در ميان انواع مواد درسي مختلف، درس ديني جزء لاينفک برنامۀ درسي مدارس به‌شمار مي‌رود. اين اهميت حتي پيش از انقلاب اسلامي نيز به‌خوبي احساس مي‌شده است و درنتیجۀ تلاش‌هاي پرثمر برخی، نهاد آموزش‌وپرورش رسمي آن زمان، به گنجانيدن ماده‌ای درسي با عنوان «ديني» مجاب يا مجبور مي‌شده است. در اين ميان ياد و خاطرۀ بزرگاني چون شهيد مطهري، شهيد بهشتي و شهيد باهنر همواره زنده و جاويد است (رحيمي و رمضاني،1389).

در سال‌هاي اخير، توجه به نيازهاي نو در عرصۀ آموزش دين، رويکردهاي جديد در امر آموزش، توجه بيش‌ازپيش به يادگيري جنبه‌هاي نگرشي آموزه‌هاي ديني، لزوم بهره‌گيري از روش‌هاي نوين در تعليم و تربيت ديني و توجه به تربيت ديني، براي شکل‌دهي به رفتارهاي ديني و تقويت احساس ديني از طريق شناخت دين و تفکر در آن و... ـ كه برگرفته از نظرها و توصيه‌هاي صدها آموزگار مجرب، صاحب‌نظران و كارشناسان است ـ متخصصان تعليم و تربيت ديني را بر آن داشته تا با برنامه‌ريزي دقيق و مطالعۀ همه‌جانبه، دست‌به‌كار تهيۀ برنامه‌اي نوين براي تعليم و تربيت ديني گردند.

امروزه ما شاهد تهاجم وسيع دشمنان در ابعاد نظامي، فرهنگي، اقتصادي به نظام فکري و ديني هستيم. بصيرت و آگاهي از دستورات خداوند، پيروي از پيامبران و امامان، چگونگي مقابله با دشمنان و... امري بسيار مهم است. مطمئناً اين بصيرت، انگيزۀ بسيار نيرومندي را در متربيان به‌وجود خواهد آورد تا در پرورش ديني و يکتاپرستي، عمل به دستورات ديني و مبارزه با برنامه‌ريزي‌هاي دشمنان چاره‌انديشي کنيم و به مبارزۀ فردي و جمعي در قلمروهاي گوناگون در دو بعد جهاد و دفاع صغير و کبير بپردازيم؛ که اين موضوع ضرورت اين پژوهش را روشن مي‌سازد.

کتاب درسي سنتي‌ترين رسانه‌اي است که از طريق آن محتواي برنامۀ درسي به‌عنوان ابزاري براي انعکاس تغييرات برنامۀ درسي به‌صورت مکتوب ارائه و فعاليت‌ها و تجارب تربيتي يادگيرندگان بر محور آن سازماندهي مي‌شود (ديبايي و همكاران، 1389). تعيين محتواي درسي از مسائل بسيار مهم در نظام‌هاي آموزشي و درسي است و انتخاب آن به اين پرسش پاسخ مي‌دهد که چه چيزي بايد آموخته شود؟ ازاين‌رو نقش کتاب درسي، فراهم کردن امکانات و شرايط مناسب براي ايجاد تغييرات مطلوب در رفتار دانش‌آموزان از طريق فرايند ياددهي و يادگيري است. دستيابي به اهداف ديني و اخلاقي جامعه که به‌صورت اهداف آموزشي و در قالب کتاب‌هاي درسي و محتواي تعيين‌شده منعکس مي‌شوند، آرمان هر نظام آموزشي است. لذا اگر برنامۀ درسي و محتواي کتاب‌هاي مربوط، هماهنگ و همسو با اهداف کلي و جزئي نظام نباشد، نمي‌توان به تحقق هدف‌هاي مورد انتظار اميدي داشت؛ زيرا موفقيت يک نظام آموزشي در گرو هماهنگي اجزای متشکله با يکديگر و همسويي اجزا در جهت تحقق هدف‌ها و تناسب آن با ويژگي‌هاي خاص مخاطبان آموزشي است. اطمينان از اين تناسب، نياز به بررسي و تحليل محتوا دارد.

براين‌اساس با توجه به اهميت اساسي آموزش مفاهيم تربيتي مبتني بر فرهنگ جهادي به کودکان و متربيان و عدم وجود تحقيقات مشابه، در اين مقاله به بررسي و تحليل محتواي تربيت جهادي در متن کتاب هديه‌هاي آسماني پرداخته مي‌شود. در نتيجه، اين سؤال مطرح است که تا چه ميزان به مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در محتواي کتاب‌هاي هديه‌هاي آسماني توجه شده است؟

1. 3. 1. مباني نظري پژوهش

تربيت جهادي، تربيت انسان‌هايي با روحيۀ جهادي است که همواره خود را در ميدان تلاش و مبارزه مي‌بينند؛ و خود يکي از محورهاي پيشرفت، استقلال و آزادي جوامع است. محصول آرماني تربيت از نگاه قرآن نيز انسان مؤمن مجاهد است. تربيت جهادي در گرو داشتن تصوير روشني از مفهوم جهاد و جهادي بودن است. همچنين تربيت جهادي سطح استقامت و بردباري فرد و جامعه را در شرايط سخت و حساس بالا مي‌برد و روح شجاعت، شهامت، شهادت‌طلبي، خودباوري، پرکاري، کم‌توقعي، اميد و آمادگي دائمي را در جامعه مي‌دمد (پارچه‌باف دولتي، 1394).

اﺳﻼم ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ادﯾﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪي و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ آنها، در ﻫﻤۀ اﺑﻌﺎد ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ آﻣﻮزهﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﻘﻬﯽ دارد. از ﻣﺠﻤﻮع 114 ﺳﻮرۀ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ، 86 ﺳﻮرۀ آن «ﻣﮑﯽ» و 28 ﺳﻮرۀ دﯾﮕﺮ آن «ﻣﺪﻧﯽ» اﺳﺖ. در ﺳﻮرهﻫﺎي ﻣﮑﯽ، ﺑﺤﺚ ﺟﻬﺎد ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺎﻣﯽ از آن ﺑﻪ‌ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺎمعة اﺳﻼﻣﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ، در ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در اﻣﺮ ﺟﻬﺎد ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺣﺘﯽ ﻣﮑﻠﻒ ﺷﺪه است. انسان با تربيت جهادي، در هر مرتبه‌اي از دستور قرآن پيروي مي‌کند: «به خدا و فرستادۀ او بگرويد و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنيد» (صف:11). درﺑﺎرۀ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﻘﺮرات ﻓﻘﻬﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﻬﺎد در اﺳﻼم، ﮐﺘﺐ و ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. حضرت علي† به‌خوبي در سخنان خود بر پرورش روحيۀ جهاد و مقاومت و ضرورت آن در شرايط گوناگون تأکيد دارند:

«جهاد درى است از درهاى بهشت که خداوند آن را به روى اولياي خاص خود گشود. جهاد جامۀ پرهيزگارى، زره استوار و سپر مطمئن خداست. هر کس آن را از باب بى‌اعتنايى ترک کند، خداوند بر او جامة ذلت بپوشاند و غرق بلا نمايد. بر دلش پرده‌هاى بى‌عقلى زده شود؛ و به ذلت و خوارى و پستى گرفتار آيد؛ و در برابر ضايع کردن جهاد، حق از او گرفته شود؛ و محکوم به ذلت و خوارى، و محروم از انصاف گردد» (نهج البلاغه، 1389، خطبۀ 27، ص51).

امام على† ـ در تشويق مردم به جهاد ـ فرمود: «واى بر شما! هنگامى كه شما را به جهاد با دشمنان مى‌خوانم، چشمانتان به دَوَران مى‌افتد» (همان، خطبۀ 34، ص59).

ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ، ﻫمة ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺘﻘﺪم در رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﺑﯽ را ﺑﻪ ﺟﻬﺎد اﺧﺘﺼﺎص داده‌اﻧﺪ. ﻓﻘﻪ ﮐﻼﺳﯿﮏ اﺳﻼﻣﯽ ـ اﻋﻢ از اﻫﻞ‌ﺳﻨﺖ و شیعه ـ ﺟﻬﺎد را ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺑﺘﺪاﯾﯽ و دﻓﺎﻋﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده‌اﻧﺪ. از ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻔﮑﺮان اﻫﻞ‌ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎه «ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه» و از ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻪ «ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮي» و «ﺻﺎﻟﺤﯽ ﻧﺠﻒ‌آﺑﺎدي» اﺷﺎره ﮐﺮد. اﯾﻦ انديشمندان آﯾﺎت ﻣﻘﯿﺪه را ﻣﻔﺴﺮ آﯾﺎت ﻣﻄﻠﻖ ﺟﻬﺎد ﻗﺮار ﻣﯽ‌دﻫﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﺻﻠﺢ و ﻣﺎﻫﯿﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺟﻬﺎد در اﺳﻼم ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ. درﻫﺮﺻﻮرت، در اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ آراي ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﺻﻠﺢ و همچنين ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﺟﻨﮓ در اﺳﻼم ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ (کرمي ميرعزيزي، 1395).

1. 4. 2. مفاهيم و تعاريف جهاد

جهاد از مادۀ «جَهد» يا «جُهد» است. لغويون به معناي ماده و مصدر ثلاثي مجرد آن پرداخته و از تبيين معناي «جِهاد» پرهيز کرده‌اند. با توجه به اظهارات علماي لغت مي‌توان «به‌کار بستن، نهايت تلاش، توان با مشقات فراتر از حد متعارف با نظر داشتن به نتيجۀ کار» را معناي «جهد» به فتح و ضم جيم دانست (پوررستمي و عظيما، 1399).

درواقع وقتي تمام تلاش انسان معطوف به امور مربوط به خداوند، اعم از اعتقاد و عمل مي‌شود، به‌گونه‌اي‌که هيچ عاملي او را از ايمان به خدا و انجام دستورات بازندارد، به هدف از جهاد رسيده است (طباطبايي، 1417، ج 16، ص 151). به تلاش توأم با رنج نيز جهاد مي‌گويند (قويدل، 1383). جهاد در اصلاح به جنگ‌ها و مبارزاتي اطلاق مي‌شود که هدف گسترش اسلام و دفاع از آن است. در آيات قرآن آمده است: کساني که مال و جانشان را در راه خدا فدا مي‌کنند، در درگاه الهي از ديگر مسلمانان برترند و خداوند به آنها مژده بهشت و دستيابي به مقام شهادت داده است (دانشنامه مجازي مکتب اهل بيت، 1397).

كلمۀ جهاد و مشتقات آن در قرآن 35 بار آمده؛ درحالى‌كه كلمۀ حرب (جنگيدن) فقط چهار بار آمده است و ما مشاهده مي‌كنيم كه معناى جهاد در قرآن و در متون سنت پيامبر اسلامˆ گسترده‌تر و کلي‌تر از معناى جنگ است؛ زيرا كه قتال (جنگيدن) به‌طور مشخص به‌معناى درگيري مسلحانه در جنگ‌هاست؛ درحالي‌که جهاد به‌معناي تلاش و كوشش كردن در مبارزه با دشمن است؛ چه اين دشمن، فردى ستمگر و متجاوز باشد، يا شيطانى كه مؤمن بايد با او جهاد كند، يا نفس خويش كه عمل بد را براى او زينت مي‌دهد.

1. 1. 1. 1-2. جهاد اخلاقي

اين مفهوم از جهاد در علم اخلاق به‌عنوان جهاد اکبر معرفي مي‌گردد که موضوع آن تزکيۀ نفس انساني از رذايل اخلاقي است. ازآنجاکه محبوب‌ترين چيزها نزد انسان نفس اوست، لذا او هميشه در جهت تمايلات و خواهش‌هاي نفس خود قدم برمي‌دارد؛ و ازآنجاکه همۀ تمايلات انساني حق و صحيح نيست، لذا توصيه‌هاي مکرر قرآن کريم و انبيا و اوصيا در جهت مستقيم نمودن آنها بوده است. ازاین‌رو، تلاش انسان در راه مقابله با اين نيروي خودکششي نيرومند، نيازمند طاقت و کوشش گسترده است. قرآن کريم نيز در اين باره مي‌فرمايد: «به‌درستي که نفس به بدي امر مي‌کند» (يوسف:53). بنابراين اين جهاد را اکبر گويند و انسان در هر لحظه از لحظات زندگاني‌اش دائماً در سعي و تلاش مبارزه با نفس امارۀ خود به‌عنوان دشمن دروني است. دربارۀ اهميت و فضيلت اين جهاد، روايات متعددي وجود دارد؛ از جمله امام باقر† مي‌فرمايد: «هيچ فضيلتي چون جهاد و هيچ جهادي چون جهاد با هواي نفس نيست»
(ري شهري، 1395، ج2، ص596).

1. 1. 2. 2-2. جهاد نظامي

اين مفهوم از جهاد، در مفاهيم ديني و اخلاقي به‌عنوان جهاد اصغر معرفي مي‌شود و در مقابل قسم اول قرار مي‌گيرد. موضوع آن مقابله با دشمن براي راندن و دفع آن است. راغب اصفهاني اين نوع جهاد را راندن و دفع دشمن آشکار معنا مي‌کند (راغب اصفهاني، 1374، ج1، ص424). اين معنا بیانگر تقابل اين مفهوم با جهاد اکبر به‌عنوان مقابله با دشمن درون و پنهان است. اين نوع از جهاد داراي مفهوم جهاد ابتدايي است که در آن به‌دستور حجت الهي، به‌منظور دعوت مشرکان به اسلام يا پیشگیری از حملۀ‌ آنان، با آنها مقابله مي‌شود.

شهيد ثاني در کتاب شرح لمعه در مورد اقسام جهاد نظامي مي‌فرمايد: جهاد بر چهار قسم است: يک قسم آن جهاد ابتدايي مسلمانان با مشرکين با انگيزۀ دعوت آنان به اسلام است؛ قسم دوم جهاد با جمعيت کفاري است که قصد حمله به مسلمين دارند؛ به‌گونه‌اي که ترس تسلط آنان بر شهر‌هاي مسلمانان باشد؛ قسم سوم جهاد با کسي است که قصد کشتن انسان محترمي يا قصد گرفتن مال يا اسير کردن ناموس محترمي را دارد؛ قسم چهارم جنگ با گروهي است که بر امام معصوم† خروج کرده‌اند (قاروبي تبريزي، 1395، ج1، ص311).

مقام شهادت بالاترين هدفي است که در ميدان نظامي در دنيا و عقبي معرفي مي‌شود. اميرالمؤمنين† در ضمن روايتي، از رابطۀ تنگاتنگ بين اين هدف والاي جهاد نظامي و ميدان جهاد اخلاقي سخن مي‌گويند. ايشان مي‌فرمايند: «کسي که با نفسش در راه اطاعت و دوري کردن از معاصي خداوند متعال مبارزه کند، در نزد خداوند به‌مانند نيکوکاري شهيد است» (محمدي ري شهري، 1391، ج2، ص 595).

ايشان اجر و پاداش ميدان جهاد با نفس را شهادتي معرفي مي‌کند که بالاترين هدف کارزار جهاد نظامي است. گويا سعي انسان براي مهار دشمن درون، خود مقدمه‌اي براي دستيابي به مقام بالاي شهادت در تلاش نظامي انسان در مقابل دشمن بيروني است.

1. 1. 3. 3-2. جهاد علمي

اين مفهوم از جهاد در عرصه‌هاي گوناگون، تلاشگران را به عناوین متفاوتي چون مجتهد، دانشمند، فيلسوف، حکيم و... مي‌شناساند. اهميت اين نوع از جهاد بسيار بالاست؛ به‌گونه‌اي‌که تمامي انواع جهاد را تحت‌الشعاع خود قرار مي‌دهد؛ زيرا کوشش‌ها و تلاش‌هاي انسان وقتي مُثمر ثمر مي‌شود که آگاهانه صورت گيرد؛ و اين آگاهي، همان تحصيل علم و اشراف علمي انسان بر هر موضوع مدنظرش مي‌باشد. وجه تمايز انسان از ساير جانداران نيز همين است که اعمال و کوشش‌هاي ساير جانداران بر طبق غريزه است؛ نه رفتاري برآمده از آگاهي و شعور و علم؛ ولي انسان به‌جهت دارا بودن قوۀ عاقله، قدرت کسب علم و آگاهي از تمام مدرکات خود را دارد.

رسول اکرمˆ اين برتري و اهميت کسب علم را در ضمن حديث زير اين‌گونه بيان مي‌فرمايد: «طَلَبُ العِلمِ أَفْضَلُ عِندَ اللهِ مِنَ الصَّلَوةِ وَ الصِّيامِ وَ الحَجِّ وَ الجِهادِ فِي سَبِيلِ اللهِ» (همان، ج7، ص2742). تلاشي که انسان در ميدان مبارزه با نفس (جهاد اکبر) در قالب نماز و روزه و حج انجام مي‌دهد و همچنين کوششي که انسان در ميدان کارزار جهاد نظامي انجام مي‌دهد، در برابر زحماتي که او براي افزايش آگاهي‌هايش و توان علمي‌اش مي‌برد، ناچيز است. ازاين‌روست که خداوند به پيامبر خود در قرآن کريم چنين توصيه مي‌کند: «بگو: پروردگارا علم مرا زياد کن» (طه: 114) و حضرت موسي† را در جهت کسب علم از محضر عالِم هم‌عصر خود به تلاش گسترده وامي‌دارد که تا مجمع‌البحرين عزيمت نمايد: «بنده‌اي از بندگان ما را يافتند که از جانب خود به او رحمتي عطا کرده و از نزد خود به او علمي آموخته بوديم» (کهف: 65). همچنين علت انتخاب جناب طالوت براي جنگ با جالوت را علم داشتن وي معرفي مي‌کند: «گفت خدا او را بر شما برگزيده و او را در دانش و جسم فزوني داده است» (بقره: 247).

پيامبر اکرمˆ نيز مسلمانان را براي وارد شدن در ميدان تلاش علمي تشويق و ترغيب نموده و چنين فرموده است: «علم را بجوييد؛ هرچند در چين باشد. پس به‌درستي که به‌دست آوردن علم بر هر شخص مسلماني واجب است» (همان، ص2745). آن ويژگي که جهاد علمی است را برتر و ارزشمندتر از هر نوع جهادي قرار داده، هدفِ آن است که اهداف جهادهای دیگر را در خود خلاصه مي‌کند؛ به‌گونه‌اي‌که اگر هدفِ اين جهاد تحصيل نشود، ساير جهادها تلاشي عَبَث و حتي مُضِلّ خواهد بود.

1. 1. 4. 4-2. جهاد اقتصادي

در مضامين دين اسلام، کوشش هر شخص براي بهبود وضعيت اقتصادي خود و افراد تحت تکفلش از طريق صحيح، تکريم و تمجيد شده است و از آن به طلب رزق حلال و طيب تعبیر گردیده است. امام صادق† مي‌فرمايد: «کسي که براي بهبود اقتصاد همسر و فرزندانش زحمت بکشد، همچون شخصي است که در راه خدا مجاهده کند» (شُبَّر، 1392، ص180). امام باقر† مي‌فرمايد: «کسي که در دنيا برای بي‌نيازي جستن از مردم و بهبود وضع اهلش بکوشد و براي لطف و مهرباني کردن بر همسايه‌اش طلب رزق کند، خداوند را در روز قيامت ملاقات مي‌کند، درحالي‌که صورتش همچون ماه شب چهارده مي‌درخشد» (همان). روايات حتي افراد را به تلاش در جهت طلب رزق و بهبود وضع اقتصادي، در شهر و ديارهايي غير از وطن خود تشويق مي‌کنند. امام صادق† مي‌فرمايد: «به‌درستي خداوند به ديار غربت رفتن براي طلب رزق را دوست مي‌دارد» (همان). خداوند متعال نيز به‌عنوان خالق انسان به جنبه‌هاي رواني اين مسئله اشاره نموده و همواره انسان را مورد تفقد و دلداري قرار داده و در آيات متفاوت قرآن کريم تحت عنوان رزاق و روزي‌ده انسان، وي را خطاب کرده و توصيه‌هايي به او نموده است. از رهگذر اين تلاش‌ها برای طلب رزق، خداوند دستوراتي را در قالب احکام اقتصادي تشريع نموده است تا شَرَيان‌هاي اقتصادي جامعه هميشه پويا و زنده باشد و با اجراي آن، تمامي افراد جامعه اسلامي از توان اقتصادي مفيد بهره‌مند گردند.

جهاد اقتصادي اجتماعي، عبارت است از سعي و تلاش همۀ افراد اجتماع در بالا بردن توان اقتصادي؛ که مقوله‌اي تأثيرگذار بر ساير انواع جهاد (اخلاقي، نظامي و علمي) است و در اسلام مورد توجه قرار گرفته است: «تاآنجاکه مي‌توانيد، قوّت را در برابر دشمنان آماده سازيد» (انفال: 60). خداوند به‌طور عام، همۀ افراد را به بالا بردن قوّت و توان اجتماعي دستور داده است.

1. 5. 3. شاخص‌هاي فردي تربيت جهادي
      1. 1-3. توکل و اعتماد به خدا

توکل به خداي متعال، از جمله نشانه‌هاي جامعۀ ايماني است. در جامعۀ اسلامي، مؤمنين بر اساس وعده‌هاي الهي، تمام کارهاي فردي و اجتماعي خود را با توکل به خدا آغاز می‌کنند و حمايت الهي را براي خود کافي مي‌دانند؛ چراکه قرآن کريم مي‌فرمايد: «وَتَوَکَّل عَلَي اللّهِ وَ کَفَي بِاللّهِ وَکيلاً» (احزاب: 3). مؤمنين بر اساس وعدۀ ائمۀ طاهرين‰ مي‌دانند که غنا و عزت، ثمرۀ توکل و اعتماد هر فرد يا جامعه به خداست؛ و اگر مي‌خواهند جامعه‌اي عزت‌مدار داشته باشند، بايد در کارهاي خود، خدا را در نظر داشته و به او توکل کنند.

1. 1. 2. 2-3. توحيد، تقوا و ذکر خدا

خداوند در آياتش شش ويژگي براي مؤمنان راستين ذکر مي‌کند که يکي از آنها اعتقاد قلبي به خداوند است. بنابراين چنانچه مؤمنان ايمان واقعي داشته و از ويژگي‌هاي ايمان راسخ برخوردار باشند، در ميدان جهاد به پيروزي مي‌رسند (قاسمي و طاهري خديو، 1393). ذکر بسيار خدا، از مؤلفه‌هاي اساسي ديگر تربيت جهادي است. انسان باید همواره خدا را در ياد داشته باشد و خود را در محضر خدا ببيند. چنين حالتي موجب مي‌شود که هيچ‌گاه عمل خود را در محدودۀ کوچک دنيا و پاسخ به نيازهاي مردم نبيند؛ بلکه انگيزه‌ای قوي، آسماني و رفيع‌تر او را ارشاد و هدايت و تقويت نمايد (انفال: 45). تقوا سبب جهاد و فعاليت در راستاي جمع‌آوري زاد و توشۀ سفر آخرت است که فرد را به منزل برساند. پناهگاهي که ايمن مي‌گرداند و انسان اجل و مرگ را نزديک مي‌بيند و در اعمال نيکو شتاب مي‌نمايد (نهج البلاغه، 1389، خطبۀ 114، ص 155).

1. 1. 3. 3-3. استغفار از افراط و تفريط

در سورۀ غافر، آيۀ 43 انسان به جهاد در راه شناخت و بيان اموري مي‌پردازد که مالکيت آنها هيچ‌گونه سود دنيوي و اخروي براي فرد به‌دنبال نخواهد داشت. انسان‌ها در موقعيت‌هايي مانند جايگاه اجتماعي و ثروت، به افراط، تفريط و اسراف گرايش مي‌يابد. بنابراين بايد هميشه خويشتن را در پناه پروردگار قراد دهد و از هر نوع اسراف و گناهي استغفار نمايد. خداوند در آيۀ 174 سورۀ آل‌عمران، آمرزش‌خواهي از گناه و اسراف در کارها را از شاخص‌هاي جهاد و روحيۀ جهادي دانسته است.

1. 1. 4. 4-3. استحکام و مقاومت نمودن

انسانِ جهادي موجودي است که اهل اقدام و حرکت است و در اين زمينه هرگونه سختي و مشکلاتي را براي رضاي خدا تحمل مي‌کند (رجبي و نوروزي، 1396، ص 15). بنابراين همان‌گونه‌که در آيۀ 4 سورۀ صف اشاره شده، چنین انسان‌هايي، برای رسيدن به اهداف والا، مشکلات و ناملايماتي را که براي رسيدن به هدف والا ممکن است پيش روي آنها قرار گيرد، به جان و دل مي‌پذيرند و به استقبال آنها مي‌روند و از آنها گريزان نيستند؛ چون تکيه‌گاه مهم و استوراي را برگزيده‌اند و چون کوهي استوارند (صف: 4). امام علي† نيز رسيدن و دستيابي به تمام يا بخشي از اهداف را نتيجۀ استقامت مي‌دانند (نهج البلاغه، 1389، حکمت 136، ص 517).

1. 1. 5. 5-3. دليري، جسارت و شهامت در شهادت‌طلبي

شجاعت و شهامت، در فرهنگ جهاد تبلور مي‌يابد. شايد مهم‌ترين دليل آن، عدم محافظه‌کاري نظام مديريتي باشد. روحيۀ جهادي و شهادت‌طلبي به‌خوبي مورد تأکيد بزرگان ديني بوده است. امام صادق† معتقدند که داشتن روحيۀ جهادي و شهادت ارزشمند است وکسي که در راه خدا کشته شود، خداوند هيچ‌يک از گناهان او را به روي او نمي‌آورد (حر عاملي، 1363، ج 11، ص 9، حديث 19).

1. 1. 6. 6-3. بردباري

بردباري، صبر، استقامت و تقوا کليدي‌ترين و اثربخش‌ترين شاخصۀ اخلاقي در روحيۀ جهادي انسان است. در آيات 45 و 153 سورۀ بقره به عاقبت نيکوي صبر و انسان‌هاي بلندهمت و مؤمني اشاره دارد که در راه رسيدن به اهداف خود صبورند. امام علي† نيز بلندهمتي را نتيجۀ صبوري و تأمل مي‌دانند که انسان مؤمن با فراست و زيرکي، در انجام امور زندگي بدان پايبند است (نهج البلاغه، 1389، حکمت 463، ص 529).

1. 1. 7. 7-3. نظم و ترتيب در عمل

يکي ديگر از شاخص‌هاي روحيۀ جهادي، نظم در امور است. خداوند در آيۀ 4 سورۀ صف مي‌فرمايد: نظم نيروها در ميدان جهاد، از شاخص‌هاي پسنديده و ارزشمند در تحقق روحيۀ جهادي است.

1. 1. 8. 8-3. اميدواري و توکل داشتن

بی‌توجهی به نيروي جزئي و محدود انسان و توجه به نيرو و قدرت خداوند و اعتماد به او، مهم است: «منْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» (طلاق:65). در روحيۀ جهادي به توان محدود آدمي و امکاناتش در برابر دشمن توجه نمي‌شود، بلکه با اميد به فضل پروردگار، صبر و تلاش مضاعف براي نيل به اهداف صورت مي‌گيرد. ريشه‌اي‌ترين و محوري‌ترين شاخصۀ روحيۀ جهادي در انسان، عامل ايمان و اتکا به قدرت بالغ و کامل الله است که از اعتقادات انسان سرچشمه می‌گیرد و ساير مؤلفه‌ها را تحت‌الشعاع خود قرار مي‌دهد. خداوند بارها بر اصل توکل تأکيد کرده و حتي به پيامبرˆ سفارش نوده است تا در هنگام عزم بر انجام کاري اصل توکل را فراموش نکند؛ زيرا خداوند است که براي اسباب، آثار قرار مي‌دهد و خواست و مشيت اوست که تأثيرات را رقم مي‌زند (آل‌عمران: 159). همين مورد در ارتباط جهاد به‌عنوان يک مؤلفه، در آيۀ 51 سورۀ توبه مورد تأکيد قرار گرفته است.

1. 1. 9. 9-3. امر به معروف و نهي از منکر

 امر به معروف و نهي از منکر از مصاديق بسيار مهم و باارزش جهاد است. حضرت علي† در حکمت 34 مي‌فرمايند: «گروهي منکر را با دست و زبان و قلب انکار مي‌کنند. آنان تمامي خصلت‌هاي نيکو را در خود گرد آورده‌اند. گروهي ديگر منکر را با زبان و قلب انکار کرده، اما دست به کاري نمي‌برند؛ و بعضي منکر را تنها با قلب انکار کرده و با دست و زبان خويش اقدامي ندارند». همچنين مي‌فرمايند: با تمام توان اين کار را انجام بده (خاتمي و همکاران، 1391).

1. 1. 10. 10-3. پرهيز از تکبر

قرآن کريم به مؤمنين ياد مي‌دهد که پيروزي‌ها و موفقيت‌هاي خويشتن را به خدا نسبت دهند (انفال:17). قدرت و ثروت و پست و مقام در امري موجب مي‌شود که انسان دچار غرور تکبر شود و زمينۀ اشتباه و خطا فراهم گردد. خداوند در آيۀ 37 سورۀ اسراء از عاقبت بيهودگي و پوچ بودن رفتار متکبرانه و از روي غرور انسان ـ‌که نه قادر است زمين را بشکافد و نه توانايي آن را دارد که به کوه‌ها برسد ـ خبر می‌دهد. علامه طباطبايي نيز در تفسير اين آيه معتقد است که انسان در مقام بندگي و عبوديت خداوند بايد مانند گدايان باشد و تواضع و فروتني در بندگي، شرط اساسي است (طباطبايي، 1374، ص69).

1. 1. 11. 11-3. پرهيز از تنبلي و سستي

جهادگران اسلام بايد از سستي در مقابل دشمن دروني يا همان هواي نفس و دشمنان خارجي بپرهيزند. خداوند مي‌فرمايد: «همان‌گونه‌که به تو فرمان داده‌ايم، بر اين دين پايداري کن. کسانى هم که از شرک توبه کرده و همراه تو ايمان آورده‌اند، بايد در اين مسير پايدارى کنند. مبادا دست از مقاومت برداريد و طغيان کنيد و از بندگى خدا منحرف شويد، که او به کارهاي شما بيناست و در صورت عقب‌نشيني، شما را مؤاخذه خواهد کرد» (هود: 112).

1. 1. 12. 12-3. شناخت تکليف

مسئوليت‌پذيري با وظيفه‌شناسي ارتباط نزديکي دارد. دهخدا مسئوليت‌پذيري را تعهدي مي‌داند که ضمانت کاري را برعهدۀ شخص مي‌گذارد (دهخدا، 1377، ص 12). قرآن کريم در مواقع متعددي، مسئوليت و داشتن تفکر جهادي در اين زمينه را به‌معناي بازخواست به‌کار برده و از باز‌خواست چیزهایی مثل عهد و پيمان (اسراء: 34)، گوش، چشم و قلب (اسراء: 36) خبر داده است. علاوه بر اين، قرآن کريم گاهي سخن از اين مي‌گويد که انسان‌ها در گرو اعمالشان هستند و به‌گونه‌اي جهادي بايد به اصلاح اعمالشان بپردازند (طريحي، 1416، ص 258). مسئوليت‌پذيري در فرهنگ جهادي نقشي بسيار بالاست؛ زيرا دلیل ورود برخي از نيروهاي ارزشي به جهاد احساس مسئوليت آنهاست. دفاع از کشور و محروميت‌زدايي از چهرۀ روستاها و انجام کارهاي زمين‌مانده، همه نشان‌دهندۀ ميزان بالاي مسئوليت‌پذيري در جهادگران بوده است (واشقاني فراهاني، 1390، ص 9).

1. 6. 4. شاخصه‌هاي اجتماعي تربيت جهادي
      1. 1-4. ايجاد روحيۀ اميدواري در جامعه

آيۀ 27 سورۀ بقره نشانۀ اميد به رحمت خدا را ايمان به او و مهاجرت در راه او بيان مي‌فرمايد (طيب، 1374، ص422). اميدواري حضرت يعقوب† و انتظار مثبت وي به زنده بودن يوسف†، عاقبت به وصال ختم شد و چشمانش روشن گشت. امام علي† در خطبۀ 160 نهج‌البلاغه دراين‌باره مي‌فرمايند: کسي که به اميد خدا دل بسته، اميد او از رفتار و کردارش فهميده مي‌شود (نهج‌ البلاغه، 1380، ص161).

1. 1. 2. 2-4. ايجاد تعاون و همکاري و دوري نمودن از اختلافات

در آيۀ 103 سورۀ آل‌عمران، به اين مطلب اشاره شده است که وحدت و دوري از اختلاف و تفرق، از مهم‌ترين فرامين الهي است. انسان‌ها از طينت واحد خلق شده و آيينۀ يکديگرند. همچنين در آيۀ 10 از سورۀ احزاب به اين مطلب اشاره شده است که مؤمنان برادر يکديگرند و بر همين اساس وحدت مؤمنين در جامعۀ اسلامي يکي از اصول اجتماعي است. پيامبرˆ در زمينۀ آمادگي و روحيۀ جهادي تعاون و همکاري مي‌فرمايند: «مردم هميشه در خير خواهند بود تا وقتي كه امر به معروف و نهي از منكر مي‏كنند، و در نيكي و پرهيزگاري يكديگر را ياري مي‏رسانند» (طوسي، 1386، ج ۶، ص181). حضرت علي† در خطبۀ 216، در زمینۀ فعاليت جهادي اجتماعي، خيرخواهي به‌اندازۀ توان و ياري کردن يکديگر براي برپايي حق در ميان خود را يکي از حقوق خداوند بر انسان دانسته‌اند.

1. 1. 3. 3-4. ولايت‌مداري

ولايت‌مداري از جمله مضامين مهم حوزۀ جهاد است که به‌مفهوم پايبندي و التزام عملي به ولايت است. يکي از ملاک‌هاي اصلي سنجه و قضاوت دربارۀ افراد و گروه‌ها، ولايت‌مداري و ولايت‌پذيري است. ازآنجاکه تأسيس جهاد بر مبناي فرمان ولي‌فقيه و رهبر انقلاب است، اطاعت از ولايت فقيه و التزام عملي به آن، از مهم‌ترين ويژگي‌هاي فرهنگ جهادي است. در تاروپود فرهنگ جهادي، اطاعت از امام و ولايت موج مي‌زند و چنان شور و نشاطي در وجود جهادگران ايجاد مي‌کند، که با هر فرمان او سرازپا نشناخته مي‌شتابند (معدني، و همكاران، 1395). خداوند در آيۀ 80 سورۀ نساء در خصوص اطاعت‌پذيري و ولايت‌مداري مي‌فرمايند: «هر کس از پيامبر اطاعت کند، از خدا اطاعت کرده است».

1. 1. 4. 4-4. ايثار

امام علي† ايثار را بهترين نيکوکاري، برترين عبادت، شکوهمندترين آقايي، زيور زهد، بخشيدن دانسته‌ها و زيور يقين مي‌دانند (انصاري قمي، 1386، ج6، ص 44). همچنين ايثار اقتصادي و آخرت‌گرايي را دارويي ثمربخش دانسته‌اند: «با ايثار و کردار بندگان در دنيا، فردا در پيش روي آنان جلوه‌گر است» (حکمت 7).

1. 1. 5. 5-4. وفاي به عهد و پيمان

امام جعفر صادق† همراهي جهاد و نبرد با هواي نفس را از لوازم زندگي انسان می‌دانند و بر اين اعتقادند که هرکس از شرکت در جهاد شانه خالي کند، خداوند لباس فقر و مذلت در معيشت و از دست دادن دين و ايمان را بر تن او خواهد کشيد (ابن بابويه، 1393، ص 421). از مرگ، راه گريزي نيست. کسي که کشته نشود (بالاخره) خواهد مُرد؛ (آري) بهترين مرگ‌وميرها کشته شدن در راه خداست (همان).

1. 1. 6. 6-4. بخشش و سخاوت

کسي که داراي روحيۀ جهادي باشد، ناگريز به توزيع و گسترش خوبي‌هايي در زمينه‌هاي متفاوت ثروت، علم و دانش يا هر سرمايۀ ارزشمند ديگري که صاحب آن است، مي‌پردازد. خداوند کريم برخوردار بودن یا نبودن از روحيۀ جهادي بخشش و ويژگي بخشندگي يا محروميت از آن را عامل سعادت يا شقاوت انسان مي‌داند: و در راه خدا انفاق کنيد و با ترک انفاق، خود را به دست خود به هلاکت نيفکنيد؛ و نيکي کنيد که خداوند نيکوکاران را دوست دارد (بقره: 195). همچنين خداي کريم در سورۀ روم آيۀ 39 تفکر جهادي و شرکت در معامله دادن زکات به ديگران را همراه با خشنودي خداوند می‌داند و تأکيد مي‌کند که بخشش و زکات، چندين برابر سود و سرمايه را براي انسان به‌همراه خواهد داشت. امام علي† نيز در حکمت 146، حفظ ايمان و اموال را تربيت جهادي انسان در صدقه دادن و زکات دادن جهت حفظ ايمان و اموال مي‌دانند که بدين‌وسيله امواج بلا، سختي و مشکلات از انسان دور مي‌شود. همچنين باور داشتن به پاداش و دستمزد الهي را سخاوتمندي و بخشش مي‌دانند (حکمت، 138).

1. 7. 5. روش پژوهش

در اين تحقيق با توجه به ماهيت موضوع، از روش تحليل محتوا استفاده شده است. روش تحليل محتوا يکي از روش‌هايي است که در چند دهۀ اخير به‌شدت روبه‌گسترش بوده است. پژوهشگر تحليل محتوا را روشي پژوهشي براي توصيف عيني، منظم و کمّي متغيرها دانسته است (بيابانگرد، 1384، ص 390). در اين روش، پژوهشگر مي‌کوشد از طريق مطالعۀ يک پيام مکتوب يا شفاهي به داده‌هايي دست يابد تا به‌کمک آنها به بررسي سؤال‌ها يا فرضيات پژوهش بپردازد. سه مرحلۀ اصلي تحليل محتوا عبارت‌اند از: 1. آماده‌سازي و سازماندهي (مرحلۀ قبل از پيام)؛ 2. بررسي مواد (پيام)؛ 3. پردازش نتايج (سرمد و همكاران ، 1397).

1. 1. 1. 1-5. جامعة آماري، نمونه و روش نمونه‌گيري

جامعة آماري در ابتدا شامل هفت عنوان کتاب درسي دورۀ ابتدايي، شامل کتاب‌هاي هديه‌هاي آسماني است. بنابراین، کل جامعۀ آماري (کتاب‌های درسي دورۀ ابتدايي هديه‌هاي آسماني) به‌لحاظ توجه به مضمون تربيت جهادي و شاخص‌هاي آن مورد بررسي و تحليل محتوا قرار گرفته است. به عبارت ديگر، در اين تحقيق از نمونه‌گيري استفاده نشده است.

1. 1. 2. 2-5. ابزار اندازه‌گيري

در اين پژوهش براي تحليل محتواي کتاب‌هاي مورد نظر، به‌لحاظ توجه به سازۀ تربيت جهادي و مؤلفه‌هاي آن، از فهرست وارسي تحليل محتوا بر اساس مباني علمي تربيت جهادي استفاده شده است. اين ابزار شامل سه مؤلفۀ اصلي متن، تصوير و سؤال، و شش مؤلفۀ فرعي است که بر اساس تعريف تربيت جهادي و ديدگاه‌هاي آن تدوين و ساخته شده‌اند.

براي تعيين و تأمين روايي فهرست وارسي و وارسي تحليل محتوا، از روش روايي محتوايي و نظر متخصصان استفاده شد. بدين ترتيب که فرم اوليۀ تحليل محتواي کتاب هديه‌هاي آسماني به‌لحاظ توجه به سازۀ تربيت جهادي و مؤلفه‌هاي آن، در اختيار چهار نفر از صاحب‌نظران اين حوزه قرار گرفت که پس از اِعمال نظرات آنها، فهرست وارسي تحليل محتواي نهايي در قالب سه مؤلفۀ اصلي و شش مؤلفۀ فرعي تهيه شد.

1. 8. 6. يافته‌هاي پژوهش

سؤال1: ميزان توجه كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم به تربيت جهادي در بعد فردي (شجاعت، روحية جهادي، صبر، توكل، شهادت‌طلبي، اميد و پرکاري) چه ميزان است؟

جدول 1. تحليل متن كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم در مورد توجه به مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد فردي

درصد فراواني

فراواني مشاهده‌شده

مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد فردي

12.90

4

شجاعت

مقولة متن

9.67

3

روحيۀ جهادي

25.80

8

صبر

22.58

7

توكل

6.45

2

شهادت‌طلبي

12.90

4

اميد

9.67

3

پرکاري

100

31

کل

نتايج جدول 1 نشان مي‌دهد كه ميزان توجه متن كتاب هديه‌هاي آسماني به هر يک از ابعاد فردي تربيت جهادي (شجاعت، روحيۀ جهادي، صبر، توكل، شهادت‌طلبي، اميد و پرکاري) به ترتيب برابر 9/12٪، 67/9٪، 8/25٪، 58/22٪، 45/6٪، 9/12٪، 67/9٪ است. همان‌طور‌كه در جدول 1 نشان داده شده، بيشترين ميزان توجه متن كتاب هديه‌هاي آسماني در بعد فردي، به مؤلفۀ صبر، و کمترين توجه در بعد فردي به مؤلفۀ پرکاري و روحيۀ جهادي است.

جدول2. تحليل تصاوير كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم در مورد توجه به مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد فردي

درصد فراواني

فراواني مشاهده‌شده

مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد فردي

0

0

شجاعت

مقولۀ تصوير

14.28

1

روحيۀ جهادي

14.28

1

صبر

14.28

1

توكل

14.28

1

شهادت‌طلبي

28.57

2

اميد

14.28

1

پرکاري

100

7

کل

نتايج جدول 2 نشان مي‌دهد كه ميزان توجه تصوير كتاب هديه‌هاي آسماني به هر يک از ابعاد فردي تربيت جهادي (شجاعت، روحيۀ جهادي، صبر، توكل، شهادت‌طلبي، اميد و پرکاري) به‌ترتيب برابر 0٪، 28/14٪، 28/14٪، 28/14٪، 28/14٪، 57/28٪، 28/14٪ است. همان‌طوركه در جدول 2 نشان داده شده، بيشترين ميزان توجه تصوير كتاب هديه‌هاي آسماني در بعد فردي به مؤلفۀ اميد، و کمترين توجه در بعد فردي مربوط به مؤلفة شجاعت است.

جدول 3. تحليل پرسش‌ها و فعاليت‌ها و تمارين كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم
در مورد توجه به مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد فردي

درصد فراواني

فراواني مشاهده‌شده

مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد فردي

6.25

1

شجاعت

مقولۀ پرسش‌ها

تمارين و

فعاليت‌ها

0

0

روحية جهادي

37.5

6

صبر

12.5

2

توكل

6.25

1

شهادت‌طلبي

31.25

5

اميد

6.25

1

پرکاري

100

16

کل

نتايج جدول 3 نشان مي‌دهد كه ميزان توجه پرسش و فعاليت كتاب هديه‌هاي آسماني به هر يک از ابعاد فردي تربيت جهادي (شجاعت، روحيۀ جهادي، صبر، توكل، شهادت‌طلبي، اميد و پرکاري) به ترتيب برابر 25/6٪، 0٪، 5/37٪،5/12٪، 25/6٪، 25/31٪، 25/6٪ است. همان‌طوركه در جدول 3 نشان داده شده، بيشترين ميزان توجه پرسش و فعاليت كتاب هديه‌هاي آسماني در بعد فردي به مؤلفۀ صبر، و کمترين توجه به مؤلفة روحية جهادي است.

سؤال 2. ميزان توجه كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم به تربيت جهادي در بعد اجتماعي (ولايت‌مداري، وفاداري، مبارزه با ظلم و شرک، تعاون و همکاري و ايثار) به چه ميزان است؟

براي بررسي ميزان توجه كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم به تربيت جهادي در بعد اجتماعي، از فراواني و درصد استفاده شده است. در همين زمينه، متن، تصوير و پرسش‌هاي كتاب بررسي شدند كه نتايج آنها در هر يک از جداول 4، 5 و 6 آورده شده است.

جدول4. تحليل متن كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم در مورد توجه به مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد اجتماعي

درصد فراواني

فراواني مشاهده‌شده

مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد اجتماعي

20.83

5

ولايت‌مداري

مقولۀ متن

16.66

4

وفاداري

29.16

7

مبارزه با ظلم و شرک

20.83

5

تعاون و همکاري

12.5

3

ايثار

100

24

كل

نتايج جدول 4 نشان مي‌دهد كه ميزان توجه متن كتاب هديه‌هاي آسماني به هر يک از ابعاد اجتماعي تربيت جهادي (ولايت‌مداري، وفاداري، مبارزه با ظلم و شرک، تعاون و همکاري، ايثار) به‌ترتيب برابر 83/20٪، 66/16٪، 16/29٪، 83/20٪، 5/12٪ است. همان‌طوركه در جدول4 نشان داده شده، بيشترين ميزان توجه متن كتاب هديه‌هاي آسماني در بعد اجتماعي به مؤلفۀ مبارزه با ظلم و شرک، و کمترين توجه مربوط به مؤلفة ايثار است.

جدول 5. تحليل تصاوير كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم
در مورد توجه به مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد اجتماعي

درصد فراواني

فراواني مشاهده شده

مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد اجتماعي

10

1

ولايت‌مداري

مقولۀ تصویر

0

0

وفاداري

10

1

مبارزه با ظلم و شرک

60

6

تعاون و همکاري

20

2

ايثار

100

10

کل

نتايج جدول 5 نشان مي‌دهد كه ميزان توجه تصوير كتاب هديه‌هاي آسماني به هر يک از ابعاد اجتماعي تربيت جهادي (ولايت‌مداري، وفاداري، مبارزه با ظلم و شرک، تعاون و همکاري، ايثار) به‌ترتيب برابر 10٪، 0٪، 10٪، 60٪، 20٪ است. همان‌طوركه در جدول5 نشان داده شده، بيشترين ميزان توجه تصوير كتاب هديه‌هاي آسماني در بعد اجتماعي به مؤلفۀ تعاون و همکاري، و کمترين توجه مربوط به مؤلفة وفاداري مي‌باشد.

جدول6. تحليل پرسش‌ها، فعاليت‌ها و تمرين‌های كتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم
در مورد توجه به مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد اجتماعي

درصد فراواني

فراواني مشاهده‌شده

مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در بعد اجتماعي

10.71

3

ولايت‌مداري

مقوله

پرسش‌ها و فعاليت‌ها

و تمرين‌ها

21.42

6

وفاداري

21.42

6

مبارزه با ظلم و شرک

25

7

تعاون و همکاري

21.42

6

ايثار

100

28

کل

نتايج جدول 6 نشان مي‌دهد كه ميزان توجه پرسش و فعاليت كتاب هديه‌هاي آسماني به هر يک از ابعاد اجتماعي تربيت جهادي (ولايت‌مداري، وفاداري، مبارزه با ظلم و شرک، تعاون و همکاري، ايثار) به‌ترتيب برابر 71/10٪، 42/21٪، 42/21٪، 25٪، 42/21٪ است. همان‌طور‌كه در جدول 6 نشان داده شده، بيشترين ميزان توجه پرسش و فعاليت كتاب هديه‌هاي آسماني در بعد اجتماعي به مؤلفۀ تعاون و همکاري، و کمترين توجه به مؤلفة ولايت‌مداري است.

جدول 7. توزيع و درصد فراواني مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در کتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم

مجموع کل

سؤال و تمرين

متن

تصاوير

مؤلفه‌هاي تربيت جهادي

ردیف

درصد

فراواني

درصد

فراواني

درصد

فراواني

درصد

فراواني

4.31

5

2.27

1

7.27

4

0

0

شجاعت

1

4.31

5

2.27

1

5.45

3

5.88

1

روحيه جهادي

2

12.93

15

13.63

6

14.54

8

5.88

1

صبر

3

7.75

9

2.27

1

12.72

7

5.88

1

توكل

4

3.44

4

2.27

1

3.63

2

5.88

1

شهادت‌طلبي

5

9.48

11

11.36

5

7.27

4

11.76

2

اميد

6

4.31

5

2.27

1

5.45

3

5.88

1

پرکاري

7

7.75

9

6.81

3

9.09

5

5.88

1

ولايت‌مداري

8

8.62

10

13.63

6

7.27

4

0

0

وفاداري

9

12.06

14

13.63

6

12.72

7

5.88

1

مبارزه با ظلم و شرک

10

15.51

18

15.90

7

9.09

5

35.29

6

تعاون و همکاري

11

9.48

11

13.63

6

5.45

3

11.76

2

ايثار

12

100

116

100

44

100

55

100

17

مجموع مؤلفه‌ها

نتايج جدول 7 نشان مي‌دهد که جملات، تصاوير، تمرين و سؤالات موبوط به مؤلفه‌هاي تربيت جهادي در کتاب هديه‌هاي آسمانی پايۀ چهارم 116 واحد است که از اين تعداد، تصاوير با فراواني 17، جملات درون متن با فراواني 55، و پرسش‌ها و تمرين و فعاليت انتهاي هر درس نيز با فراواني 44 است.

 از نکات قابل توجه اينکه مؤلفة تعاون و همکاري، با فراواني 18 و درصد فراواني51/15 بيشترين فراواني را در بين مؤلفه‌هاي تربيت جهادي به خود اختصاص داده است و بعد از آن، صبر با فراواني 15 و درصد فراواني 93/12 در ردۀ دوم از مؤلفه‌هاي تربيت جهادي جاي دارد و مبارزه با ظلم و شرک با فراواني 14 و درصد فراواني 06/12 در جايگاه بعدي است و همچنين در کتاب هديه‌هاي آسماني پايۀ چهارم ابتدايي به مؤلفه‌هاي شجاعت و روحيۀ جهادي و پرکاري، کمترين توجه شده است.

1. 9. بحث و نتيجه‌گيري

يافتۀ اصلي پژوهش حاضر اين بود كه ميزان توجه متن كتاب هديه‌هاي آسمانی به بعد فردي تربيت جهادي، بيشتر از بعد اجتماعي است (فراواني در بعد فردي و اجتماعي تقريباً نزديک به‌هم است). نتايج همچنين نشان داد كه ميزان توجه تصاوير كتاب هديه‌هاي آسماني به بعد اجتماعي، بيشتر از بعد فردي تربيت جهادي است و در نهايت اينکه ميزان توجه پرسش كتاب هديه‌هاي آسمانی به بعد اجتماعي تربيت جهادي، بيشتر از بعد فردي است.

در اين ميان، هرچند پژوهشي كه دقيقاً مشابه اين پژوهش باشد، يافت نشد كه به بررسي همخواني و عدم همخواني آن بپردازد، اما در اين مقاله به بررسي چند پژوهش كه تا حدودي مشابه اين پژوهش‌اند، پرداخته شد.

در همين زمينه، بيرانوند (1362) در پژوهشي نشان داده كه در محتواي هر سه كتاب آموزش دين و زندگي متوسطه، بيشترين فراواني مربوط به رويکرد ديني با توجه به دين اسلام، و كمترين فراواني مربوط به رويکرد غيرمستقيم در كتاب‌هاي آموزش دين و زندگي سال دوم و سوم و رويکرد اجتماعي در كتاب آموزش دين و زندگي سال اول دوره متوسطه است.

در همين زمينه مي‌توان گفت كه بيشترين ميزان توجه متن و فعاليت‌هاي كتاب هديه‌هاي آسمانی به اهداف اجتماعي، مانند احترام، وفاداري، امانت‌داري، حسن خلق و... است و كمتر به ابعاد فردي مثل شجاعت، صداقت، صبر، توكل، وجدان و... پرداخته شده كه ضرورت دارد برنامه‌ريزان و مسئولان در اين زمينه نيز توجه لازم را داشته باشند؛ چراکه با توجه به ردۀ سني دانش‌آموزان، زمان بسيار مناسبي است تا در کتاب‌هايشان به اين مؤلفه‌ها پرداخته شود. در دوران طفوليت است که کودکان صداقت، شجاعت، صبر و اين مؤلفه‌ها را می‌آموزند و این مفاهیم در وجودشان نقش مي‌بندد؛ هرچند اين ميزان در مورد تصاوير كتاب‌هاي هديه‌هاي آسمانی تفاوت داشت و بيشتر به ابعاد فردي توجه شده است. در همين زمينه مسئولان و برنامه‌ريزان بايد بيش‌از‌بيش به محتواي كتاب‌هاي هديه‌هاي آسمانی توجه کنند و در متن، تصاوير و فعاليت‌هاي كتاب درسي، مطالب و محتواي جهادي بيشتري را بگنجانند.

در اين ميان، پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخگويي به دو سؤال اساسي بود که در ادامه به پاسخ‌هاي آنها پرداخته مي‌شود.

سؤال 1: ميزان توجه كتاب هديه‌هاي آسمانی پايۀ چهارم به تربيت جهادي در بعد فردي چقدر است؟

يافتۀ اصلي پژوهش حاضر با توجه به جدول اين بود كه بيشترين ميزان توجه متن كتاب هديه‌هاي آسمانی در بعد فردي، به مؤلفۀ صبر، و كمترين ميزان به شهادت‌طلبي است. با توجه به جدول، بيشترين ميزان توجه تصاوير كتاب هديه‌هاي آسمانی در بعد فردي تربيت جهادي، به مؤلفۀ اميد، و كمترين توجه به مؤلفۀ شجاعت است. در نهايت، با توجه به جدول مشخص شد كه بيشترين ميزان توجه پرسش كتاب هديه‌هاي آسمانی در بعد فردي تربيت جهادي، به مؤلفۀ صبر، و كمترين توجه به مؤلفه‌هاي شجاعت، شهادت‌طبي، پرکاري، روحيۀ جهادي و توکل است.

اين كتاب در مقولۀ متن‌ها بيشتر به مؤلفۀ صبر و كمتر به مفاهيمي مانند شهادت‌طلبي و ايثار پرداخته است كه با توجه به اينکه ايثار يکي از ويژگي‌هاي مثبت انسان است، بايد بيشتر به همين زمينه توجه گردد و كمتر به دانش و حفظيات پرداخته شود. درواقع بهتر است كه در متن‌ها تغييراتي ايجاد شود و به‌جاي دانش كه حفظي است، به «كاربرد» كه عملي است، اهميت داده شود.

تصاوير و پرسش‌هاي كتاب هديه‌هاي آسمانی نيز كمتر به مفاهيمي مانند شجاعت، روحيۀ جهادي و پرکاري پرداخته‌اند و در همين زمينه برنامه‌ريزان بايد توجه بيشتري مبذول دارند.

سؤال 2: ميزان توجه كتاب هديه‌هاي آسمانی پايۀ چهارم به تربيت جهادي در بعد اجتماعي چقدر است؟

يافتۀ ديگر پژوهش حاضر با توجه به جدول اين است كه بيشترين ميزان توجه متن كتاب هديه‌هاي آسمانی در بعد اجتماعي، به مؤلفۀ مبارزه با ظلم و شرک، و كمترين ميزان به مؤلفۀ ايثار است. نتايج همچنين نشان داد كه بيشترين ميزان توجه تصاوير كتاب هديه‌هاي آسمانی در بعد اجتماعي تربيت جهادي، به مؤلفۀ تعاون و همکاري، و كمترين توجه به وفاداري است. اين كتاب در بعد اجتماعي تربيت جهادي، بيشتر به تعاون و همکاري توجه داشته و كمتر به مفاهيمي مانند وفاداري و ولايت‌مداري پرداخته است كه در همين زمينه نيز برنامه‌ريزان و مسئولان بايد به وفاداري و ولايت‌مداري توجه كنند. در نهايت اينکه بر اساس نتايج به‌دست‌آمده، بيشترين ميزان توجه پرسش كتاب هديه‌هاي آسمانی در بعد اجتماعي تربيت جهادي، به مؤلفۀ تعاون و همکاري، و كمترين به ولايت‌مداري است.

بي‌شک خداجويي‌ها، نيکي‌جويي‌ها، خيرجويي‌ها و معنويت‌جويي‌ها هميشه در بشر وجود داشته و دارد و قابل مبارزه و جايگزيني نيست. به همين دليل توصيه مي‌شود که در کتب درسي بيشتر به آنها پرداخته شود.

همچنين سال‌هاي نخستين عمر، مناسب‌ترين موقعيت براي تربيت است؛ زيرا فطرت دست نخورده و زمينۀ پذيرش کاملاً مساعد است. در اين مرحله، پرورش فطرت ايماني و اخلاقي از اهميت بسياري برخوردار است؛ زيرا بساطت، سادگي و عصمت کودک با زمينۀ فطري‌اش، در سازندگي آتيۀ او نقش حساسي ايفا مي‌کند. بنا به توصيۀ قانون اساسي که تعليم واجبات ديني را ضروری دانسته، هيچ‌گاه برنامۀ آموزش ابتدايي از هدف‌هاي ديني خالي نبوده است.

توجه به زندگاني ائمۀ اطهار و اولياءالله‰، تأثيرات شگرف و بسيار مثبتي بر نگاه دانش‌آموزان به زندگي و رفتار آنها در زندگي خواهد داشت و اين مهم مورد توجه بسياري از نويسندگان و مؤلفان کتب درسي، ازجمله کتاب هديه‌هاي آسمانی پايۀ چهارم قرار خواهد گرفت و منشأ برکات و آثار پرباري خواهد بود.

از ديد محقق، تربيت جهادي و دينيِ انسان‌هايي خودساخته و مسئوليت‌پذير، نيازمند توجه به مؤلفه‌هاي آن است که در متون اسلامي بسيار به آن توجه شده است و طبيعتاً محتواي کتب هديه‌هاي آسمانی نيز باید مطابق با اين معيارها و اهداف تدوين و تنظيم شود که در اولويت نخست دست‌اندرکاران و نويسندگان و مؤلفان کتب درسي هديه‌هاي آسمانی قرار داشته و دارد.

در پايان پيشنهاد مي‌شود که در ويرايش‌هاي بعدي كتاب هديه‌هاي آسمان، بيش از قبل به ابعاد فردي، مانند شجاعت، روحيۀ جهادي، شهادت‌طلبي و پرکاري، و به ابعاد اجتماعي، مانند وفاداري و ولايت‌مداري پرداخته و تصاوير و پرسش‌هاي بيشتري نيز به ابعاد فردي و اجتماعي اختصاص داده شود. با گسترش فضاي مجازي و شبکه‌هاي اجتماعي، ضرورت تبيين مفاهيم ديني و سبک زندگي بايد متناسب با اين تغييرات صورت گيرد و متربيان به‌عنوان عنصر فعال در اين شبکه‌هاي اجتماعي در پرتو «تربيت جهادي» به ايفاي نقش بپردازند. متربي با توجه به تغيير فضاي آموزش فيزيکي و دريافت آموزش مجازي و نیز به‌عنوان عنصر «گيرنده» يا «فرستندۀ» «پيام» با نقش‌هاي حساس خود در فضاي مجازي در دورۀ معاصر يا همان پست‌مدرن، باید به‌عنوان مسلمان به‌خوبي نقش ديني خود را ايفا کند. همچنين استفادۀ بيشتر از پرسش‌ها، داستان‌ها و تصاوير در زمينۀ ابعاد فردي و اجتماعي و شخصيت‌هاي تاريخي اسلام پیشنهاد مي‌شود. به‌علت رشد تفکر عيني و قابل مشاهده، دانش‌آموز مي‌تواند در قالب مفاهيم ملموس و قابل مشاهده و تربيت جهادي، به يادگيري مفاهيم زندگي در ابعاد گوناگون بپردازد. تربيت جهادي چونان انگيزه و موتور محرک قوي است که الهام‌بخش و هدايت‌کنندۀ تمام فعاليت‌هاي متربي خوهد بود. علاوه بر اين موارد، به پژوهشگران پيشنهاد مي‌شود که ساير کتب دورۀ ابتدايي و مقاطع مختلف تحصيلي را درخصوص مؤلفه‌هاي تربيت جهادي بررسي کنند. در زمينۀ پيشنهادهای کاربردي نيز مي‌توان به ضرورت آموزش مستمر مديران، معلمان و کارکنان آموزشي در زمينۀ فرايند تقويت مؤلفه‌هاي تربيت جهادي و اعتقادي دانش‌آموزان اشاره كرد.

در نهايت با توجه به نتايج تحقيق، پيشنهادهاي زير ارائه مي‌شوند:

1. تشویق نسل نوجوان، جوان و بزرگسال متناسب با وضعيت روحي و رواني‌شان به انجام فعاليت‌هاي جهادي. در این زمینه، استفاده از تريبون‌هاي نماز جمعه و ائمۀ جماعات، کلاس درس ابتدايي هديه‌هاي آسماني و قرآن برای تشويق دانش‌آموز به جهاد با توجه به احاديث و روايات ديني، تغيير فرهنگ مردم در برای استفاده از شيوه‌هاي مختلف جهادي و ارادي نظير مراسم دعا و عبادات روزانه و شبانه به منظور تحکيم فرهنگ جهادي، و نيز تغيير نگاه مردم به افراد دارندۀ تفکر جهادي به‌عنوان افراد ارزشي به‌جاي افراد ناکارآمد، امکان‌پذير مي‌باشد.

2. الگوسازی رسانه‌ها از جهادگراني که سجاياي اخلاقي، ديني و الهي دارند و ارزش‌هاي اسلامي را رعايت مي‌کنند، با معرفی ایشان به‌عنوان الگو و نمونه و با پررنگ کردن و بازتاب کارهاي ارزشي آنان و خودداري از بازتاب شيوه‌هاي افراطي و انحرافي، در حد امکان می‌توان موجب گرايش جوانان به ارزش‌هاي ديني و اسلامي شد.

3. اولويت دادن به فرصت تأمل و تدبر جهادي در مدارس به‌جاي توجه صرف به توان و استعداد ارادي و مطابق با خواست صرف فرد؛ زيرا اولويت دادن به تفکر جهادي هدايت‌شده مي‌تواند با اصلاح ناهنجاري‌هاي انحرافي فکري و عقيدتي، زمينۀ شکوفايي و تعالي جامعه‌اي سالم را فراهم کند.

4. فراهم نمودن محيطي سالم و امن براي لحظات تفکر جهادي و ارادي مدارس، به‌شيوۀ فراهم نمودن فضاهاي دعا، نماز و ساير مناسبت‌ها. این امر با حضور مربيان و معلمان و دبيران آموزش قرآن و هديه‌هاي آسماني در این مراسم‌ها، کارايي اساسي و مهمي دارد.

5. نصب احاديث و نوشته‌هاي جهادي در ديوار مدارس با هدف فرهنگ‌سازي ارزشي براي انجام فعاليت جهادي.

6. به‌کارگيري و استخدام افراد داراي استعداد و توانايي تخصصي، اعتقادي، جهادي و ارادي مبتني بر توحيد در سازمان‌هاي اداري.