اسلام و پژوهش‌های تربیتی

1. 2. مقدمه

تنها مربی خداست؛ چراکه یگانه خالق هستی اوست و او در کلام خود (قرآن) بهترین برنامه را برای تعالی انسان، تدارک دیده است. البته به هر میزان افراد با سؤال به محضر قرآن کریم وارد شوند، بیشتر از آن بهره ‌خواهند برد. یکی از مسائل اساسی برای هر انسانی دستیابی به الگوی تربیت متعالی خود و دیگران است. امروزه بر اساس نیاز جوامع، تحقیقات تربیتی رشدي چشمگیر داشته‌ است؛ ولی هنوز الگوهای تربیتی این کتاب انسان‌ساز استخراج نشده‌ است. آنچه سبب غنای این تحقیقات و عمیق‌تر و بنیادی‌تر شدن نتایج آن می‌شود، استفادۀ روشمند از منابع مطمئن در گردآوری داده‌ها و جمع‌بندی آنهاست. بهترین و مطمئن‌ترین منبع در این زمینه، وحی است که عالی‌ترین برنامۀ تربیتی برای خودسازی و دیگرسازی، در آن تنزیل شده‌ است. برای دست یافتن به الگو‌های تربیتی می‌توان با عرضۀ گزاره‌های تربیتی (مبنا، اصول، روش، هدف، عوامل، موانع تربیت، وظایف و شرایط مربی و متربی) به قرآن، بی‌بدیل‌ترین الگوهای تربیتی را استخراج كرد. در راستای این مهم، می‌توان از روش ترتیبی (سوره‌ای) یا موضوعی بهره‌مند شد.

در اين پژوهش به دلیل اهمیت ویژه موضوع حج در راستای انسان‌سازی، روش موضوعی در قرآن کریم با عنوان «الگوی تربیتی آیات حج با تکیه بر تفسیر المیزان» اتخاذ شده است. بررسی آیات حج ازآن‌رو انجام می‌گیرد که عمل عبادی‌ـ‌ سیاسی حج انسان را به مقصد اصلی خود می‌رساند. این معنا در واژۀ حج نیز نهفته است: «الحَجُ‏: كثرة القصد إلى من يعظم... ثمّ اختصّ بهذا الاسم القصد الى بيت اللّه الحرام للنسك» (فراهیدی، 1410، ج3، ص9؛ ابن فارس، 1429، ج2، ص29-30). البته استخراج الگوی تربیتی در آیات حج، هدف این پژوهش است؛ زیرا چنین کاری انجام نشده‌ است و در الگوست که ارتباط عناوین تربیتی به‌دست می‌آید و پس از آن می‌توان برای عملیاتی کردن، الگو را آزمود؛ چنان‌که در معنای الگو نیز آورده‌اند: الگو در لغت به معنای نمونه و مدل است (عمید، 1387، ص228). در حوزه تعلیم و تربیت، معنای اصطلاحی الگو کاملاً با معنای لغوی آن تطابق دارد و به طرح و نمونه یا مدلی از شکل یا اشیا یا موردی از رفتار اطلاق می‌شود (حسینی‌نسب و اقدم، بی‌تا، ص632)؛ طرح و برنامه‌ای که اجراشدني و تکرارپذير باشد (عباسی‌مقدم، 1391، ص45).

برای ورود به قرآن، توجه به این نكته حائز اهميت است: «به همان ميزان كه دستيابي به مفاد صحيح آيات و مراد واقعي خداوند، در سعادت انسان و حل معضلات فردي و اجتماعي نقش مثبت دارد، انحراف آگاهانه يا ناخودآگاه در اين زمينه تأثير منفي به جاي خواهد گذاشت» (بابايي و ديگران، 1385، ص3). ازهمین‌رو برای دوری از انحراف یا تفسیر به رأی در بررسی آیات حج، تفسیر گران‌سنگ المیزان مبنا قرار داده‌ شده‌ است؛ چراکه رویکرد و روش تفسیری علامه ـ‌که جامع‌ترین و عمیق‌ترین است‌ـ محقق را از افتادن در وادی تفسیر به رأی دور می‌کند و مؤلف این کتاب ارزشمند کسی است که به فرمودۀ آيت‌الله جوادي آملي به قدری با كتاب خدا مأنوس بوده كه توانسته است رمز آيات را از خود آيات به دست آورد (جوادي آملي، 1386، ص45-46؛ طاهرزاده، بی‌تا، ص19). بنابراین به‌طورکلی پژوهش پیش رو در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که الگوی تربیتی در آیات حج با تکیه بر تفسیر المیزان چگونه است؟

1. 3. 1. تعاریف

پی بردن به معانی واژه‌های پرکاربرد و مربوط به تربیت، راه را برای پژوهشی علمی‌تر هموار می‌سازد. نوع تعریف گزاره‌های تربیتی (مبنا، اصول، روش، هدف، عوامل، موانع تربیت و...) به تعریف «تربیت» بستگی دارد؛ ازهمین‌رو ابتدا تربیت معنا مي‌شود تا شاخصه‌های آن نیز همسو با معنای تربیت تعریف شوند.

الف) تربیت: اين واژه از ریشۀ «ربو» به معنای نموّ و زیادت گرفته شده (ابن منظور، 1414، ص305) و در اصطلاح عبارت است از: «پرورش دادن؛ یعنی استعدادهای درونی را که بالقوه در یک شیء موجود است، به فعلیت درآوردن و پروردن؛ و ازهمین‌رو تربیت فقط در مورد جاندارها صادق است» (مطهری، 1373، ص63).

ب) مبنا: مبنا از ریشۀ «بنی» به‌معنای «بنا شده» است (قرشی،1371، ص232). در اصطلاح، واقعیت‌های خارجی موجود در طبیعت و انسان را «مبنا» گویند که ممکن است در علوم دیگر اثبات شده ‌‌باشند؛ نظیر واقعیت‌های روان‌شناختی، انسان‌شناختی و... (حسینی‌زاده، 1390، ص26). پس مبانی تربیتی گزاره‌های ‌توصیفی‌اند که جهت‌گیری‌های کلی ‌تربیت را مشخص ‌می‌کنند و در تعیین اصول و روش‌ها نقش بسزایی دارند (داوودی، 1391، ص88).

ج) هدف: «هدف» در لغت به معنای نشانه، غرض و غایت به‌کار می‌رود (عمید، 1387، ص1258). هدف در تربیت به معنای وضع نهایی و مطلوبی است که سودمند تشخیص داده‌ مي‌شود و برای رسیدن به آن، فعالیت‌های مناسب تربیتی انجام می‌گیرد (داودی، 1391، ص73). هدف‌های تربیتی چهار نقش در فرایند تربیت دارند:

1. رهبری و هدایت مسیر و فعالیت‌های تربیتی و مسیر و جهت آنها؛

2. ایجاد انگیزه برای حرکت به سمت هدف‌های تربیتی؛

3. ارزیابی فعالیت‌های تربیتی برای شناسایی نقاط قوت و ضعف و اصلاح آنها با تعیین هدف؛

4. ایجاد هماهنگی بین افراد و جلوگیری از موازی‌کاری و تعارض (همان، ص74).

د) اصل: «اصل»، معادل کلمه انگلیسی principle، در لغت به معنای ریشه و اساس است و در اصطلاح برخی علوم رفتاری به معنای قاعده عمومی سلوک، قانون کلی روش علمی، و تکیه‌گاه بنیادی درون یک ساخت است. با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی، چنين ویژگی‌هایی را می‌توان برای مفهوم «اصل» برشمرد: کلیت و شمول؛ اهمیت و تقدم اصل بر امور ديگر؛ نوعی دستور و بایدها. در نتیجه، اصول تربیتی را می‌توان چنین تعریف کرد: «مجموعه قواعد کلی تربیتی که بر اساس مبانی و اهداف تربیتی انشا می‌شود و راهنمای عمل مربی قرار می‌گیرد و رفتار تربیتی او را شکل می‌دهد و او را در رسیدن به هدف یاری می‌رساند». دربارۀ اصول تربیتی با مبانی و اهداف می‌توان گفت، اصول از مبانی و اهداف انتزاع می‌شود و معادل خارجی ندارد؛ ولی منشأ انتزاع خارجی دارد و اعتباری صرف نیست که حقیقتی در خارج جز انسان‌ها نداشته باشد. اصول «باید»هایی است که از مبانی، اهداف و رابطۀ آن دو انشا می‌شود و کیفیت رفتار مربی را شکل ‌می‌دهد (حسینی‌زاده،1390، ص25-28؛ داوودی، 1391، ص88). این رابطه در نمودار شمارۀ 1 بر اساس آیات حج روشن شده‌ است.

ه‍) زمينه: منظور از زمینۀ تربیتی در این پژوهش، بسترهای موجودی است که مربی و متربی در آن قرار می‌گیرند و از آن بستر برای رسیدن به اهداف تربیتی استفاده می‌کنند؛ چنان‌که علامه طباطبایی در تفسیر انتهای آیۀ 37 سوره حج به اين امر اشاره کرده‌اند: «كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداكُمْ. المعنى كذلك سخرها لكم ليكون تسخيرها وصلة إلى هدايتكم إلى طاعته والتقرب إليه بتضحيتها فتذكروه بالكبرياء والعظمة على هذه الهداية» (طباطبایی، 1417، ج3، ص376). این زمینه‌ها ممکن است اختیاری و غیراختیاری به‌وجود آیند.

و) روش: «روش» معادل کلمه انگلیسی method، در لغت به معنای شیوه، اسلوب و سبک است و در اصطلاح عبارت است از راه به‌کارگیری قواعد تربیتی که مربی برای رسیدن به اهداف تربیتی خود از آنها بهره ‌می‌گیرد (حسینی‌زاده، 1390، ص28). موفقیت در تربیت، پیش از هر اقدامی و بیش از هر چیزی، مرهون ایجاد زمینه مناسب است که با استفاده از روش‌های تربیتی می‌توان آنها را ایجاد کرد. ازاین‌رو در قرآن به فراهم آوردن زمینۀ مناسب بسیار توجه شده است. برخی از این ‌روش‌های زمینه‌ساز برای تحقق اهداف تربیتی در جدول شمارۀ 6 می‌آید.

ز) عامل: «عامل» یا «سبب» در لغت به معنای ریسمان و طنابی است که با آن از درخت بالا می‌روند. به‌طورکلی به هر وسیله‌ای سبب گفته می‌شود (راغب اصفهانی، 1412، ص391). در این پژوهش نیز مراد از عامل تربیتی همان وسایل و اسباب تربیت است که یکی از بهترین تعریف مصادیق آن در آیات حج آمده‌ است: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّة مبارکا وهدی للعالمین» (آل‌عمران:96). كلمۀ «مبارك»، از بركت، به معناى خير بسيار، در بركات دنيوى و اخروى (هر دو) به‌کار می‌رود؛ ولی در این آیه از مقابله با جملۀ «هُدىً لِلْعالَمِينَ» استفاده می‌شود كه مراد از آن، افاضۀ بركات دنيوى (مانند وفور ارزاق و بسيار شدن انگيزه‏ها) براى عمران و آباد كردن مکه است، که با حضور و تجمع در آن براى زيارت و عبادت، این زمینه فراهم‌ می‌شود (طباطبايی، 1417، ج3، ص351).

ح) مانع: «مانع» در لغت به معنای بازداشتن و حائل شدن بین چیز و ارادۀ آن است (فراهیدی، 1410، ج2، ص163). پس هر آنچه انسان را از رسیدن به اهداف تربیتی بازدارد، مانع تربیتی محسوب می‌شود.

ط) نتیجه: از ریشۀ «نتج»، به معنای حاصل و ثمره است (ابن منظور،1410، ج2، ص373). با توجه به آیات حج می‌توان معنای بهره و نتیجه را بهتر دریافت: «فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاق...» (بقره:200 و201). بعضى از مردم به‌جز دنيا نمی‌خواهند؛ اينان در آخرت هيچ نصيبى ندارند. برخی نيز هستند كه در دنیا و آخرت فقط خوشنودى پروردگارشان را می‌طلبند. اينان از آخرت هم نصيب دارند (طباطبايی، 1417، ج2، ص81). از این بیان روشن می‌شود كه نصیب تربیتی برای هر کس در دنیا و آخرت، مترتب بر خواست و عمل خود اوست.

1. 4. 2. مبانی نظری و پیشینه

اعتقاد به جاری بودن هدف هدایتی قرآن کریم در تمامی آیات آن و نیز جلوۀ ربوبیت الهی در کلامش ـ که «تنزیل من رب العالمین» است‌ ـ انسانِ تشنۀ هدایت و تربیت را بر آن می‌دارد که به همۀ آیات قرآن با نگاه تربیتی بنگرد و آنها را برای تربیت خود و دیگران به‌کار گیرد و به گفتۀ آیت‌الله جوادی آملی بر مبنای جامعيت آن، همهٴ ابعاد زندگي مادي و معنوي را هدايت کند و از نقش بسزای دین در تأمین سعادت حیات دنيوي و اخروي و نیز در چگونگي سازمان‌دهي زندگی بهره برد (جوادی‌آملی، 1389، ص17). از همین ‌روست که اندیشمندان اسلامی تربیت، نگاهی ویژه به منابع دینی، به‌ويژه قرآن داشته‌اند و در زمینۀ تربیت دینی تلاش‌های فراوانی در قالب مقاله و کتاب انجام داده‌اند. برخی کتب برگرفته از متون دینی (آیات، روایات و سیره تربیتی اهل‌بیت‰)، طبقه‌بندی گزاره‌های تربیتی را توصیف کرده‌اند؛ مانند کتاب نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، نوشتۀ خسرو باقری؛ دو کتاب تربیت دینی و تربیت اخلاقی (سیره تربیتی پیامبر و اهل‌بیت‰)، اثر محمد داوودی؛ سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل‌بیت‰، نوشتۀ علی‌حسینی‌زاده و محمد داوودی؛ و... .

مقالاتی نیز در این زمینه نوشته شده است؛ از جمله: مقالۀ «نگاهی به ابعاد مفهومی و کارکردی الگو و اسوه در تربیت و تبلیغ دینی»، اثر مصطفی عباسی‌مقدم، که الگو در تربیت را بررسی کرده‌ است؛ مقالۀ «چیستی تفسیر تربیتی (مبتنی بر روش‌شناسی پژوهش در تفاسیر و علوم تربیتی)»، نوشتة بهزاد ایزدی و محمدعلی تجری، که به تفسیر آیات مستقیم در زمینه تربیت (ابعاد، اهداف و مبانی، روش‌ها، عوامل و موانع) می‌پردازد و سعی دارد میزان تطابق نظریات علمی ثابت‌شده در علوم تربیتی را با آیات قرآن بسنجد؛ مقالۀ «جایگاه تعلیم و تربیت اسلامی در علوم انسانی» از محمدرضا نیلی احمدآبادی، که درصدد اثبات امکان و لزوم تربیت انسان کامل با بهره‌گیری از معارف دینی و آموزه‌های وحیانی است.

با وجود مقالات و کتب فراوان تربیتی، کمتر تحقیقی به هدف ارائه الگوي تربیت قرآنی، به‌ویژه با رویکرد آیات حج، انجام شده‌ است. ازهمین‌رو در پژوهش حاضر سعی بر آن است كه با تکیه بر تفسير المیزان، عناوین تربیتی از آیات حج استخراج و در نهایت الگوی تربیتی آیات حج ارائه شود و به این پرسش پاسخ دهد: با تکیه بر تفسیر المیزان، آیات حج چه الگوی تربیتی ارائه می‌دهد؟ در ضمن پاسخ‌گویی به این پرسش، به چهار سؤال فرعی پاسخ داده می‌شود. این چهار سؤال بر اساس تعاریف بیان‌شده از گزاره‌های تربیتی و استنطاق آیات (نهج البلاغه، خ158) و ارتباط دادن مقوله‌های یافت‌شده، ترتیب یافته‌ است:

1. با تکیه بر تفسیر المیزان الگوی آیات حج درباره رابطۀ اهداف، مبانی و اصول چگونه است؟

2. با تکیه بر تفسیر المیزان الگوی آیات حج درباره رابطۀ مربی، متربی، روش‌ها، نتایج و عوامل تربیت چگونه است؟

3. با تکیه بر تفسیر المیزان الگوی آیات حج درباره رابطۀ مبانی، اصول، اهداف، عوامل، موانع، روش‌ها و نتایج تربیت چگونه است؟

4. با تکیه بر تفسیر المیزان الگوی آیات حج در مورد رابطۀ عوامل، موانع و روش‌ها، ابعاد، زمینه‌ها و محتوا، اصول مبانی و اهداف چگونه است؟

1. 5. 3. روش تحقیق

این پژوهش، با روشی توصیفی و تحلیلی در زمينه آیات در راستای ارائۀ الگو، مضمون‌های داده‌ها را تحلیل کرده است. در این روش به‌عنوان یک راهبرد، بر تقلیل و تحلیل داده‌ها تکیه می‌شود؛ به‌طوری‌که داده‌ها تقسیم‌بندی، طبقه‌بندی، تلخیص و بازسازی شده، پژوهشگر از مجموع این مفاهیم، به یک یا چند الگو هدایت می‌شود. با این روش، انبوه داده‌های پراکنده، سازمان‌دهی و خلاصه ‌شده و به داده‌های غنی تبدیل می‌شوند. این روش، ذهن را برای جست‌وجوی هدفمند از منابع جهت می‌دهد تا موشکافانه در متن دقت کند و هر یافته جالب یا تکراری را جمع‌آوری نکند و مضامینی را که همپوشانی دارند، تمایز دهد (یاوری، 1394، ص5-6). از این شیوه می‌توان برای موضوعات مختلفی مانند تربیتی و... استفاده ‌کرد. برای به‌کارگیری روش يادشده، ابتدا با تفکر و کمک گرفتن از کتب و مقالات تربیتی، گزاره‌های تربیتی استخراج شده‌ است؛ گزاره‌هایی اعم از مبانی، اصول، روش، ابزار، هدف، عوامل، موانع تربیتی، وظایف و شرایط مربی و متربی. برای اتخاذ رویکردي ثابت در پژوهش، از بین کتب تربیتی برای هر کدام از گزاره‌های کلی تربیتی، تعریفی متناسب با موضوع پژوهش انتخاب و بیان شده است. در گزارش فرایند تحقیق، که به‌نوعی روند رسیدن به یافته‌های پژوهش است، روش يادشده بیشتر روشن می‌شود.

1. 6. 4. فرایند تحقیق (یافته‌های پژوهش)

ازآنجاکه موضوع این تحقیق الگوی تربیتی آیات حج است، در یافته‌های پژوهش، سیر رسیدن به الگوها گزارش می‌شود. در بیان فرایند تحقیق، از تعیین موضوع تا رسیدن به الگو، مراحل مختلف به‌تفکیک با جداول و نمودارهای مربوط به هر قسمت توضیح داده ‌می‌شود. لازم به ذکر است به دلیل محدودیت صفحات، خلاصه‌سازي مطالب امری ضروری به نظر رسیده است؛ به‌ویژه در جدول شمارۀ 1 که مربوط به داده‌های‌اولیه است؛ ازهمین‌رو در بیان مراحل اجرایی پژوهش سعی بر آن است مواردی که در متن به‌عنوان شاهد بدان‌ها اشاره ‌می‌شود، غیر از مواردی باشد که در جدول شماره 1 آورده‌ شده‌ است تا مستندات بیشتری در گزارش رسیدن به الگوگیری بیان شود.

1. 1. 1. 1-4. استخراج شاخصه‌های تربیت

در این مرحله با تفکر و مراجعه به کتب و مقالات روان‌شناسی و تربیت اسلامی، شاخصه‌های مؤثر در تربیت با تعاریفی گویا استخراج شده‌ است؛ مواردی چون مبانی، اصول، روش، ابزار، اهداف، عوامل، موانع، نتایج تربیتی، وظایف و شرایط مربی و متربی. تعاریف آنها در صفحات پیش بیان شد.

1. 1. 2. 2-4. جمع‌آوری داده‌های متنی

این مرحله، از مراحل مقدماتی و البته مهم تحقیق است؛ چراکه علاوه بر فرصت کافی، نیاز به دقت فراوان در تفسیر المیزان برای به‌دست آوردن داده‌های اولیه است. برای جمع‌آوری داده‌های متنی، دو مرحله اصلی طی شده‌ است:

الف) استخراج آیات حج و تقسیم آنها بین اعضاي گروه: نزدیک به صد آیه به صورت مستقیم و غیرمستقیم درباره موضوع حج و فلسفه و احکام آن در قرآن وجود دارد که با مراجعه به معاجم و فرهنگ موضوعی قرآن، آیات حج استخراج شد و برای یافتن داده‌های تربیتی، این آیات بین اعضاي گروه تقسیم گردید. لازم به ذکر است، ازآنجاکه تفسیر المیزان، تفسیر قرآن به قرآن است، برخی نکات از آیات دیگری که در تفسیر آیات حج آورده‌ شده، اتخاذ شده‌ است؛ مانند نکاتی که ذیل آیۀ 124 بقره بیان می‌کنند؛ از جمله در تفسیر متعلق ابتلاي ابراهیم† (کلمات) آورده‌ است: «فتعلق الابتلاء، في الآية بالكلمات إن كان المراد بها الأقوال إنما هو من جهة تعلقها بالعمل وحكايتها عن العهود والأوامر المتعلقة بالفعل كقوله تعالى‏ «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»؛ أي عاشروهم معاشرة جميلة» (طباطبایی، 1417، ج1، ص268). در این عبارت به آیۀ 83 سورة بقره اشاره می‌شود و عنوان جزئی تربیتی که در وظایف مربی از آن اتخاذ می‌شود، «خوش‌رفتاری» است.

ب) بررسی شاخصه‌های تربیت در آیات با تکیه بر تفسیر المیزان و اتخاذ عناوین جزئی‌تر برای شاخصه‌ها: در این مرحله با مبنا قرار دادن تفسیر المیزان، آیات با دقت مورد تأمل قرار گرفته و شاخصه‌های تربیتی (اعم از اصول، مبانی، اهداف، عوامل و موانع و...) به آیات عرضه شده‌اند و تفسیر آیات مربوط به هر عنوان کلی، در جایگاه خود در جدول قرار گرفته و عناوین جزئی‌تری متناسب با متن علامه و شاخصۀ کلی تربیتی اتخاذ شده و در ستون مربوط به خود در جدول شمارۀ 1 قرار داده‌ شده‌ است. ذکر چند نکته در این مرحله لازم به نظر می‌رسد:

مستند آن عناوین جزئی در نقل قول مستقیم عبارات المیزان، با خط کشیدن زیر آن مشخص شده‌ است تا روشن باشد عناوین برگرفته، از کدام قسمت متن المیزان است. در این مرحله باید کاملاً دقت می‌شد تا جداسازی مطالب از یکدیگر، به از بین رفتن روح کلی مطالب و گسیختگی آنها از یکدیگر منجر نشود و اصل مطلب از بین نرود.

گاهی یک آیه یا یک بیان از علامه، در چند عنوان کلی تربیتی قرار گرفته‌ است؛ مثلاً از آیۀ 26 حج سه عنوان گرفته شده است‌ که هر کدام ذیل عناوین کلی متفاوتی قرار گرفته‌اند: برای وظایف مربی، «مهیا کردن محیط سالم برای تربیت»؛ برای شرایط متربی، «ظرفیت و لیاقت»؛ و برای اصول تربیت، «توجه به استعداد و نیاز متربی». این عناوین، برگرفته از این بیان علامه‌اند:

وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ...وتبوئته تعالى مكان البيت لإبراهيم هي جعل مكانه مباءة و مرجعا لعبادته...و اذكر إذ أوحينا إلى إبراهيم أن اعبدني في بيتي هذا بأخذه مباءة ومرجعا لعبادتي ولاتشرك بي شيئا في عبادتي و سن لعبادي القاصدين بيتي من الطائفين و القائمين و الركع السجود عبادة في بيتي خالصة من الشرك (طباطبایی، 1417، ج14، ص367-368).

گاهی عکس مورد بالا، از بیان علامه ذیل چند آیه متفاوت، یک برچسب و عنوان جزئی گرفته شده‌ است؛ از باب مثال، از بیان علامه ذیل آیات 26 و 28 سورۀ حج و آیۀ 35 سورۀ ابراهیم، عنوان جزئی «توجه به ظرفیت متربی و استعداد و نیازهای او» ذیل عنوان کلی «اصول تربیت» لحاظ شده‌ است (طباطبایی، 1417، ج12، ص69-70؛ ج14، ص369).

اتخاذ عناوین جزئی‌تر، از عین الفاظ خود علامه یا از مفهوم مطلب صورت پذیرفته‌ است. براي مثال، از عبارت «فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ... هو حلمه الذي مكنه من الصبر في ذات الله إذ قال: يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ‌ شاءَاللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ. ولم يوصف في القرآن من الأنبياء بالحلم إلا هذا النبي الكريم في هذه‌ الآية وأبوه في قوله تعالی إِنَّ إِبْراهِيمَ لَحَلِيمٌ» (طباطبایی، 1417، ج17، ص151-152)، عنوان حلم و صبر برای ویژگی مربی و متربی انتخاب شده‌ است که علامه به صراحت لفظ حلم و صبر را آورده‌اند؛ اما در جای دیگر، از مفهوم عبارت «فأباح إبطال العهد عند مخافۀ الخيانه» (همان، ج9، ص147)، ویژگی بصیرت برای مربی استخراج شده‌ است. در این نمونه، فهم دقیق مفهوم آیه حائز اهمیت بوده‌ است، که تأمل صبورانه و تفکر پیرامون آیات را می‌طلبید. در برخی موارد، منظور آیه و مفسر صریح نبود. به همین دليل، مطالب غامض و دشوار مورد دقت مضاعف قرار گرفت تا با رفع ابهام از آن، عنوانی مناسب گزینش شود و محقق از خود چیزی به مطالب تحمیل نکند.

در نهایت برای مفاهیم قرآنی 230 عنوان جزئی و 178 عنوان جزئی غیرتکراری، ذیل 16 عنوان کلی تربیت، در 75 صفحه برچسب زده شد که با بررسی و ادغام موارد مشترک و مطالب مشکوک، در 25 صفحه تنظیم شده و در نهایت چهار صفحه از آن به صورت خلاصه برای نمونه در جدول شمارۀ 1 آورده‌ شده است.

1. 1. 3. 3-4. كدگذاري

کدگذاری در این روش تحقیق، پیش‌نیاز تحلیل کیفی در مراحل بعد است و بستر تحلیل بهتر مضامین و عناوین را فراهم می‌سازد (یاوری، 1394، ص4). در این مرحله، علاوه بر عنوان‌گزینی مجدد و اصلاح برخی عناوین، برای زیرمجموعه‌های هر شاخصه کدهایی به وسیله عدد در ستون آخر جدول قرار داده‌ شده‌ است و با دقت در تفاوت و شباهت‌های هر شاخصه، سعی بر آن بوده تا اعداد کدها با توجه به عناوین مشابه و متفاوت لحاظ شود. براي مثال، در همۀ مواردی که در اصول تربیتی شباهتی با یگدیگر از جهت رعایت «اصل تناسب» داشتند، کد مشترک 16 برای آنها لحاظ شده‌ است؛ مواردی مانند، تناسب جزا با عمل، تناسب تربیت با استعداد و ظرفیت متربی و... برای عنوان جزئی دیگر که با این موارد متفاوت بوده‌اند، کدهای دیگری قرار داده‌ شده‌ است؛ براي مثال، اصل «فرصت‌دهی» کد 15 و «اصل عمل‌گرایی» با زیرمجموعه‌های آن ـ که با یکدیگرشباهت‌ دارند ‌ـ کد 17 نشان‌گر آنهاست. جمع‌بندی این اصول در جدول شمارۀ 3 مشخص است. این شیوه در کدگذاری (جدول شمارۀ 1)، ادامه کار را برای مراحل بعد آسان كرده‌ است. امکان انجام این روند در کدگذاری، به اين دلیل بوده‌ است که در ابتدا عناوین کلی تربیتی مشخص شده‌اند؛ چراکه کدگذاری عناوین جزئی در هر عنوان کلی با دقت در موارد شباهت و تفاوت آنها، بسیار ساده‌تر از کدگذاری عناوین جزئی بدون مشخص شدن عناوین کلی آنهاست.

در ادامه می‌توان مراحل پیش‌گفته را در جدول شمارۀ 1 ملاحظه کرد. لازم به ذکر است، در این جدول سعی شده‌ است از هر عنوان کلی تربیتی مواردی آورده شود که کدهای آنها با یکدیگر متفاوت است و اگر کنار هر کدی عبارت (و...) دیده ‌می‌شود، نشانگر آن است که ذیل این کد موارد دیگری نیز وجود دارد یا عبارت (تا شمارۀ...) نشانگر آخرین شمارۀ کد در آن عنوان کلی تربیتی است و در جدول به خاطر اختصارگویی ذکر نشده‌اند.

جدول1. (داده‌ها): نمونه‌هایی از عناوین کلی و جزئی تربیتی آیات حج در المیزان

رديف

عناوين‌کلی‌

سوره/آيه

عناوين جزئی تربيتی

منبع (الميزان)

کد

1

مربی و متربی

حج:26+ ابراهيم:35-41

مربی: خدا؛ متربی: 1. پيامبر اکرمˆ و مؤمنان 2. مردم 3. کافران 4. ابراهيم

ج‏14، ص367: «وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ ‌مَكانَ ‌الْبَيْتِ‌ أَنْ‌لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً» ِفيه تذكير لقصة جعل البيت معبدا للناس ليتضح به أن صد المؤمنين... ليس إلا إلحادا بظلم.

1

2 و...

2

شـرايــط مـــربــی

ابراهيم:35

توجه ‌به هدايت‌کنندة حقيقی

ج‏12، ص69: «وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ»....أن كل خير من فعل أو ترك فإنه منسوب إليه تعالى أولا، ثم إلى العبد ثانيا

3 و...

صافات:103

تسليم امر الهی

ج‏17، ص152: «فَلَمَّا أَسْلَما وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ‏» الإسلام‏ الرضا و ال استسلام:...فلما استسلما إبراهيم وابنه لأمرالله ورضيابه وصرعة إبراهيم ‌على جبينه

4و...

3

وظـايـف مـربــی

حج:25

توجه به حقوق افراد

ج‏14، ص367: «وَمَنْ‌ يُرِدْ فِيهِ‌ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ‌ نُذِقْهُ‌...»بيان لجزاء من ظلم الناس في هذا الحق المشروع لهم في المسجد ولازمه تحريم صد الناس عن دخوله للعبادة فيه

5و...

بقره:126

دلگرمی دادن به متربی

ج‏1، ص282: ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى‏ عَذابِ النَّارِ،فيه إشارة إلى مزيد إكرام البيت و تطييب لنفس إبراهيم

6و...

4

شـرايط متربی

توبه:18

خوف و رجا

ج‏9، ص203: الأعرف عند الإنسان من علل اتخاذ الإله‌‌ للعبادة الخوف‌ من ‌سخطه ‌أو الرجاء لرحمته

7و...

حج:26

خواهان تربيت

ج‏14، ص367: «وَطَهِّرْ بَيْتِيَ...وَالْقائِمِينَ» ابالقائمين... هم الناصبون أنفسهم للعبادة والصلاة...

8و...

5

وظايــف مــتـربی

حج:28

توجه به منافع همه‌جانبه خود

ج‏14، ص369: «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ ‌لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ»:... يأتوك فيشهدوا منافع لهم وقد أطلقت المنافع ولم تتقيد بالدنيوية أو الأخروية

9و...

صافات:102

درک شرايط و موقعيت مربی

ج‏17، ص152: جواب ابنه، «يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ»: افعل ما تؤمر و لم يقل اذبحني إشارة إلى أن أباه مأمور بأمر ليس له إلا ائتماره وطاعته

10و... تا11

6

مـبــانـــی تـــربـــیت

بقره:197

احساس حضور در برابر خدا

ج‏2، ص79: وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ، تذكرة بأن الأعمال غير غائبة عنه تعالى

12و...

ابراهيم:35

توجه به اختيار

ج‏12، ص69: «وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ»...أن هذا... الإجناب منه... تصرف ما وتأثير منه تعالى في عبده بنحو، غير أنه ليس بنحو يؤدي إلى الإلجاء والاضطرار ولاينجر إلى القهر والإجبار بسلب صفة الاختيار منه إذ لامزية لمثل هذا الابتعاد حتى يسأل ذلك مثل ابراهیم

13و...

7

اصـــول تـربـــيـت

توبه:1

حفظ جايگاه و شأن مربی

ج9، ص147: «عاهَدْتُمْ... منه‌ الخطاب‌ ورسوله ‌وهو الواسطة...وجه ‌الخطاب ‌ليبلغ‌ إليهم‌ جميعا في الغيبة، وهذه الطريقة في الأحكام والفرامين المراد إيصالها إلى الناس نوع تعظيم لصاحب الحكم والأمر.

14

توبه:2

اصل مهلت و فرصت دادن

ج9، ص148: لم يرض تعالى بنقض عهد...دون أن ضرب لهم ‌أجلا ليفكروا في أمرهم ويرتئوا رأيهم

15 تا22

8

اهــداف تــربيت

بقره:189

کمال= تقوا

ج‏2، ص57: إنما عدل إلى: وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى‏، إشعارا بأن الكمال إنما هو في الاتصاف بالتقوى...

24و...

حج:37

طاعت و عبوديت

ج‏14، ص376: «كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداكُمْ»...كذلك سخرها لكم ليكون تسخيرها وصلة إلى هدايتكم إلى طاعته والتقرب

25 و..

9

عــــوامـــل تربيـت

بقره:124

امتحان

ج‏1، ص268: إذا قدمت إليه أمرا أو أوقعته في حدث فاختبرته بذلك واستظهرت ما عنده من الصفات النفسانية الكامنة عنده كالإطاعة والشجاعة والسخاء والعفة والعلم والوفاء أو مقابلاتها، ولذلك لا يكون الابتلاء إلا بعمل...

26و...

بقره:217

ولی داشتن

ج‏2، ص169: قد جمع الجميع ودل على سبب هذه السعادة والشقاوة قوله تعالى: «ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى‏ لَهُمْ»

27و...

10

مــــوانـــع تــربـيـت

بقره:200

دنياگرايی

ج‏2، ص81: والمقابلة بين قوله: وَما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ، قوله: أُولئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا، تعطي أن أعمال الطائفة الأولى باطلة حابطة بخلاف الثانية

28و...

حج:25

کفار مانع هدايت و تربيت مردم و مؤمنين

ج‏14، ص366: «الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي‌جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ»...المراد بالذين كفروا مشركو مكة ‌الذين كفروا بالنبي في أول البعثة قبل الهجرة وكانوا يمنعون الناس عن الإسلام «يَصُدُّونَ» للاستمرار...

30و...

11

نــتـايــج تـربيت

ابراهيم:36

ملحق شدن به مربی

ج‏1، ص296: فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي،...حيث أتى بفاء التفريع وأثبت من تبعه جزءا من نفسه،...

31و...

بقره:217

سعادتمندی

ج‏2، ص169: ... دل على سبب هذه السعادة والشقاوة قوله تعالى: «ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى‏ لَهُمْ»

33و...

12

زمينه‌های تربـيـت

ابراهيم:37

نياز و استعدادهای مختلف متربی

ج‏12، ص77: «رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ‏ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ‏»:تحن وتميل إليهم بالمساكنة معهم أو بالحج إلى البيت فيأنسوا بهم، وارزقهم من الثمرات، بالنقل إليهم تجارة...

34

حج:28

محيط: زمان و مکان: (استفاده ويژه از زمان‌های خاص: ايام تشريق)

ج‏14، ص370: «یأْتُوكَ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ»، أی وليذكروا اسم الله في أيام معلومات أي في أيام التشريق على ما فسرها أئمة أهل البيت وهي يوم الأضحى عاشر ذي‌ الحجة وثلاثة أيام بعده.

35و...

تا 36

13

ابـعــاد تربيـــت

ابراهيم:37

جسمی و روحی

ج‏12، ص77: «رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي ‌زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ‏ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ‏» تحن وتميل إليهم بالمساكنة معهم أو بالحج إلى البيت فيأنسوا بهم، وارزقهم‌ من الثمرات، بالنقل ‌إليهم‌ تجارة لعلهم‌ يشكرون.

37و...

تا

38

14

محتوای تربيتی

بقره:197

تذکر به علم مطلق الهی

ج‏2، ص79: وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ، تذكرة بأن الأعمال غير غائبة عنه تعالى

39و... تا 44

15 و16

ابزار و روش‌های تــربـيـت

حج:29 +

حج:33 و36

برداشتن‌ محدوديت پس از انجام عمل مطلوب

ج‏14، ص371: «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ»... قضاء التفث...هو كناية عن الخروج من الإحرام

45

و...

توبه:2

فرصت دادن برای تفکر و اختيار

ج‏9، ص147و148: ... أن ضرب لهم أجلا ليفكروا في أمرهم و يرتئوا رأيهم... حتى‌يختاروا ما يرونه ‌أنفع بحالهم‌ من‌ البقاء أو الفناء.

46

حج:25

تهديد

ج‏14، ص366-367: تذكر الآيات صد المشركين للمؤمنين عن المسجد الحرام وتقرعهم بالتهديد...: «الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ»

50

حج:26

قصه هدفمند

ج‏14، ص367: «وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً...»، «وَإِذْ بَوَّأْنا» فيه تذكير لقصة جعل البيت معبدا للناس ليتضح به...

51

تا 70

آنچه جدول شمارۀ 1 به صورت خلاصه نشان می‌دهد، برخی عناوین برگرفته از المیزان و کدهای غیرمشترکی است که به هر یک از عناوین کلی تربیتی داده‌ شده است. شماره کدهای هر عنوان کلی تربیتی، به ترتیب عبارت‌اند از: مصداق مربی و متربی (1-2)، شرایط مربی (3-4)، وظایف مربی (5-6)، شرایط متربی (7-8)، وظایف متربی (9-11)، مبانی تربیت (12-13)، اصول تربیت (14-22)، اهداف تربیت (23-25)، عوامل تربیت (26-27)، موانع تربیت (28- 30)، نتایج تربیت (31-33)، زمینه‌های تربیت (34-36)، ابعاد تربیت (37-38)، محتواهای تربیتی (39-44) و ابزار و روش‌های تربیت (45-70). هر کدام از این کدها ممکن است زیرمجموعه‌هایی داشته باشد که مراجعه به جدول‌های شمارۀ 3-7 این امر را نشان می‌دهد.

1. 1. 4. 4-4. بازبینی عناوین و کدها (جامع‌نگری به آنها)

بازبینی و کنترل اطلاعات جمع‌آوری شده، حکم ناظر دقیقی را دارد که پژوهشگر فرایند را با اطمینان بیشتری ادامه خواهد داد (حافظ‌نیا، 1395، ص257). پس از کدگذاری در جدول شماره 1، همه عناوین با کد مشترک در ستونی از جدول شمارۀ 2 با نام «جامع عناوین جزئی و کلی تربیتی» قرار داده‌ شده‌ است. در این جدول، علاوه بر تعداد عناوین به‌دست‌آمده در هر قسمت، همۀ عناوین و کدهای آنها نمایان‌ است تا برای مرحلۀ فشرده‌سازی و طبقه‌بندی راه‌گشا باشد. مقایسۀ جدول 1 و جدول 2 نشان می‌دهد، برای بهتر شدن کار، در ادبیات برخی از عناوین جزئی جدول شماره 2 تغییرات مختصری داده‌ شده‌ است و گاهی به دو عنوان مجزا تفکیک شده‌اند؛ براي مثال در کد 45 که مربوط به روش‌های تربیت است، بر اساس بیان علامه «وَفَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ‏: أي وفدينا ابنه بذبح عظيم وكان كبشا أتى به جبرئيل من عند الله ‌سبحانه فداء... والمراد بعظمة الذبح عظمة شأنه بكونه من عند الله سبحانه و...» (طباطبایی، 1417، ج17، ص153)، عنوان اولیه، «جایگزینی مسئولیت سخت با مسئولیتی ساده‌تر (البته پس از پذیرش آن مسئولیت سخت)»، بوده که علاوه بر لحاظ ارتباط آنها با دادن کد مشترک، به دو عنوانِ آسان‌سازی و جایگزین‌سازی تفکیک شده است.

جدول 2. جامع عناوین جزئی و کلی تربیتی به همراه کدهای آنها

عناوين کلی

تعداد

عناوين جزئی

کد

مربی

3

خدا، ابراهيم†، پيامبر اکرمˆ

1

متربی

7

ابراهيم و فرزندان او: اسماعيل، پيامبر اکرمˆ، مؤمنان، مردم،کافران، مشرکان

2

شرايط مربی

5

بصيرت، توجه به هدايت‌کننده حقيقی

3

حلم و صبر، تسليم امر الهی، خوش‌رفتاري

4

وظايف ‌مربی

9

توجه به حقوق افراد، توجه به ويژگی‌ها و ابعاد مختلف متربی (نيازها و...)

5

مهيا کردن محل و محيط سالم برای تربيت، دعا کردن برای متربی با رعايت شرايط، آگاهی دادن به عوامل تربيت (مانند هادی حقيقی)، آگاهی دادن به موانع تربيت (مانند انحرافات و...)، اجبار نکردن متربی، مأيوس نکردن متربی خطاکار از رحمت و مهربانی، دقت در گفتار، دلگرمی دادن

6

شرايط متربی

6

ايمان، ولايت‌مداری، خوف و رجا

7

ظرفيت و لياقت، خواهان تربيت، حلم و صبر

8

وظايف ‌متربی

10

توجه به منافع همه‌جانبه خود، به پايان رساندن عمل مطلوب، تعظيم حرمات الهی (توجه به ارزش‌ها)

9

درک موقعيت مربی، استناد صفات خوب به خدا، مقيد کردن وعده‌های خود به مشیت الهی

10

تواضع، درخواست تبيين مسئله، اطاعت‌پذيری (تسليم امر الهی)، برانگيختن لطف و رحمت مربی

11

مبانی تربيت

6

لله بودن کار (خلوص)، احساس حضور نسبت به خدا، تقوا

12

توجه به حب نفع، درونی بودن تربيت، توجه به اختيار

13

اصول تربيت

19

حفظ شأن و جايگاه مربی

14

فرصت دادن

15

تناسب جزا با عمل متربی، تناسب ابزار تربيت با متربی، تناسب تربيت با ظرفيت و استعداد و نياز متربی، تناسب گفتار و دستور با متربی (ذومراتب بودن دستورات)، تناسب تربيت با تفاوت‌های متربيان، تناسب رد يا قبول خواست متربی با نوع درخواست‌های او

16

عمل‌گرايی، حسنه‌خواهی، وفای به عهد، تعاون بر نيکی و تقوا و...

17

مبارزه با عادات اشتباه، حفظ شعائر

18

اصل وحدت‌گرايی و دوری از اختلاف

19

اميدواری

20

اصل هدفمندی، توجه به منافع دنيوی و اخروی

21

استمرار

22

اهداف ‌تربيت

8

تأديب، رسيدن به منافع دنيوی و اخروی

23

زايل کردن آلودگی‌ها، تبعيت اعتقادی و عملی مانند اقامه نماز، کمال، تقوا ذکر خدا

24

عبوديت، قرب به خدا

25

عوامل تربيت

5

امتحان، امنيت

26

دعا، داشتن ولی، تقوا

27

موانع تربيت

10

شرک، دنياگرايی، ظلم و تعدی به حقوق الهی و مردم، عدم استمرار در کارهای خوب، استمرار و پافشاری بر خطای خود، جهل، کينه و عداوت

28

ايجاد يأس از رحمت و بخشش در متربی از سوی مربی

29

منع کفار، اجبار

30

نتايج تربيت

8

ملحق شدن به مربی، طيب شدن زندگی دنيا و آخرت

31

وسعت معيشت، اميدواری، رعايت حقوق، جهت‌گيری صحيح

32

سعادتمندی، رحمت و مغفرت الهی

33

زمينه‌‌های تربيت

8

نيازها و استعدادها

34

استفاده ويژه از زمان‌های خاص، قبل از بلوغ و بعد از بلوغ، مکان‌های عبادی مانند بيت‌الله الحرام، مکان‌های دور از مشغوليت‌های دنيايی، بنای مکان تربيت تنها برای خدا

35

رشد: منفعت دنيوی و اخروی

36

ابعاد تربيت

7

عبادی ‌و غيرعبادی، اجتماعی ‌و فردی، قولی ‌و فعلی، درونی و بيرونی، اعتقادی ‌و عملی، جسمی و روحی

37

دنيوی و اخروی

38

محتواهای تربيت

20

نهی از شرک، تذکر به علم مطلق الهی، تذکر مکرر نعمت‌های مختلف الهی

39

وحی و توجه دادن به وحی، اعتقاد به حقايق معنوی انبيا

40

تأثير داشتن ولی يا نداشتن در سعادت يا شقاوت، يادآوری روز جزا، تأثير خواستن دنيا و آخرت

41

اتکا نداشتن به ظواهر دنيا، عدم تقليد کورکورانه، سير عبوديت، تقوا

42

دعوت به ياد خدا به جای تفاخر و...، بيان شدت فتنه‌ها و خطرات اجتماعی مانند دعوت به کفر، وفای به عهد، وظيفه در برابر ديگران، دعوت به گذشت و بخشش، انذار و تهديد

43

قصاص، دعوت به اعمال عبادی، مانند حج

44

روش‌ها و ابزار تربيت

42

آسان‌سازی، رفع ممنوعيت پس از انجام عمل مطلوب، جايگزين‌سازی

45

مهلت‌دهی

46

مقابله به مثل کردن در امور خطير

47

عفو و انتقام

48

تنبيه با بيزاری جستن (قهر کردن)

49

تهديد با بيزاری جستن (قهر کردن)

50

قصه‌گويی

51

توضيح و تفسير، شفاف‌سازی خطاها، بيان علت و نهايت دستورها، زمينه‌چينی برای بيان مطلب بيان علت و منشأ برخورداری از نعمات، توهم‌زدايی، اجمال و تفصيل، شاهد آوردن برای کلام

52

استفاده از محسوسات، تشبيه، تمثيل، تطبيق

53

الگودهی، کار گروهی، مسئوليت‌دهی با اعمال عبادی و...، تذکر، کنايه، تشويق، روش کيفی (مبالغه)، مشورت، سؤال، تأييد و امضا، امر (مولوی و ارشادی)، امتحان، واسطه‌گری، ايمن‌سازی، تکرار، نمادسازی، روش کمی (صدای بلند)

54 تا 70

1. 1. 5. 5-4. خوشه‌بندی

در هر تحقیقی خلاصه ‌کردن و طبقه‌بندی داده‌ها و اطلاعات، ضروری است (حافظ‌نیا، 1395، ص265). در شیوه تحقیق این پژوهش نیز خوشه‌بندی عناوین جزئی، از مهم‌ترین مراحل آن به‌شمار می‌رود؛ چراکه بر اساس آنها می‌توان به الگوی بهتری دست یافت. در این مرحله به هدف اصلاح عناوین جزئی و خوشه‌بندی آنها در دسته‌های کلی‌تری (مقولات ثانویه)، داده‌ها و عناوین جزئی بار دیگر بازنگری شدند و ذیل عنوان‌های ثانویه‌ای در جدولی جدید قرار گرفته‌اند. آنچه برای این خوشه‌بندی راه‌گشا بوده، توجه مجدد به وجوه مشترک و شباهت عناوین جزئی در هر کد بوده‌ است. در این میان، گاهی در محلِ قرار گرفتن عناوین جزئی و کدهای آنها تغییراتی اعمال شده است تا دسته‌بندی بهتری ارائه شود. براي نمونه، توهم‌زدایی در روش‌های تربیتی، ابتدا کدی مجزا لحاظ‌ شده‌ بود و پس از بازنگری، با دسته‌ای که مشابه‌ آن (توضیح و تفسیر) بود، کد مشترکی برایشان لحاظ شد.

این خوشه‌بندی‌ها در قالب مقولات ثانویه در (جداول 3 تا 7) قابل مشاهده است. تمام عناوینی که از داده‌ها اتخاذ شده‌اند به همراه کدهای آنها در پنج جدول مجزا آمده‌ است، تا در یک صفحه عناوین مرتبط به هم قابل رؤیت باشد و با کشف ارتباط عناوین کلی و جزئی در یک جدول، کار برای مراحل بعد (رسیدن به الگو) تسهیل شود. براي مثال جدول شمارۀ 3 مربوط به عناوین مرتبط با شرایط و وظایف مربی و متربی است. برای رسیدن به خوشه‌بندی نهایی ـ که در جدول دیده ‌می‌شود ـ پس از بازنگری در شرایط مربی (بصیرت، توجه به هدایت‌کنندۀ حقیقی، حلم و صبر، خوش‌رفتاری، توجه به حقوق افراد...) و دقت در کدهای مختلف 3 و4 داده‌ شده و تفاوت‌های آنها، مقولۀ کلی‌تری برای هر کد اتخاذ شده و شرایط جزئی مربی با توجه به کدها، در دو خوشه و دستۀ کلی «نظری» و «عملی» قرار داده‌ شده‌اند. در بقیه موارد نیز به همین ترتیب عمل شده است.

سه عنوان کلی مرتبط با هم (مبانی، اصول و اهداف)، در جدول شمارۀ 4 آورده شده‌ است. البته پیش از آن، به روشی که برای خوشه‌بندی گذشت، عناوین جزئی آنها در مقولاتي کلی‌تر، سازماندهی شده‌اند. براي مثال، اصول تربیت به دو خوشۀ کلی «اصول مشترک» و «اصول مختص» تقسیم شده‌اند.

1. 1. 6. 6-4. طبقه‌بندی مقولات کلی‌تر

پس از آنکه در مرحلۀ پیش فرایند خوشه‌بندی انجام شد، در صورت امکان، بر اساس کد مشترک چند عنوان جزئی که ذیل هر یک از مقولات ثانویه (خوشه‌ها) قرار گرفته‌اند، میان مضامین فراگیر و مشترک هر کد، یکپارچه‌سازی انجام‌ شده‌ است (یاوری، 1394، ص20). براي مثال، در صفحۀ قبل (جدول شمارۀ 4)، از عناوین جزئیِ (تناسب با ابزار، تناسب جزا با عمل، تناسب ظرفیت با تربیت و...) با کد مشترک 16، می‌توان به مضمون فراگیر «اصل تناسب» در ذیل مقولۀ کلی‌تر اصول مشترک دست یافت و آنها را یکپارچه ساخت. در قسمت اهداف (جدول شمارۀ 4) نیز می‌توان این مرحله را دید. بر اساس مرحلۀ پیش، اهداف به دو عنوان ثانویه کلیِ «کوتاه‌مدت» و «بلندمدت» تقسیم شده‌اند. در ذیل اهداف بلندمدت، کد 24 را می‌توان طبقه‌بندی و یکپارچه ساخت؛ زیرا میان «زایل کردن آلودگی‌ها»، «تبعیت اعتقادی و عملی» و «ذکر خدا» مضمون فراگیر و مشترک «تقوا» آنها را یکپارچه می‌سازد. لازم به ذکر است، «تقوا» نیز از داده‌های اولیه به‌دست آمده و با شمارۀ 24 کد زده‌ شده بود که در جدول شمارۀ 1 قابل مشاهده است. این مرحله در جدول‌هاي ديگر نیز نمایان است؛ مانند جدول شمارۀ 5 که در آن، مقولۀ ثانویۀ «نتایج مختص تربیت» به دو عنوان «دنیوی» و «اخروی» طبقه‌بندی شده است. در جدول شمارۀ 6 نیز محتواهای جزئی در مقولۀ ثانویۀ «اعتقادی» در سه دستۀ «توحید»، «نبوت» و «معاد» یکپارچه شده‌اند.

1. 1. 7. 7-4. پویاگرایی در کدگذاری

در این مرحله با توجه به فرایندی که در مرحله پیش انجام شد، در برخی موارد، نیاز به تجدید نظر در کدها بود. بنابراین، کدگذاری عملی مقطعی و ایستا نیست که یک‌بار اتفاق بیفتد؛ بلکه در طول فرایند، حتی تا آخرین مرحلۀ تحقیق به‌طور دائم در حال انجام است. بدین ترتیب، کدهای اختصاص‌یافته به یک آیه، پس از اتمام تحلیل و بازنگری قابل اصلاح است؛ چراکه تحلیل مضمون، با این شیوه، تاکتیکی برای کاستن از حجم انبوه داده‌ها و مدیریت آنها بدون از دست دادن زمینه است (یاوری، 1394، ص9). این هدف تا انتهای فرایند باید مدنظر باشد. در مرحلۀ ویرایش کدها، گاهی کدی در طول فرایند تحقیق به مجموعه کدهای قبلی اضافه شده و گاهی عنوان کد تغییر کرده و یا در کد دیگری ادغام گردیده‌ یا به دو کد تفکیک شده‌ است. در این مرحله، نیاز به مقایسه مستمر کدها با یکدیگر است؛ چراکه به دقیق‌تر شدن کدها و تکامل آنها منجر می‌شود و از سويي کدها از آفت ابهام و مجمل‌گویی مصون می‌شوند. مراحل مختلف در پویایی کدها را می‌توان چنین برشمرد: اصلاح کدهای قبلی؛ اختصاص چندین کد به یک بخش از داده‌ها؛ ادغام کدها؛ ظهور کد جدید؛ درک تفاوت‌ها و شباهت‌های میان کدها (همان، ص23).

بخشی از این مراحل در فرایندهای پیشین نیز هم‌زمان صورت گرفته‌ است. براي مثال، برای ادغام کدها در جدول شمارۀ 7، در عنوان آسان‌سازی، از این مرحله کمک گرفته شده‌ است؛ با این توضیح که ابتدا هر کدام از عناوین ذیل آن (رفع ممنوعیت پس از انجام عمل مطلوب، جایگزین‌سازی، آسان‌سازی) به صورت جدا کدگذاری شده بودند؛ اما با بررسی دقیق، زیرمجموعۀ «آسان‌سازی» به‌عنوان یک مقولۀ کلی‌تر قرار گرفتند. عناوین «یادآوری روز جزا»، «توجه دادن به نعمت‌های عظیم و مهم نزد متربی» و «تذکر و یادآوری» نیز به دليل شباهت با عنوان کلی‌تر «تذکر» به‌عنوان یک روش کدگذاری شدند و محتواها و موارد تذکر که وجه تفاوت آنها بودند، حذف شدند یا برخی به‌عنوان کلی محتواهای تربیت انتقال يافتند؛ اما در مقولۀ کلی «توضیح و تفسیر» به دليل تفاوت عناوین جزئی، که هرکدام می‌توانند به صورت روشی مجزا استفاده شوند، عنوان‌ها حذف نشده و به صورت جداگانه ذیل عنوان جامع توضیح و تفسیر کدگذاری شده‌اند.

1. 7. 5. الگو‌سازی (ارائۀ الگو)

تحلیل مضمون‌ها و داده‌ها یک راهبرد توصیفی است که یافتن الگوها و مفاهیم مهم را از درون مجموعۀ داده‌های کیفی تسهیل می‌کند (یاوری، 1394، ص5). بنابراین، مرحلۀ الگو‌سازی، مهم‌ترین قسمت کار است و مراحل ديگر مقدمه برای رسیدن به الگوي مناسب است. در این مرحله نیز چند گام اساسی طی‌ شده‌ است.

الف) ترسیم و تحلیل شبکه مضامین: در این مرحله برای ترسیم الگوي تربیتی موضوع حج و پیدا کردن شاکلۀ ذهنی، الگو‌های متنوع مقالات مختلف تفحص شده‌اند و با توجه به ارتباط مؤلفه‌های تربیتی آیات حج با یکدیگر، چند الگو ترسیم شده‌ است. بر اساس جداول مجزایی که در مراحل قبل، از طریق یکپارچه‌سازی شبکه مضامین فراگیر، به هدف تسهیل در طراحی الگو ترسیم شده‌‌‌اند، الگو‌سازی مسیر راحت‌تری را طی کرده‌ است؛ چراکه در این مرحله بار دیگر شبکۀ مضامین و ارتباط آنها تحلیل شده است و پس از آن، الگو‌ها ترسیم شده‌اند؛ چراکه در الگو ارتباط‌ها باید به‌خوبی نمایان باشند.

ب) ترسیم چندین مدل و تغییر آنها بر اساس تعاریف و مقولات و عناوین جزئی و انتخاب بهترین آنها: از میان همۀ الگو‌های ترسیم‌شده، چهار نمونه از بهترین‌های آنها انتخاب شدند و بار دیگر با توجه به ارتباط مقولات و عناوین آن با یگدیگر، اصلاحاتی روي آنها صورت گرفت و ارتباط‌ها در قالبی گویا به تصویر درآمدند. طراحی و انتخاب چهار الگوی مجزا برای آیات حج، از آن ‌رو بوده‌ است که حجم زیاد مطالب در یک الگو مانع گویا بودن آنها نباشد و ذهن مرحله‌به‌مرحله برای الگوی نهایی آماده شود.

ج) توضیح الگو‌ها و ارتباط عناوین آن با یکدیگر: در این مرحله سعی بر آن است، بر اساس فکری که در مرحلۀ پیش الگو‌سازی را فراهم ساخت، توضیحاتی برای گویاتر شدن الگو، و ارتباط‌های کلی و جزئی بیان شود. بر اساس عناوین به‌دست‌آمده و ارتباط آنها، چهار الگوي تربیتی از آیات ارائه شده‌ است که توضیحات هر یک به‌تفکیک خواهد آمد.

1. 1. 1. 1-5. توضیح الگوي اول: رابطۀ مبانی، اصول و اهداف

با توجه به اینکه موضوع مقاله الگوی تربیتی در آیات حج است و یکی از روش‌های تربیتی دست‌یافته در این تحقیق، «نمادسازی» است، الگوي اول با محوریت کعبه به‌عنوان نمادی از موضوع حج ترسیم شده‌ است. این الگو به جدول شماره 4 مربوط است که عناوین همسو با یکدیگر را دربر داشت: «مبانی، اصول و اهداف». در تعاریف این واژه‌ها گذشت که مبنا و اهداف بر اصول تأثیرگذارند. در این الگو، «مبانی» چون زیربن است، در پایین قرار گرفته؛ و «اهداف» در نقطه‌ای است که برای رسیدن به آن تلاش مربی و متربی را می‌طلبد؛ ازهمین‌رو در قسمت بالا (سقف کعبه) درج شده است. «اصول» بین آنها قرار گرفته؛ چراکه اهدافی مانند «عبودیت» و مبنايی چون «خلوص»، هر دو بر اصولی مانند «ارزش‌گرایی» اثرگذارند؛ زیرا اصول «باید»هایی‌اند که از مبانی و اهداف گرفته می‌شوند؛ ازهمین‌رو فلش ضلع روبرویی کعبه از اهداف و مبانی به اصول ختم شده است. دقت در آیات حج و تفسیر المیزان نیز این ارتباط را تأیید می‌کند؛ از جمله در آیۀ 197 سورۀ بقره آمده‌ است: «وما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ». مرحوم علامه می‌فرمایند: اين جمله خاطرنشان مى‏سازد كه اعمال از خداى تعالى غايب و پنهان نيست و كسانى را كه مشغول به اطاعت خدايند، دعوت مى‏كند که در حين عمل از حضور قلب و از روح و معناى عمل غافل نمانند (طباطبایی، 1417، ج2، ص79). از این عبارت، مي‌توان تأثیر مبنای حضور قلب و خلوص را در اصول عمل‌گرایی‌ و هدفمندی برداشت کرد.

1. 1. 2. 2-5. توضیح الگوي دوم: رابطۀ مربی، متربی، روش‌ها، نتایج و عوامل

در این الگو نیز از پیکان فلش‌ها می‌توان ارتباط‌ها را فهمید؛ به این بیان که رابطه مربی و متربی دوطرفه است. مربی باید به حقوق متربی توجه کند و متربی هم باید در مقابل مربی تواضع داشته باشد. انتخاب روش‌ها توسط مربی بر اساس شناخت او از متربی است. به‌کارگیری روش‌های متفاوت تربیتی بر متربی نتایج گوناگون دارد؛ با روش «تذکر یا اعلام بلند»، متربی «جهت‌گیری» صحیح می‌کند. مؤید ارتباط در آیۀ 27 سورۀ حج نیز روشن است: «وَأَذِّنْ فِي‌النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ‌...»؛ يعنى در ميان مردم اعلام كن؛ كه اگر اعلام كنى، مردم چه پياده و چه سوار بر اشتران لاغر، از هر راه دورى خواهند آمد (طباطبایی، 1417، ج14، ص396). با اعلام بلند، مردم به سوی ابراهیم برای انجام حج جهت‌گیری می‌کنند؛ سپس مربی بر اساس نتیجه‌ای که در امر تربیت متربی می‌بیند، می‌تواند یک روش دیگر را پی بگیرد. عوامل نیز در متربی تأثیرگذار است؛ براي مثال، اگر عامل «امنیت» یا «عدم شرک» وجود داشته باشد، متربی تربیت‌پذیرتر است. عوامل بر مربی نیز تأثیر دارند؛ براي مثال، مربی به سبب «جهل» متربی، روشی مناسب مانند «توضیح» برای او در تربیت انتخاب می‌کند.

نمودار شماره 2. الگوي شرايط و وظايف مربي و متربي، عوامل، نتايج و روش‌هاي تربيت در آيات حج با تكيه بر تفسير الميزان

1. 1. 3. 3-5. توضيح الگوي سوم: رابطۀ مبانی، اصول، اهداف، عوامل، موانع، روش‌ها و نتایج تربیت

رابطه مبانی و اهداف و اصول، در نمودار شمارۀ 1(کعبه) توضیح داده ‌شد. در نمودار شماره 3 تأثیر این سه بر روش و انتخاب روش روشن می‌شود. بر اساس مبنای «اختیار» است که می‌توان «مسئولیت» داد و با هدفی مانند «تأدیب» است که می‌توان متربی را «تذکر یا انذار» داد. در عاملی مانند «امنیت» است که می‌توان روشی چون «مسؤلیت‌دهی» را به‌کار گرفت و با وجود مانعی مانند «استمرار بر خطا» می‌توان روشی چون «تهدید» را برگزید. مؤید این ارتباط، قول علامه ذیل آیۀ 25 حج است: «انَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ» که می‌فرمایند: اين آيات كفار مشركی را که بر جلوگیری از ورود مؤمنين به مسجدالحرام استمرار دارند، تهدید می‌کند (طباطبایی، 1417، ج14، ص366-367). با اتخاذ روشی صحیح در تربیت بر اساس مبانی، اصول، اهداف، عوامل و موانع، می‌توان به نتایج متعالی تربیت دست یافت؛ نتایجی چون «زندگی طیب».

1. 1. 4. 4-5. توضیح الگوي چهارم: رابطۀ عوامل، موانع و روش‌ها، ابعاد، مؤلفه‌ها و محتوا، اصول مبانی و اهداف

این الگوي نسبتاً جامع به صورت هرم یا کوه ترسیم شده‌ است تا نمادی از کوه صفا و مروه و سعی بین آنها باشد؛ مکانی که آیات هدایتی در آن نازل شده‌ است. سعی جامعی در کشف رابطه‌ها، میان بیشتر شاخصه‌ها صورت پذیرفته است. بسیاری از این رابطه‌ها در سه الگوی پیش بیان شده‌‌اند: رابطه عوامل، موانع و روش‌ها در قاعدۀ هرم را لایه میانی نمودار شمارۀ 3 روشن کرد و رابطۀ مبانی و اصول با روش‌های تربیت را نیز همان نمودار بیان کرد. رابطۀ مبانی، اصول و اهداف در رأس هرم نیز در نمودار شمارۀ 1 گذشت. در این الگو، مبنا و اصول و اهداف در قسمت بالای الگو آورده شده‌اند تا روشن شود كه اهداف، آن نقطه مطلوبی است که مربی و متربی درصدد رسیدن به آن هستند و مبانی و اصول نیز از اهداف جدایی‌ناپذیرند. اگر ارتباط‌های این الگو در تربیت به صورت جامع لحاظ شوند، اهداف تربیت محقق می‌شود.

دربارة رابطۀ عوامل و ابعاد می‌توان گفت: فراهم کردن عاملی چون «ولی داشتن»، کار بر روی بُعد «اعتقادی و عملی» را می‌طلبد. با عاملی چون «دعا» می‌توان برخی از «ابعاد روحی و جسمی» را در سطح وسیع‌تری از تربیت دنبال کرد؛ چنان‌که حضرت ابراهیم† برای همسر و فرزند خود از این ابعاد دعا کردند و این دعا به اجابت رسید: «رَّبَّنَا إِنى‏ أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتىِ بِوَادٍ غَيرْ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لعلهم یشکرون» (ابراهیم: 37). حضرت ابراهیم† در ميان نقاط مختلف زمين، نقطه‏اى غيرقابل كشت و خالى از آب گوارا و روييدني‌هاى سبز و درختان زيبا و هواى معتدل و خالى از مردم را اختيار كرد، تا ذريه‏اش در عبادت خدا خالص باشند و امور دنيوى دل‌هايشان را مشغول نسازد. این، توجه به بعد روحی آنهاست و البته درخواست می‌کند كه دل‌هاى مردم به سوى ذريه او متمايل شود؛ به‌طورى كه وطن‌هاى خود را رها كنند و پيرامون آنها منزل گزينند يا حداقل به زيارت خانه خدا بيايند و قهراً با ايشان هم انس بگيرند. ايشان به بعد جسمی آنان نیز توجه دارد؛ به اينكه ميوه‏هاى هر نقطه از زمين را به وسيله تجارت بدانجا حمل كنند و مردم آنجا از آن بهره‏مند شوند (طباطبایی، 1417، ج12، ص76).

نمونۀ رابطۀ ابعاد بر محتوا چنین است که اگر باید بعد «فردی یا اجتماعی» متربی را تقویت کرد، محتوای مناسب با آن، مثل «تقوا یا وفای به عهد» انتخاب می‌شود. زمینه‌ها نیز با ابعاد و محتوا ارتباط دارند؛ با این بیان که زمینه‌ای مانند محیط (اعم از زمان و مکان، مانند محیط حج) در ابعاد مختلف تربیت آدمی کارساز است و هر کس بر اساس نیاز خود از آن بهره می‌برد.

برای تأیید ارتباط اصول و زمینه می‌توان چنین مثال آورد که در اصل «وحدت‌گرایی» زمینۀ «محیط» مهم است و در هر محیطی نمی‌توان این اصل را به‌کار برد؛ چنان‌که هر محتوایی را نمی‌توان برای متربی بیان کرد؛ و در انتخاب محتوا باید اصل «تناسب با مخاطب» رعایت شود. ارتباط دوسویه در مبانی و زمینه‌ها بین دو مقولۀ «حب نفع» در مبانی و «نیازها و استعداد متربی» یا «هدف» در زمینه‌ها بسیار واضح است.

1. 8. 6. تدوین گزارش

تدوین گزارش، مرحلۀ پایانی فرایند است. این گزارش نمودی از تمام فعالیت‌هایی است که برای رسیدن به الگو انجام شده‌ است. ازهمین‌رو بیان دقیق آن، استحکام و تلاش‌های فراوان این روش را نشان خواهد داد. از ابتدای شروع به کار در راستای این مقاله سعی بر آن بوده‌ است كه در هر مرحله از انجام فعالیت‌ها، فرایند به صورت جزئی یادداشت شود. در مرحله نهایی، یادداشت‌ها بازنویسی شده و مطالبی به آنها اضافه و بخش‌هایی خلاصه یا حذف شده‌ است. البته لازم به ذکر است كه محدودیت حجم گزارش، مرحلۀ تدوین نهایی گزارش را بسیار سخت می‌کرد.

1. 9. نتیجه‌گیری و پیشنهادها

قرآن کریم، این کتاب تربیت، پاسخ‌گوی تمام نیازها و ابعاد وجوی انسان، از جمله امور تربیتی است. مهم آن است که انسان خود احساس نیاز کند و بر اساس رویکرد احتیاج و سؤالاتش در محضر قرآن وارد شود و به فرمودۀ امیرالمؤمنین† آن را به نطق آورد و نکات تربیتی را از درون آیات استخراج کند. روش بسیار مؤثر «عنوان‌گزینی و کدگذاری»، در این زمینه بر روی آیات حج، انسان‌سازی را به صورت فشرده، در قالب الگوهایی ترسیم می‌کند تا رابطه‌های عناوین اتخاذ شده در آیات حج را نشان دهد. عناوین کلی‌تر، کلی و جزئی در جدول‌هایی سازمان‌دهی شده‌اند تا الگوسازی را تسهیل کنند. این عناوین عبارت‌اند از:

مبانی: خلوص، احساس حضور، تقوا، حب نفع، جوشش تربیت از درون، اختیار؛

اصول: حسنه‌خواهی، وفای به ‌عهد، تعاون بر نیکی و تقوا، حفظ شعائر، امیدواری، استمرار، فرصت‌دهی، تناسب و...؛

اهداف: عبودیت، تأدیب، تقوا و...؛

روش‌ها و ابزار: کلامی، مانند توضیح و تفسیر، مبالغه، استفاده از محسوسات؛ غیرکلامی، مانند کار گروهی، نمادسازی و...؛

عوامل: امنیت، ولی داشتن، دعا، امتحان؛

موانع: شرک، جهل، کفار، کینه، اجبار، یأس؛

نتایج: ملحق شدن به مربی، سعادتمندی، رعایت حقوق، امیدواری و... .

ارتباط این گزاره‌ها در چهار الگو به تصویر کشیده‌ شدند که زیربنایی‌ترین آنها نمودار الگوی شمارۀ 1 است که رابطۀ مبانی و اهداف با اصول را نشان می‌دهد. در نظر نگرفتن این مبانی در تربیت، انسان را از اهداف و نتایج مطلوب دور می‌سازد. چنین الگویی می‌تواند پاسخ‌گوی سؤالات و ابهامات سکان‌داران تربیت باشد. نمودار الگوی شمارۀ 2 پاسخ‌گوی مشکلات روشی مربیان است؛ چه‌بسا اشتباهات مربیان به دليل عدم دقت در رابطۀ وظایف و ویژگی‌های مربی و متربی، روش‌ها و عوامل و موانع تربیت باشد. نمودار الگوی شمارۀ 3 نیز بر دقت در این رابطه‌های تنگاتنگ مقوله‌های تربیتی از زاویه‌ای دیگر تأکید می‌کند تا متربی را به نتایج متعالی تربیتی برساند. نمودار الگوی شمارۀ 4 که الگوی نهایی است، نسبتاً جامع الگو‌های پیش است و نشانگر تأثیر پیچیدۀ امور تربیتی و لزوم تسلط و به‌کارگیری آنهاست؛ امور تربیتی‌اي که عقل بشری باید از آیات هدایت الهی مدد بگیرد تا بهترین خروجی‌های تربیتی را داشته باشد و چه خوب است که پس از این مرحله از پژوهش، الگوی تربیتی هر مرحله از مناسک حج، به تفکیک بر اساس آیات و روایات استخراج شود و قصد به سوی کوی دوست برای حاجیان با پای ظاهری و نیز با پای دل با استفاده از کلام خود او هموارتر شود.

1. 10. منابع

ابن فارس، احمد، 1429ق، معجم مقاييس اللغه، بيروت، دار الاحياء التراث العربي.

ابن منظور، محمد بن مكرم، 1414ق، لسان العرب، بيروت، دار صادر.

بابايي، علي‌اكبر، عزيزي‌كيا، غلامعلي، و مجتبي روحاني‌راد، 1385، روش‌شناسي تفسير قرآن، قم، سمت.

جوادی آملی، عبدالله، 1389، انتظار بشر از دین، قم، اسراء.

ـــــ ، 1386، شمس الوحي تبريزي، قم، اسراء.

حافظ‌نیا، محمدرضا، 1395، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، سمت.

حسینی‌زاده، علی، 1390، نگرشی بر آموزش (سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل‌بیت‰)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

حسینی‌نسب، داود، و علي‌اصغر اقدم، بی‌تا، فرهنگ واژه‌ها، تعاریف و اصطلاحات تعلیم و تربیت، بی‌جا، بی‌نا.

داوودی، محمد، 1391، تربیت اخلاقی (سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل‌بیت‰)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

دهخدا، علی‌اکبر، 1346، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.

راغب اصفهاني، ابوالقاسم حسين، 1412ق، المفردات في غريب القرآن، بيروت، دار العلم الدار الشاميه.

طاهرزاده، اصغر، بي‌تا، جايگاه تفسير الميزان و روش استفاده از آن، اصفهان، لب الميزان.

طباطبايي، سيدمحمدحسين، 1417ق، الميزان في تفسير القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامي.

عباسی‌مقدم، مصطفی، ۱۳۹۱، «نگاهی به ابعاد مفهومی و کارکردی الگو و اسوه در تربیت و تبلیغ دینی»، پژوهش‌‌‌نامه تربیت تبلیغی، سال یکم، ش۱، ص45.

عمید، حسن، 1387، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر.

فراهيدي، خليل بن احمد، 1410ق، كتاب العين، قم، هجرت.

قرشي، سيداكبر، 1371، قاموس قرآن، چ ششم، تهران، دار الكتب الاسلاميه.

مصطفوي، حسن، 1360، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب.

مطهری، مرتضی، 1373، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا.

یاوری، وحید، 1394، پاورپینت آشنایی با روش تحلیل مضمونی، قم، مرکز مدیریت ‌حوزه‌های علمیه.

The Educational Model of Hajj Verses Based on Al-Mizan Commentary

Mohsen Khoshfar / Assistant Professor, Hadith Group, Al-Mustafa International University, Qom, Iran.

@ Minasadat Hosseini / Level four theology student of comparative interpretation, Fatemeh Al-Zahra Higher Education Institute Isfahan                                                                                                                          ms.hoseini89@yahoo.com

Akram Salmani Nejad / Level four theology Student of comparative interpretation, Fatemeh Al-Zahra Higher Education Institute Esfahan

Received: 2019/09/13 - Acceopted: 2020/01/13

Abstract

The Qur'an is suited to the existential structure of man and includes educational programs for the guidance and exaltation of human beings. In Quranic-educational research, various propositions such as fundamentals, principles, methods, goals, etc. are extracted from Quranic verses. In order to make the best use of these researches, it is necessary to provide a model and explain the relationship between educational propositions and this model in order to provide the ground for their application. Since the rituals of Hajj are a compact program of humanization, this research tries to achieve the educational model of Hajj verses; Using the descriptive-analytical method, after quoting the verses of Hajj, a model has been developed based on Al-Mizan commentary, which is the richest Shiite interpretation. This model is documented in the educational propositions derived from the verses of Hajj. Some educational topics include "fundamentals" such as purity and free will, "principles" such as pragmatism and unity-seeking, "methods" such as facilitation and allegory, "factors" such as prayer and security, "barriers" such as polytheism and causing despair, and "results" such as hope and pure life. As a result, the relevance of these findings is clarified in four models including the relationship between "fundamentals, principles and goals" and the relationship between "educator, student, results, factors and methods".

Keywords: educational model, educational components and propositions, Hajj verses, Al-Mizan commentary, Allameh Tabataba.

Developing an Educational Program for Overcoming Moral
Anomalies Based on Ghazali's Views

@ Zahra Tavakoli Jagharaq / MA in Psychology, Ferdowsi University of Mashhad

                                                                                                                       M.tavakoli1388@gmail.com

Mohammad Saeed Abdkhodaei / Associate Professor, Department of Psychology, Faculty of Educational Sciences and Psychology, Ferdowsi University of Mashhad

Abolfazl Ghaffari / Assistant Professor, Department of Foundations of Education, Faculty of Educational Sciences and Psychology, Ferdowsi University of Mashhad

Received: 2019/10/23 - Acceopted: 2020/02/29

Abstract

Immoral behaviors are among the most important issues in interpersonal relationships. These behaviors not only ruin people's social relationships, but also affect their psyche and mind. This study seeks to suggest educational programs to reduce such behaviors. The suggested program is based on the works and views of one of the scholars of Islamic ethics named Abu Hamed Mohammad Ghazali. From the viewpoint of the scholars in the field of morality, this scientist of the fifth century AH has had considerable contemplation, depth of thought and attention to the approach of intervening in the issue of moral anomalies, which is defensible and important. Finally, the program for overcoming moral anomalies was developed based on Ghazali’s ideas, in sixteen sessions. In these sessions, according to the principles and strategies of educational design, we try to teach overcoming moral anomalies in three steps: awareness raising, emotional arousal and avoidance. The program is expected to be effective in reducing immoral behaviors.

Keywords: Ghazali, morality, moral anomalies, intervention, educational program.

Investigating the Major Factors in the Formal Teaching of the Holy Quran in Primary Schools, and the Current Situation of it in Iran Based on the High-Level Documents of the Education System and the Opinions of Senior Experts and Outstanding Teachers

Mehdi Elmkhah / PhD in the Philosophy of Education, Islamic Azad University, Arak Branch

@ Alireza Faqihi / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Islamic Azad University, Arak Branch        a-faghihi@iau-arak.ac.ir

Abdullah Rahimi / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Islamic Azad University, Arak Branch

Faezeh Nateqi / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Islamic Azad University, Arak Branch

Received: 2019/09/26 - Acceopted: 2020/01/13

Abstract

Drawing on a qualitative content analysis method, this research has been conducted with the aim of examining the main factors of formal Quran teaching in primary schools and its current situation in Iran, based on the high-level documents of the educational system and the opinions of senior experts and exemplary teachers. The statistical population included all the high-level documents of the Iranian educational system and senior experts in the field of Quranic education in primary schools, as well as the formal Quran classes in primary schools. The statistical sample included the formal Quran classes in the primary schools of Qom province. The sampling method is purposive and the selection of sample individuals has continued to the extent of theoretical saturation. The data collection method included note-taking form documents and interviews with senior experts in this field. One of the results of the research is determining the role of educational content and teacher as the main educational elements and the relatively large distance of these elements from the standards and indicators resulting from the above documents and the opinions of senior experts in this field.

Keywords: formal teaching of the Holy Quran, current situation, elementary school, senior experts, high-level documents.

Investigating the Status of the Components of the Duty of Enjoining
the Good and Forbidding the Evil in the Textbooks of Primary
and Secondary Schools

Sirous Mahmoudi / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Payame Noor University, Tehran, Iran     sirous1218@yahoo.com

Received: 2019/09/21 - Acceopted: 2020/02/09

Abstract

This research aims at examining and analyzing the content of primary and secondary school textbooks in terms of paying attention to the components of the duty of enjoining the good and forbidding the evil. The research method is descriptive and content analysis. The statistical population includes all primary and secondary school textbooks ,and the research sample includes six books of "Heavenly Gifts", "Social Studies", "Persian Literature", "Thinking and Research", "Heavenly Messages" and "Thinking and Life Style" in 27 volumes selected through purposive sampling. The research instrument was a researcher-developed list for content analysis. Face validity was used to establish validity, and William Scott's method was used to establish reliability. The research findings showed that in the textbooks of the first, second and third grades of primary school and the eighth grade of the first secondary school, the components of enjoining the good and forbidding the evil have not been mentioned whatsoever. In general, the findings of the study indicate that in the reviewed books, sufficient and balanced attention has not been given to the components of the duty of enjoining the good and forbidding the evil.

Keywords: enjoining the good, forbidding the evil, textbooks, primary school, first secondary school.

An Educational Analysis of the Theory of Trans-Substantial Motion

Mahmoud Jamali / PhD Student of the History and Philosophy of Education, Islamic Azad University, Arak Branch     mahmood_jamaly_110@yahoo.com

@ Mohammad Reza Sarmadi / Professor at Payame Noor University, Tehran Branch

Alireza Faqihi / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Islamic Azad University, Arak Branch

Mohammad Seifi / Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Islamic Azad University, Arak Branch

Received: 2019/10/09 - Acceopted: 2020/02/16

Abstract

This research seeks to provide an educational analysis of trans-substantial motion as one of Mulla Sadra's initiatives. For this purpose, first the principle of motion in Mulla Sadra's intellectual and philosophical system is briefly explained, and then in line with the approach of the social extension of philosophy, it is educationally inferred. By proposing the theory of trans-substantial motion, Mulla Sadra believes that the material world and nature constantly evolves and develops in all its essence, moves in quantity and quality from potentiality to actuality with a graded approach, and follows the path to perfection and survival. The link between motion and education is due to the fact that divine legislation and validity are based on generation, and the deepening of education with the centrality of the essence of existence corresponds to motion. The result of the relationship between the two will be components and principles such as transformation and perfection, gradual elevation and continuity, systematicity and appropriateness. This model of education has elements such as dynamism, continuity, extension and depth, which are the result of the movement and activity of educator and student in an interactive relationship. Accordingly, education is an accumulative movement with a truth that develops all physical and spiritual aspects of human existence.

Keywords: trans-substantial motion, potentiality and actuality, perfection, education, tr

1. الگوی تربیتی آیات حج با تکیه بر تفسیر المیزان

محسن خوشفر/ استادیار گروه حديث جامعة‌المصطفی العالمیه، قم، ایران

? میناسادات حسینی/ طلبه سطح چهار تفسیر تطبیقی، مؤسسه آموزش عالی فاطمة الزهراءƒ اصفهان ms.hoseini89@yahoo.com

اکرم سلمانی‌نژاد/ طلبه سطح چهار تفسیر تطبیقی، مؤسسه آموزش عالی فاطمة الزهراءƒ اصفهان

دريافت: 22/06/1398 ـ پذيرش: 23/10/1398

1. 1. چکيده

قرآن، مناسب با ساختار وجودی آدمی، شامل برنامه‌های تربیتی برای هدایت و تعالی انسان‌هاست. در تحقیقات تربیتی‌ـ قرآنی، گزاره‌های مختلفی مانند مبانی، اصول، روش، اهداف و... از آیات قرآن استخراج می‌شود. برای استفاده بهينه از این تحقیقات، لازم است الگويي ارائه و ارتباط گزاره‌های تربیتی با اين الگو بیان شود تا زمینۀ کاربست آنها فراهم شود. اين پژوهش، تلاش دارد تا به الگوی تربیتی آیات حج دست‌ یابد؛ چراکه مناسک حج برنامۀ فشردۀ انسان‌سازی است. برای این مهم، با روش توصیفی‌ـ تحلیلی، پس از استنطاق از آیات حج با تکیه بر تفسیر المیزان‌ـ‌که غنی‌ترین تفسیر شیعی است‌ـ الگو‌سازی شده‌ است. این الگو به گزاره‌های تربیتی دست‌یافته از آیات حج مستند است. برخی عناوین تربیتی عبارت‌اند از: «مبانی»‌اي همچون خلوص و اختیار، «اصولی» مثل عمل‌گرایی و وحدت‌گرایی، «روش‌هایی» چون آسان‌سازی و تمثیل، «عواملی» مانند دعا و امنیت، «موانعی» چون شرک و مأیوس کردن و «نتایجی» مانند امیدواری و زندگی طیب. در نتیجه، ارتباط این یافته‌ها در چهار الگو روشن شده‌ است. رابطۀ میان «مبانی، اصول و اهداف» و رابطة میان «مربی، متربی، نتایج، عوامل و روش‌ها».

کلیدواژه‌ها: الگوی تربیتی، مؤلفه‌ها و گزاره‌‌های تربیتی، آیات حج، تفسیر المیزان، علامه طباطبایی.

1. 2. مقدمه

تنها مربی خداست؛ چراکه یگانه خالق هستی اوست و او در کلام خود (قرآن) بهترین برنامه را برای تعالی انسان، تدارک دیده است. البته به هر میزان افراد با سؤال به محضر قرآن کریم وارد شوند، بیشتر از آن بهره ‌خواهند برد. یکی از مسائل اساسی برای هر انسانی دستیابی به الگوی تربیت متعالی خود و دیگران است. امروزه بر اساس نیاز جوامع، تحقیقات تربیتی رشدي چشمگیر داشته‌ است؛ ولی هنوز الگوهای تربیتی این کتاب انسان‌ساز استخراج نشده‌ است. آنچه سبب غنای این تحقیقات و عمیق‌تر و بنیادی‌تر شدن نتایج آن می‌شود، استفادۀ روشمند از منابع مطمئن در گردآوری داده‌ها و جمع‌بندی آنهاست. بهترین و مطمئن‌ترین منبع در این زمینه، وحی است که عالی‌ترین برنامۀ تربیتی برای خودسازی و دیگرسازی، در آن تنزیل شده‌ است. برای دست یافتن به الگو‌های تربیتی می‌توان با عرضۀ گزاره‌های تربیتی (مبنا، اصول، روش، هدف، عوامل، موانع تربیت، وظایف و شرایط مربی و متربی) به قرآن، بی‌بدیل‌ترین الگوهای تربیتی را استخراج كرد. در راستای این مهم، می‌توان از روش ترتیبی (سوره‌ای) یا موضوعی بهره‌مند شد.

در اين پژوهش به دلیل اهمیت ویژه موضوع حج در راستای انسان‌سازی، روش موضوعی در قرآن کریم با عنوان «الگوی تربیتی آیات حج با تکیه بر تفسیر المیزان» اتخاذ شده است. بررسی آیات حج ازآن‌رو انجام می‌گیرد که عمل عبادی‌ـ‌ سیاسی حج انسان را به مقصد اصلی خود می‌رساند. این معنا در واژۀ حج نیز نهفته است: «الحَجُ‏: كثرة القصد إلى من يعظم... ثمّ اختصّ بهذا الاسم القصد الى بيت اللّه الحرام للنسك» (فراهیدی، 1410، ج3، ص9؛ ابن فارس، 1429، ج2، ص29-30). البته استخراج الگوی تربیتی در آیات حج، هدف این پژوهش است؛ زیرا چنین کاری انجام نشده‌ است و در الگوست که ارتباط عناوین تربیتی به‌دست می‌آید و پس از آن می‌توان برای عملیاتی کردن، الگو را آزمود؛ چنان‌که در معنای الگو نیز آورده‌اند: الگو در لغت به معنای نمونه و مدل است (عمید، 1387، ص228). در حوزه تعلیم و تربیت، معنای اصطلاحی الگو کاملاً با معنای لغوی آن تطابق دارد و به طرح و نمونه یا مدلی از شکل یا اشیا یا موردی از رفتار اطلاق می‌شود (حسینی‌نسب و اقدم، بی‌تا، ص632)؛ طرح و برنامه‌ای که اجراشدني و تکرارپذير باشد (عباسی‌مقدم، 1391، ص45).

برای ورود به قرآن، توجه به این نكته حائز اهميت است: «به همان ميزان كه دستيابي به مفاد صحيح آيات و مراد واقعي خداوند، در سعادت انسان و حل معضلات فردي و اجتماعي نقش مثبت دارد، انحراف آگاهانه يا ناخودآگاه در اين زمينه تأثير منفي به جاي خواهد گذاشت» (بابايي و ديگران، 1385، ص3). ازهمین‌رو برای دوری از انحراف یا تفسیر به رأی در بررسی آیات حج، تفسیر گران‌سنگ المیزان مبنا قرار داده‌ شده‌ است؛ چراکه رویکرد و روش تفسیری علامه ـ‌که جامع‌ترین و عمیق‌ترین است‌ـ محقق را از افتادن در وادی تفسیر به رأی دور می‌کند و مؤلف این کتاب ارزشمند کسی است که به فرمودۀ آيت‌الله جوادي آملي به قدری با كتاب خدا مأنوس بوده كه توانسته است رمز آيات را از خود آيات به دست آورد (جوادي آملي، 1386، ص45-46؛ طاهرزاده، بی‌تا، ص19). بنابراین به‌طورکلی پژوهش پیش رو در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که الگوی تربیتی در آیات حج با تکیه بر تفسیر المیزان چگونه است؟

1. 3. 1. تعاریف

پی بردن به معانی واژه‌های پرکاربرد و مربوط به تربیت، راه را برای پژوهشی علمی‌تر هموار می‌سازد. نوع تعریف گزاره‌های تربیتی (مبنا، اصول، روش، هدف، عوامل، موانع تربیت و...) به تعریف «تربیت» بستگی دارد؛ ازهمین‌رو ابتدا تربیت معنا مي‌شود تا شاخصه‌های آن نیز همسو با معنای تربیت تعریف شوند.

الف) تربیت: اين واژه از ریشۀ «ربو» به معنای نموّ و زیادت گرفته شده (ابن منظور، 1414، ص305) و در اصطلاح عبارت است از: «پرورش دادن؛ یعنی استعدادهای درونی را که بالقوه در یک شیء موجود است، به فعلیت درآوردن و پروردن؛ و ازهمین‌رو تربیت فقط در مورد جاندارها صادق است» (مطهری، 1373، ص63).

ب) مبنا: مبنا از ریشۀ «بنی» به‌معنای «بنا شده» است (قرشی،1371، ص232). در اصطلاح، واقعیت‌های خارجی موجود در طبیعت و انسان را «مبنا» گویند که ممکن است در علوم دیگر اثبات شده ‌‌باشند؛ نظیر واقعیت‌های روان‌شناختی، انسان‌شناختی و... (حسینی‌زاده، 1390، ص26). پس مبانی تربیتی گزاره‌های ‌توصیفی‌اند که جهت‌گیری‌های کلی ‌تربیت را مشخص ‌می‌کنند و در تعیین اصول و روش‌ها نقش بسزایی دارند (داوودی، 1391، ص88).

ج) هدف: «هدف» در لغت به معنای نشانه، غرض و غایت به‌کار می‌رود (عمید، 1387، ص1258). هدف در تربیت به معنای وضع نهایی و مطلوبی است که سودمند تشخیص داده‌ مي‌شود و برای رسیدن به آن، فعالیت‌های مناسب تربیتی انجام می‌گیرد (داودی، 1391، ص73). هدف‌های تربیتی چهار نقش در فرایند تربیت دارند:

1. رهبری و هدایت مسیر و فعالیت‌های تربیتی و مسیر و جهت آنها؛

2. ایجاد انگیزه برای حرکت به سمت هدف‌های تربیتی؛

3. ارزیابی فعالیت‌های تربیتی برای شناسایی نقاط قوت و ضعف و اصلاح آنها با تعیین هدف؛

4. ایجاد هماهنگی بین افراد و جلوگیری از موازی‌کاری و تعارض (همان، ص74).

د) اصل: «اصل»، معادل کلمه انگلیسی principle، در لغت به معنای ریشه و اساس است و در اصطلاح برخی علوم رفتاری به معنای قاعده عمومی سلوک، قانون کلی روش علمی، و تکیه‌گاه بنیادی درون یک ساخت است. با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی، چنين ویژگی‌هایی را می‌توان برای مفهوم «اصل» برشمرد: کلیت و شمول؛ اهمیت و تقدم اصل بر امور ديگر؛ نوعی دستور و بایدها. در نتیجه، اصول تربیتی را می‌توان چنین تعریف کرد: «مجموعه قواعد کلی تربیتی که بر اساس مبانی و اهداف تربیتی انشا می‌شود و راهنمای عمل مربی قرار می‌گیرد و رفتار تربیتی او را شکل می‌دهد و او را در رسیدن به هدف یاری می‌رساند». دربارۀ اصول تربیتی با مبانی و اهداف می‌توان گفت، اصول از مبانی و اهداف انتزاع می‌شود و معادل خارجی ندارد؛ ولی منشأ انتزاع خارجی دارد و اعتباری صرف نیست که حقیقتی در خارج جز انسان‌ها نداشته باشد. اصول «باید»هایی است که از مبانی، اهداف و رابطۀ آن دو انشا می‌شود و کیفیت رفتار مربی را شکل ‌می‌دهد (حسینی‌زاده،1390، ص25-28؛ داوودی، 1391، ص88). این رابطه در نمودار شمارۀ 1 بر اساس آیات حج روشن شده‌ است.

ه‍) زمينه: منظور از زمینۀ تربیتی در این پژوهش، بسترهای موجودی است که مربی و متربی در آن قرار می‌گیرند و از آن بستر برای رسیدن به اهداف تربیتی استفاده می‌کنند؛ چنان‌که علامه طباطبایی در تفسیر انتهای آیۀ 37 سوره حج به اين امر اشاره کرده‌اند: «كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداكُمْ. المعنى كذلك سخرها لكم ليكون تسخيرها وصلة إلى هدايتكم إلى طاعته والتقرب إليه بتضحيتها فتذكروه بالكبرياء والعظمة على هذه الهداية» (طباطبایی، 1417، ج3، ص376). این زمینه‌ها ممکن است اختیاری و غیراختیاری به‌وجود آیند.

و) روش: «روش» معادل کلمه انگلیسی method، در لغت به معنای شیوه، اسلوب و سبک است و در اصطلاح عبارت است از راه به‌کارگیری قواعد تربیتی که مربی برای رسیدن به اهداف تربیتی خود از آنها بهره ‌می‌گیرد (حسینی‌زاده، 1390، ص28). موفقیت در تربیت، پیش از هر اقدامی و بیش از هر چیزی، مرهون ایجاد زمینه مناسب است که با استفاده از روش‌های تربیتی می‌توان آنها را ایجاد کرد. ازاین‌رو در قرآن به فراهم آوردن زمینۀ مناسب بسیار توجه شده است. برخی از این ‌روش‌های زمینه‌ساز برای تحقق اهداف تربیتی در جدول شمارۀ 6 می‌آید.

ز) عامل: «عامل» یا «سبب» در لغت به معنای ریسمان و طنابی است که با آن از درخت بالا می‌روند. به‌طورکلی به هر وسیله‌ای سبب گفته می‌شود (راغب اصفهانی، 1412، ص391). در این پژوهش نیز مراد از عامل تربیتی همان وسایل و اسباب تربیت است که یکی از بهترین تعریف مصادیق آن در آیات حج آمده‌ است: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّة مبارکا وهدی للعالمین» (آل‌عمران:96). كلمۀ «مبارك»، از بركت، به معناى خير بسيار، در بركات دنيوى و اخروى (هر دو) به‌کار می‌رود؛ ولی در این آیه از مقابله با جملۀ «هُدىً لِلْعالَمِينَ» استفاده می‌شود كه مراد از آن، افاضۀ بركات دنيوى (مانند وفور ارزاق و بسيار شدن انگيزه‏ها) براى عمران و آباد كردن مکه است، که با حضور و تجمع در آن براى زيارت و عبادت، این زمینه فراهم‌ می‌شود (طباطبايی، 1417، ج3، ص351).

ح) مانع: «مانع» در لغت به معنای بازداشتن و حائل شدن بین چیز و ارادۀ آن است (فراهیدی، 1410، ج2، ص163). پس هر آنچه انسان را از رسیدن به اهداف تربیتی بازدارد، مانع تربیتی محسوب می‌شود.

ط) نتیجه: از ریشۀ «نتج»، به معنای حاصل و ثمره است (ابن منظور،1410، ج2، ص373). با توجه به آیات حج می‌توان معنای بهره و نتیجه را بهتر دریافت: «فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاق...» (بقره:200 و201). بعضى از مردم به‌جز دنيا نمی‌خواهند؛ اينان در آخرت هيچ نصيبى ندارند. برخی نيز هستند كه در دنیا و آخرت فقط خوشنودى پروردگارشان را می‌طلبند. اينان از آخرت هم نصيب دارند (طباطبايی، 1417، ج2، ص81). از این بیان روشن می‌شود كه نصیب تربیتی برای هر کس در دنیا و آخرت، مترتب بر خواست و عمل خود اوست.

1. 4. 2. مبانی نظری و پیشینه

اعتقاد به جاری بودن هدف هدایتی قرآن کریم در تمامی آیات آن و نیز جلوۀ ربوبیت الهی در کلامش ـ که «تنزیل من رب العالمین» است‌ ـ انسانِ تشنۀ هدایت و تربیت را بر آن می‌دارد که به همۀ آیات قرآن با نگاه تربیتی بنگرد و آنها را برای تربیت خود و دیگران به‌کار گیرد و به گفتۀ آیت‌الله جوادی آملی بر مبنای جامعيت آن، همهٴ ابعاد زندگي مادي و معنوي را هدايت کند و از نقش بسزای دین در تأمین سعادت حیات دنيوي و اخروي و نیز در چگونگي سازمان‌دهي زندگی بهره برد (جوادی‌آملی، 1389، ص17). از همین ‌روست که اندیشمندان اسلامی تربیت، نگاهی ویژه به منابع دینی، به‌ويژه قرآن داشته‌اند و در زمینۀ تربیت دینی تلاش‌های فراوانی در قالب مقاله و کتاب انجام داده‌اند. برخی کتب برگرفته از متون دینی (آیات، روایات و سیره تربیتی اهل‌بیت‰)، طبقه‌بندی گزاره‌های تربیتی را توصیف کرده‌اند؛ مانند کتاب نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، نوشتۀ خسرو باقری؛ دو کتاب تربیت دینی و تربیت اخلاقی (سیره تربیتی پیامبر و اهل‌بیت‰)، اثر محمد داوودی؛ سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل‌بیت‰، نوشتۀ علی‌حسینی‌زاده و محمد داوودی؛ و... .

مقالاتی نیز در این زمینه نوشته شده است؛ از جمله: مقالۀ «نگاهی به ابعاد مفهومی و کارکردی الگو و اسوه در تربیت و تبلیغ دینی»، اثر مصطفی عباسی‌مقدم، که الگو در تربیت را بررسی کرده‌ است؛ مقالۀ «چیستی تفسیر تربیتی (مبتنی بر روش‌شناسی پژوهش در تفاسیر و علوم تربیتی)»، نوشتة بهزاد ایزدی و محمدعلی تجری، که به تفسیر آیات مستقیم در زمینه تربیت (ابعاد، اهداف و مبانی، روش‌ها، عوامل و موانع) می‌پردازد و سعی دارد میزان تطابق نظریات علمی ثابت‌شده در علوم تربیتی را با آیات قرآن بسنجد؛ مقالۀ «جایگاه تعلیم و تربیت اسلامی در علوم انسانی» از محمدرضا نیلی احمدآبادی، که درصدد اثبات امکان و لزوم تربیت انسان کامل با بهره‌گیری از معارف دینی و آموزه‌های وحیانی است.

با وجود مقالات و کتب فراوان تربیتی، کمتر تحقیقی به هدف ارائه الگوي تربیت قرآنی، به‌ویژه با رویکرد آیات حج، انجام شده‌ است. ازهمین‌رو در پژوهش حاضر سعی بر آن است كه با تکیه بر تفسير المیزان، عناوین تربیتی از آیات حج استخراج و در نهایت الگوی تربیتی آیات حج ارائه شود و به این پرسش پاسخ دهد: با تکیه بر تفسیر المیزان، آیات حج چه الگوی تربیتی ارائه می‌دهد؟ در ضمن پاسخ‌گویی به این پرسش، به چهار سؤال فرعی پاسخ داده می‌شود. این چهار سؤال بر اساس تعاریف بیان‌شده از گزاره‌های تربیتی و استنطاق آیات (نهج البلاغه، خ158) و ارتباط دادن مقوله‌های یافت‌شده، ترتیب یافته‌ است:

1. با تکیه بر تفسیر المیزان الگوی آیات حج درباره رابطۀ اهداف، مبانی و اصول چگونه است؟

2. با تکیه بر تفسیر المیزان الگوی آیات حج درباره رابطۀ مربی، متربی، روش‌ها، نتایج و عوامل تربیت چگونه است؟

3. با تکیه بر تفسیر المیزان الگوی آیات حج درباره رابطۀ مبانی، اصول، اهداف، عوامل، موانع، روش‌ها و نتایج تربیت چگونه است؟

4. با تکیه بر تفسیر المیزان الگوی آیات حج در مورد رابطۀ عوامل، موانع و روش‌ها، ابعاد، زمینه‌ها و محتوا، اصول مبانی و اهداف چگونه است؟

1. 5. 3. روش تحقیق

این پژوهش، با روشی توصیفی و تحلیلی در زمينه آیات در راستای ارائۀ الگو، مضمون‌های داده‌ها را تحلیل کرده است. در این روش به‌عنوان یک راهبرد، بر تقلیل و تحلیل داده‌ها تکیه می‌شود؛ به‌طوری‌که داده‌ها تقسیم‌بندی، طبقه‌بندی، تلخیص و بازسازی شده، پژوهشگر از مجموع این مفاهیم، به یک یا چند الگو هدایت می‌شود. با این روش، انبوه داده‌های پراکنده، سازمان‌دهی و خلاصه ‌شده و به داده‌های غنی تبدیل می‌شوند. این روش، ذهن را برای جست‌وجوی هدفمند از منابع جهت می‌دهد تا موشکافانه در متن دقت کند و هر یافته جالب یا تکراری را جمع‌آوری نکند و مضامینی را که همپوشانی دارند، تمایز دهد (یاوری، 1394، ص5-6). از این شیوه می‌توان برای موضوعات مختلفی مانند تربیتی و... استفاده ‌کرد. برای به‌کارگیری روش يادشده، ابتدا با تفکر و کمک گرفتن از کتب و مقالات تربیتی، گزاره‌های تربیتی استخراج شده‌ است؛ گزاره‌هایی اعم از مبانی، اصول، روش، ابزار، هدف، عوامل، موانع تربیتی، وظایف و شرایط مربی و متربی. برای اتخاذ رویکردي ثابت در پژوهش، از بین کتب تربیتی برای هر کدام از گزاره‌های کلی تربیتی، تعریفی متناسب با موضوع پژوهش انتخاب و بیان شده است. در گزارش فرایند تحقیق، که به‌نوعی روند رسیدن به یافته‌های پژوهش است، روش يادشده بیشتر روشن می‌شود.

1. 6. 4. فرایند تحقیق (یافته‌های پژوهش)

ازآنجاکه موضوع این تحقیق الگوی تربیتی آیات حج است، در یافته‌های پژوهش، سیر رسیدن به الگوها گزارش می‌شود. در بیان فرایند تحقیق، از تعیین موضوع تا رسیدن به الگو، مراحل مختلف به‌تفکیک با جداول و نمودارهای مربوط به هر قسمت توضیح داده ‌می‌شود. لازم به ذکر است به دلیل محدودیت صفحات، خلاصه‌سازي مطالب امری ضروری به نظر رسیده است؛ به‌ویژه در جدول شمارۀ 1 که مربوط به داده‌های‌اولیه است؛ ازهمین‌رو در بیان مراحل اجرایی پژوهش سعی بر آن است مواردی که در متن به‌عنوان شاهد بدان‌ها اشاره ‌می‌شود، غیر از مواردی باشد که در جدول شماره 1 آورده‌ شده‌ است تا مستندات بیشتری در گزارش رسیدن به الگوگیری بیان شود.

1. 1. 1. 1-4. استخراج شاخصه‌های تربیت

در این مرحله با تفکر و مراجعه به کتب و مقالات روان‌شناسی و تربیت اسلامی، شاخصه‌های مؤثر در تربیت با تعاریفی گویا استخراج شده‌ است؛ مواردی چون مبانی، اصول، روش، ابزار، اهداف، عوامل، موانع، نتایج تربیتی، وظایف و شرایط مربی و متربی. تعاریف آنها در صفحات پیش بیان شد.

1. 1. 2. 2-4. جمع‌آوری داده‌های متنی

این مرحله، از مراحل مقدماتی و البته مهم تحقیق است؛ چراکه علاوه بر فرصت کافی، نیاز به دقت فراوان در تفسیر المیزان برای به‌دست آوردن داده‌های اولیه است. برای جمع‌آوری داده‌های متنی، دو مرحله اصلی طی شده‌ است:

الف) استخراج آیات حج و تقسیم آنها بین اعضاي گروه: نزدیک به صد آیه به صورت مستقیم و غیرمستقیم درباره موضوع حج و فلسفه و احکام آن در قرآن وجود دارد که با مراجعه به معاجم و فرهنگ موضوعی قرآن، آیات حج استخراج شد و برای یافتن داده‌های تربیتی، این آیات بین اعضاي گروه تقسیم گردید. لازم به ذکر است، ازآنجاکه تفسیر المیزان، تفسیر قرآن به قرآن است، برخی نکات از آیات دیگری که در تفسیر آیات حج آورده‌ شده، اتخاذ شده‌ است؛ مانند نکاتی که ذیل آیۀ 124 بقره بیان می‌کنند؛ از جمله در تفسیر متعلق ابتلاي ابراهیم† (کلمات) آورده‌ است: «فتعلق الابتلاء، في الآية بالكلمات إن كان المراد بها الأقوال إنما هو من جهة تعلقها بالعمل وحكايتها عن العهود والأوامر المتعلقة بالفعل كقوله تعالى‏ «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»؛ أي عاشروهم معاشرة جميلة» (طباطبایی، 1417، ج1، ص268). در این عبارت به آیۀ 83 سورة بقره اشاره می‌شود و عنوان جزئی تربیتی که در وظایف مربی از آن اتخاذ می‌شود، «خوش‌رفتاری» است.

ب) بررسی شاخصه‌های تربیت در آیات با تکیه بر تفسیر المیزان و اتخاذ عناوین جزئی‌تر برای شاخصه‌ها: در این مرحله با مبنا قرار دادن تفسیر المیزان، آیات با دقت مورد تأمل قرار گرفته و شاخصه‌های تربیتی (اعم از اصول، مبانی، اهداف، عوامل و موانع و...) به آیات عرضه شده‌اند و تفسیر آیات مربوط به هر عنوان کلی، در جایگاه خود در جدول قرار گرفته و عناوین جزئی‌تری متناسب با متن علامه و شاخصۀ کلی تربیتی اتخاذ شده و در ستون مربوط به خود در جدول شمارۀ 1 قرار داده‌ شده‌ است. ذکر چند نکته در این مرحله لازم به نظر می‌رسد:

مستند آن عناوین جزئی در نقل قول مستقیم عبارات المیزان، با خط کشیدن زیر آن مشخص شده‌ است تا روشن باشد عناوین برگرفته، از کدام قسمت متن المیزان است. در این مرحله باید کاملاً دقت می‌شد تا جداسازی مطالب از یکدیگر، به از بین رفتن روح کلی مطالب و گسیختگی آنها از یکدیگر منجر نشود و اصل مطلب از بین نرود.

گاهی یک آیه یا یک بیان از علامه، در چند عنوان کلی تربیتی قرار گرفته‌ است؛ مثلاً از آیۀ 26 حج سه عنوان گرفته شده است‌ که هر کدام ذیل عناوین کلی متفاوتی قرار گرفته‌اند: برای وظایف مربی، «مهیا کردن محیط سالم برای تربیت»؛ برای شرایط متربی، «ظرفیت و لیاقت»؛ و برای اصول تربیت، «توجه به استعداد و نیاز متربی». این عناوین، برگرفته از این بیان علامه‌اند:

وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ...وتبوئته تعالى مكان البيت لإبراهيم هي جعل مكانه مباءة و مرجعا لعبادته...و اذكر إذ أوحينا إلى إبراهيم أن اعبدني في بيتي هذا بأخذه مباءة ومرجعا لعبادتي ولاتشرك بي شيئا في عبادتي و سن لعبادي القاصدين بيتي من الطائفين و القائمين و الركع السجود عبادة في بيتي خالصة من الشرك (طباطبایی، 1417، ج14، ص367-368).

گاهی عکس مورد بالا، از بیان علامه ذیل چند آیه متفاوت، یک برچسب و عنوان جزئی گرفته شده‌ است؛ از باب مثال، از بیان علامه ذیل آیات 26 و 28 سورۀ حج و آیۀ 35 سورۀ ابراهیم، عنوان جزئی «توجه به ظرفیت متربی و استعداد و نیازهای او» ذیل عنوان کلی «اصول تربیت» لحاظ شده‌ است (طباطبایی، 1417، ج12، ص69-70؛ ج14، ص369).

اتخاذ عناوین جزئی‌تر، از عین الفاظ خود علامه یا از مفهوم مطلب صورت پذیرفته‌ است. براي مثال، از عبارت «فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ... هو حلمه الذي مكنه من الصبر في ذات الله إذ قال: يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ‌ شاءَاللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ. ولم يوصف في القرآن من الأنبياء بالحلم إلا هذا النبي الكريم في هذه‌ الآية وأبوه في قوله تعالی إِنَّ إِبْراهِيمَ لَحَلِيمٌ» (طباطبایی، 1417، ج17، ص151-152)، عنوان حلم و صبر برای ویژگی مربی و متربی انتخاب شده‌ است که علامه به صراحت لفظ حلم و صبر را آورده‌اند؛ اما در جای دیگر، از مفهوم عبارت «فأباح إبطال العهد عند مخافۀ الخيانه» (همان، ج9، ص147)، ویژگی بصیرت برای مربی استخراج شده‌ است. در این نمونه، فهم دقیق مفهوم آیه حائز اهمیت بوده‌ است، که تأمل صبورانه و تفکر پیرامون آیات را می‌طلبید. در برخی موارد، منظور آیه و مفسر صریح نبود. به همین دليل، مطالب غامض و دشوار مورد دقت مضاعف قرار گرفت تا با رفع ابهام از آن، عنوانی مناسب گزینش شود و محقق از خود چیزی به مطالب تحمیل نکند.

در نهایت برای مفاهیم قرآنی 230 عنوان جزئی و 178 عنوان جزئی غیرتکراری، ذیل 16 عنوان کلی تربیت، در 75 صفحه برچسب زده شد که با بررسی و ادغام موارد مشترک و مطالب مشکوک، در 25 صفحه تنظیم شده و در نهایت چهار صفحه از آن به صورت خلاصه برای نمونه در جدول شمارۀ 1 آورده‌ شده است.

1. 1. 3. 3-4. كدگذاري

کدگذاری در این روش تحقیق، پیش‌نیاز تحلیل کیفی در مراحل بعد است و بستر تحلیل بهتر مضامین و عناوین را فراهم می‌سازد (یاوری، 1394، ص4). در این مرحله، علاوه بر عنوان‌گزینی مجدد و اصلاح برخی عناوین، برای زیرمجموعه‌های هر شاخصه کدهایی به وسیله عدد در ستون آخر جدول قرار داده‌ شده‌ است و با دقت در تفاوت و شباهت‌های هر شاخصه، سعی بر آن بوده تا اعداد کدها با توجه به عناوین مشابه و متفاوت لحاظ شود. براي مثال، در همۀ مواردی که در اصول تربیتی شباهتی با یگدیگر از جهت رعایت «اصل تناسب» داشتند، کد مشترک 16 برای آنها لحاظ شده‌ است؛ مواردی مانند، تناسب جزا با عمل، تناسب تربیت با استعداد و ظرفیت متربی و... برای عنوان جزئی دیگر که با این موارد متفاوت بوده‌اند، کدهای دیگری قرار داده‌ شده‌ است؛ براي مثال، اصل «فرصت‌دهی» کد 15 و «اصل عمل‌گرایی» با زیرمجموعه‌های آن ـ که با یکدیگرشباهت‌ دارند ‌ـ کد 17 نشان‌گر آنهاست. جمع‌بندی این اصول در جدول شمارۀ 3 مشخص است. این شیوه در کدگذاری (جدول شمارۀ 1)، ادامه کار را برای مراحل بعد آسان كرده‌ است. امکان انجام این روند در کدگذاری، به اين دلیل بوده‌ است که در ابتدا عناوین کلی تربیتی مشخص شده‌اند؛ چراکه کدگذاری عناوین جزئی در هر عنوان کلی با دقت در موارد شباهت و تفاوت آنها، بسیار ساده‌تر از کدگذاری عناوین جزئی بدون مشخص شدن عناوین کلی آنهاست.

در ادامه می‌توان مراحل پیش‌گفته را در جدول شمارۀ 1 ملاحظه کرد. لازم به ذکر است، در این جدول سعی شده‌ است از هر عنوان کلی تربیتی مواردی آورده شود که کدهای آنها با یکدیگر متفاوت است و اگر کنار هر کدی عبارت (و...) دیده ‌می‌شود، نشانگر آن است که ذیل این کد موارد دیگری نیز وجود دارد یا عبارت (تا شمارۀ...) نشانگر آخرین شمارۀ کد در آن عنوان کلی تربیتی است و در جدول به خاطر اختصارگویی ذکر نشده‌اند.

جدول1. (داده‌ها): نمونه‌هایی از عناوین کلی و جزئی تربیتی آیات حج در المیزان

رديف

عناوين‌کلی‌

سوره/آيه

عناوين جزئی تربيتی

منبع (الميزان)

کد

1

مربی و متربی

حج:26+ ابراهيم:35-41

مربی: خدا؛ متربی: 1. پيامبر اکرمˆ و مؤمنان 2. مردم 3. کافران 4. ابراهيم

ج‏14، ص367: «وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ ‌مَكانَ ‌الْبَيْتِ‌ أَنْ‌لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً» ِفيه تذكير لقصة جعل البيت معبدا للناس ليتضح به أن صد المؤمنين... ليس إلا إلحادا بظلم.

1

2 و...

2

شـرايــط مـــربــی

ابراهيم:35

توجه ‌به هدايت‌کنندة حقيقی

ج‏12، ص69: «وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ»....أن كل خير من فعل أو ترك فإنه منسوب إليه تعالى أولا، ثم إلى العبد ثانيا

3 و...

صافات:103

تسليم امر الهی

ج‏17، ص152: «فَلَمَّا أَسْلَما وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ‏» الإسلام‏ الرضا و ال استسلام:...فلما استسلما إبراهيم وابنه لأمرالله ورضيابه وصرعة إبراهيم ‌على جبينه

4و...

3

وظـايـف مـربــی

حج:25

توجه به حقوق افراد

ج‏14، ص367: «وَمَنْ‌ يُرِدْ فِيهِ‌ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ‌ نُذِقْهُ‌...»بيان لجزاء من ظلم الناس في هذا الحق المشروع لهم في المسجد ولازمه تحريم صد الناس عن دخوله للعبادة فيه

5و...

بقره:126

دلگرمی دادن به متربی

ج‏1، ص282: ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى‏ عَذابِ النَّارِ،فيه إشارة إلى مزيد إكرام البيت و تطييب لنفس إبراهيم

6و...

4

شـرايط متربی

توبه:18

خوف و رجا

ج‏9، ص203: الأعرف عند الإنسان من علل اتخاذ الإله‌‌ للعبادة الخوف‌ من ‌سخطه ‌أو الرجاء لرحمته

7و...

حج:26

خواهان تربيت

ج‏14، ص367: «وَطَهِّرْ بَيْتِيَ...وَالْقائِمِينَ» ابالقائمين... هم الناصبون أنفسهم للعبادة والصلاة...

8و...

5

وظايــف مــتـربی

حج:28

توجه به منافع همه‌جانبه خود

ج‏14، ص369: «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ ‌لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ»:... يأتوك فيشهدوا منافع لهم وقد أطلقت المنافع ولم تتقيد بالدنيوية أو الأخروية

9و...

صافات:102

درک شرايط و موقعيت مربی

ج‏17، ص152: جواب ابنه، «يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ»: افعل ما تؤمر و لم يقل اذبحني إشارة إلى أن أباه مأمور بأمر ليس له إلا ائتماره وطاعته

10و... تا11

6

مـبــانـــی تـــربـــیت

بقره:197

احساس حضور در برابر خدا

ج‏2، ص79: وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ، تذكرة بأن الأعمال غير غائبة عنه تعالى

12و...

ابراهيم:35

توجه به اختيار

ج‏12، ص69: «وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ»...أن هذا... الإجناب منه... تصرف ما وتأثير منه تعالى في عبده بنحو، غير أنه ليس بنحو يؤدي إلى الإلجاء والاضطرار ولاينجر إلى القهر والإجبار بسلب صفة الاختيار منه إذ لامزية لمثل هذا الابتعاد حتى يسأل ذلك مثل ابراهیم

13و...

7

اصـــول تـربـــيـت

توبه:1

حفظ جايگاه و شأن مربی

ج9، ص147: «عاهَدْتُمْ... منه‌ الخطاب‌ ورسوله ‌وهو الواسطة...وجه ‌الخطاب ‌ليبلغ‌ إليهم‌ جميعا في الغيبة، وهذه الطريقة في الأحكام والفرامين المراد إيصالها إلى الناس نوع تعظيم لصاحب الحكم والأمر.

14

توبه:2

اصل مهلت و فرصت دادن

ج9، ص148: لم يرض تعالى بنقض عهد...دون أن ضرب لهم ‌أجلا ليفكروا في أمرهم ويرتئوا رأيهم

15 تا22

8

اهــداف تــربيت

بقره:189

کمال= تقوا

ج‏2، ص57: إنما عدل إلى: وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى‏، إشعارا بأن الكمال إنما هو في الاتصاف بالتقوى...

24و...

حج:37

طاعت و عبوديت

ج‏14، ص376: «كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداكُمْ»...كذلك سخرها لكم ليكون تسخيرها وصلة إلى هدايتكم إلى طاعته والتقرب

25 و..

9

عــــوامـــل تربيـت

بقره:124

امتحان

ج‏1، ص268: إذا قدمت إليه أمرا أو أوقعته في حدث فاختبرته بذلك واستظهرت ما عنده من الصفات النفسانية الكامنة عنده كالإطاعة والشجاعة والسخاء والعفة والعلم والوفاء أو مقابلاتها، ولذلك لا يكون الابتلاء إلا بعمل...

26و...

بقره:217

ولی داشتن

ج‏2، ص169: قد جمع الجميع ودل على سبب هذه السعادة والشقاوة قوله تعالى: «ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى‏ لَهُمْ»

27و...

10

مــــوانـــع تــربـيـت

بقره:200

دنياگرايی

ج‏2، ص81: والمقابلة بين قوله: وَما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ، قوله: أُولئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا، تعطي أن أعمال الطائفة الأولى باطلة حابطة بخلاف الثانية

28و...

حج:25

کفار مانع هدايت و تربيت مردم و مؤمنين

ج‏14، ص366: «الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي‌جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ»...المراد بالذين كفروا مشركو مكة ‌الذين كفروا بالنبي في أول البعثة قبل الهجرة وكانوا يمنعون الناس عن الإسلام «يَصُدُّونَ» للاستمرار...

30و...

11

نــتـايــج تـربيت

ابراهيم:36

ملحق شدن به مربی

ج‏1، ص296: فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي،...حيث أتى بفاء التفريع وأثبت من تبعه جزءا من نفسه،...

31و...

بقره:217

سعادتمندی

ج‏2، ص169: ... دل على سبب هذه السعادة والشقاوة قوله تعالى: «ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى‏ لَهُمْ»

33و...

12

زمينه‌های تربـيـت

ابراهيم:37

نياز و استعدادهای مختلف متربی

ج‏12، ص77: «رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ‏ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ‏»:تحن وتميل إليهم بالمساكنة معهم أو بالحج إلى البيت فيأنسوا بهم، وارزقهم من الثمرات، بالنقل إليهم تجارة...

34

حج:28

محيط: زمان و مکان: (استفاده ويژه از زمان‌های خاص: ايام تشريق)

ج‏14، ص370: «یأْتُوكَ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ»، أی وليذكروا اسم الله في أيام معلومات أي في أيام التشريق على ما فسرها أئمة أهل البيت وهي يوم الأضحى عاشر ذي‌ الحجة وثلاثة أيام بعده.

35و...

تا 36

13

ابـعــاد تربيـــت

ابراهيم:37

جسمی و روحی

ج‏12، ص77: «رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي ‌زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ‏ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ‏» تحن وتميل إليهم بالمساكنة معهم أو بالحج إلى البيت فيأنسوا بهم، وارزقهم‌ من الثمرات، بالنقل ‌إليهم‌ تجارة لعلهم‌ يشكرون.

37و...

تا

38

14

محتوای تربيتی

بقره:197

تذکر به علم مطلق الهی

ج‏2، ص79: وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ، تذكرة بأن الأعمال غير غائبة عنه تعالى

39و... تا 44

15 و16

ابزار و روش‌های تــربـيـت

حج:29 +

حج:33 و36

برداشتن‌ محدوديت پس از انجام عمل مطلوب

ج‏14، ص371: «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ»... قضاء التفث...هو كناية عن الخروج من الإحرام

45

و...

توبه:2

فرصت دادن برای تفکر و اختيار

ج‏9، ص147و148: ... أن ضرب لهم أجلا ليفكروا في أمرهم و يرتئوا رأيهم... حتى‌يختاروا ما يرونه ‌أنفع بحالهم‌ من‌ البقاء أو الفناء.

46

حج:25

تهديد

ج‏14، ص366-367: تذكر الآيات صد المشركين للمؤمنين عن المسجد الحرام وتقرعهم بالتهديد...: «الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ»

50

حج:26

قصه هدفمند

ج‏14، ص367: «وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً...»، «وَإِذْ بَوَّأْنا» فيه تذكير لقصة جعل البيت معبدا للناس ليتضح به...

51

تا 70

آنچه جدول شمارۀ 1 به صورت خلاصه نشان می‌دهد، برخی عناوین برگرفته از المیزان و کدهای غیرمشترکی است که به هر یک از عناوین کلی تربیتی داده‌ شده است. شماره کدهای هر عنوان کلی تربیتی، به ترتیب عبارت‌اند از: مصداق مربی و متربی (1-2)، شرایط مربی (3-4)، وظایف مربی (5-6)، شرایط متربی (7-8)، وظایف متربی (9-11)، مبانی تربیت (12-13)، اصول تربیت (14-22)، اهداف تربیت (23-25)، عوامل تربیت (26-27)، موانع تربیت (28- 30)، نتایج تربیت (31-33)، زمینه‌های تربیت (34-36)، ابعاد تربیت (37-38)، محتواهای تربیتی (39-44) و ابزار و روش‌های تربیت (45-70). هر کدام از این کدها ممکن است زیرمجموعه‌هایی داشته باشد که مراجعه به جدول‌های شمارۀ 3-7 این امر را نشان می‌دهد.

1. 1. 4. 4-4. بازبینی عناوین و کدها (جامع‌نگری به آنها)

بازبینی و کنترل اطلاعات جمع‌آوری شده، حکم ناظر دقیقی را دارد که پژوهشگر فرایند را با اطمینان بیشتری ادامه خواهد داد (حافظ‌نیا، 1395، ص257). پس از کدگذاری در جدول شماره 1، همه عناوین با کد مشترک در ستونی از جدول شمارۀ 2 با نام «جامع عناوین جزئی و کلی تربیتی» قرار داده‌ شده‌ است. در این جدول، علاوه بر تعداد عناوین به‌دست‌آمده در هر قسمت، همۀ عناوین و کدهای آنها نمایان‌ است تا برای مرحلۀ فشرده‌سازی و طبقه‌بندی راه‌گشا باشد. مقایسۀ جدول 1 و جدول 2 نشان می‌دهد، برای بهتر شدن کار، در ادبیات برخی از عناوین جزئی جدول شماره 2 تغییرات مختصری داده‌ شده‌ است و گاهی به دو عنوان مجزا تفکیک شده‌اند؛ براي مثال در کد 45 که مربوط به روش‌های تربیت است، بر اساس بیان علامه «وَفَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ‏: أي وفدينا ابنه بذبح عظيم وكان كبشا أتى به جبرئيل من عند الله ‌سبحانه فداء... والمراد بعظمة الذبح عظمة شأنه بكونه من عند الله سبحانه و...» (طباطبایی، 1417، ج17، ص153)، عنوان اولیه، «جایگزینی مسئولیت سخت با مسئولیتی ساده‌تر (البته پس از پذیرش آن مسئولیت سخت)»، بوده که علاوه بر لحاظ ارتباط آنها با دادن کد مشترک، به دو عنوانِ آسان‌سازی و جایگزین‌سازی تفکیک شده است.

جدول 2. جامع عناوین جزئی و کلی تربیتی به همراه کدهای آنها

عناوين کلی

تعداد

عناوين جزئی

کد

مربی

3

خدا، ابراهيم†، پيامبر اکرمˆ

1

متربی

7

ابراهيم و فرزندان او: اسماعيل، پيامبر اکرمˆ، مؤمنان، مردم،کافران، مشرکان

2

شرايط مربی

5

بصيرت، توجه به هدايت‌کننده حقيقی

3

حلم و صبر، تسليم امر الهی، خوش‌رفتاري

4

وظايف ‌مربی

9

توجه به حقوق افراد، توجه به ويژگی‌ها و ابعاد مختلف متربی (نيازها و...)

5

مهيا کردن محل و محيط سالم برای تربيت، دعا کردن برای متربی با رعايت شرايط، آگاهی دادن به عوامل تربيت (مانند هادی حقيقی)، آگاهی دادن به موانع تربيت (مانند انحرافات و...)، اجبار نکردن متربی، مأيوس نکردن متربی خطاکار از رحمت و مهربانی، دقت در گفتار، دلگرمی دادن

6

شرايط متربی

6

ايمان، ولايت‌مداری، خوف و رجا

7

ظرفيت و لياقت، خواهان تربيت، حلم و صبر

8

وظايف ‌متربی

10

توجه به منافع همه‌جانبه خود، به پايان رساندن عمل مطلوب، تعظيم حرمات الهی (توجه به ارزش‌ها)

9

درک موقعيت مربی، استناد صفات خوب به خدا، مقيد کردن وعده‌های خود به مشیت الهی

10

تواضع، درخواست تبيين مسئله، اطاعت‌پذيری (تسليم امر الهی)، برانگيختن لطف و رحمت مربی

11

مبانی تربيت

6

لله بودن کار (خلوص)، احساس حضور نسبت به خدا، تقوا

12

توجه به حب نفع، درونی بودن تربيت، توجه به اختيار

13

اصول تربيت

19

حفظ شأن و جايگاه مربی

14

فرصت دادن

15

تناسب جزا با عمل متربی، تناسب ابزار تربيت با متربی، تناسب تربيت با ظرفيت و استعداد و نياز متربی، تناسب گفتار و دستور با متربی (ذومراتب بودن دستورات)، تناسب تربيت با تفاوت‌های متربيان، تناسب رد يا قبول خواست متربی با نوع درخواست‌های او

16

عمل‌گرايی، حسنه‌خواهی، وفای به عهد، تعاون بر نيکی و تقوا و...

17

مبارزه با عادات اشتباه، حفظ شعائر

18

اصل وحدت‌گرايی و دوری از اختلاف

19

اميدواری

20

اصل هدفمندی، توجه به منافع دنيوی و اخروی

21

استمرار

22

اهداف ‌تربيت

8

تأديب، رسيدن به منافع دنيوی و اخروی

23

زايل کردن آلودگی‌ها، تبعيت اعتقادی و عملی مانند اقامه نماز، کمال، تقوا ذکر خدا

24

عبوديت، قرب به خدا

25

عوامل تربيت

5

امتحان، امنيت

26

دعا، داشتن ولی، تقوا

27

موانع تربيت

10

شرک، دنياگرايی، ظلم و تعدی به حقوق الهی و مردم، عدم استمرار در کارهای خوب، استمرار و پافشاری بر خطای خود، جهل، کينه و عداوت

28

ايجاد يأس از رحمت و بخشش در متربی از سوی مربی

29

منع کفار، اجبار

30

نتايج تربيت

8

ملحق شدن به مربی، طيب شدن زندگی دنيا و آخرت

31

وسعت معيشت، اميدواری، رعايت حقوق، جهت‌گيری صحيح

32

سعادتمندی، رحمت و مغفرت الهی

33

زمينه‌‌های تربيت

8

نيازها و استعدادها

34

استفاده ويژه از زمان‌های خاص، قبل از بلوغ و بعد از بلوغ، مکان‌های عبادی مانند بيت‌الله الحرام، مکان‌های دور از مشغوليت‌های دنيايی، بنای مکان تربيت تنها برای خدا

35

رشد: منفعت دنيوی و اخروی

36

ابعاد تربيت

7

عبادی ‌و غيرعبادی، اجتماعی ‌و فردی، قولی ‌و فعلی، درونی و بيرونی، اعتقادی ‌و عملی، جسمی و روحی

37

دنيوی و اخروی

38

محتواهای تربيت

20

نهی از شرک، تذکر به علم مطلق الهی، تذکر مکرر نعمت‌های مختلف الهی

39

وحی و توجه دادن به وحی، اعتقاد به حقايق معنوی انبيا

40

تأثير داشتن ولی يا نداشتن در سعادت يا شقاوت، يادآوری روز جزا، تأثير خواستن دنيا و آخرت

41

اتکا نداشتن به ظواهر دنيا، عدم تقليد کورکورانه، سير عبوديت، تقوا

42

دعوت به ياد خدا به جای تفاخر و...، بيان شدت فتنه‌ها و خطرات اجتماعی مانند دعوت به کفر، وفای به عهد، وظيفه در برابر ديگران، دعوت به گذشت و بخشش، انذار و تهديد

43

قصاص، دعوت به اعمال عبادی، مانند حج

44

روش‌ها و ابزار تربيت

42

آسان‌سازی، رفع ممنوعيت پس از انجام عمل مطلوب، جايگزين‌سازی

45

مهلت‌دهی

46

مقابله به مثل کردن در امور خطير

47

عفو و انتقام

48

تنبيه با بيزاری جستن (قهر کردن)

49

تهديد با بيزاری جستن (قهر کردن)

50

قصه‌گويی

51

توضيح و تفسير، شفاف‌سازی خطاها، بيان علت و نهايت دستورها، زمينه‌چينی برای بيان مطلب بيان علت و منشأ برخورداری از نعمات، توهم‌زدايی، اجمال و تفصيل، شاهد آوردن برای کلام

52

استفاده از محسوسات، تشبيه، تمثيل، تطبيق

53

الگودهی، کار گروهی، مسئوليت‌دهی با اعمال عبادی و...، تذکر، کنايه، تشويق، روش کيفی (مبالغه)، مشورت، سؤال، تأييد و امضا، امر (مولوی و ارشادی)، امتحان، واسطه‌گری، ايمن‌سازی، تکرار، نمادسازی، روش کمی (صدای بلند)

54 تا 70

1. 1. 5. 5-4. خوشه‌بندی

در هر تحقیقی خلاصه ‌کردن و طبقه‌بندی داده‌ها و اطلاعات، ضروری است (حافظ‌نیا، 1395، ص265). در شیوه تحقیق این پژوهش نیز خوشه‌بندی عناوین جزئی، از مهم‌ترین مراحل آن به‌شمار می‌رود؛ چراکه بر اساس آنها می‌توان به الگوی بهتری دست یافت. در این مرحله به هدف اصلاح عناوین جزئی و خوشه‌بندی آنها در دسته‌های کلی‌تری (مقولات ثانویه)، داده‌ها و عناوین جزئی بار دیگر بازنگری شدند و ذیل عنوان‌های ثانویه‌ای در جدولی جدید قرار گرفته‌اند. آنچه برای این خوشه‌بندی راه‌گشا بوده، توجه مجدد به وجوه مشترک و شباهت عناوین جزئی در هر کد بوده‌ است. در این میان، گاهی در محلِ قرار گرفتن عناوین جزئی و کدهای آنها تغییراتی اعمال شده است تا دسته‌بندی بهتری ارائه شود. براي نمونه، توهم‌زدایی در روش‌های تربیتی، ابتدا کدی مجزا لحاظ‌ شده‌ بود و پس از بازنگری، با دسته‌ای که مشابه‌ آن (توضیح و تفسیر) بود، کد مشترکی برایشان لحاظ شد.

این خوشه‌بندی‌ها در قالب مقولات ثانویه در (جداول 3 تا 7) قابل مشاهده است. تمام عناوینی که از داده‌ها اتخاذ شده‌اند به همراه کدهای آنها در پنج جدول مجزا آمده‌ است، تا در یک صفحه عناوین مرتبط به هم قابل رؤیت باشد و با کشف ارتباط عناوین کلی و جزئی در یک جدول، کار برای مراحل بعد (رسیدن به الگو) تسهیل شود. براي مثال جدول شمارۀ 3 مربوط به عناوین مرتبط با شرایط و وظایف مربی و متربی است. برای رسیدن به خوشه‌بندی نهایی ـ که در جدول دیده ‌می‌شود ـ پس از بازنگری در شرایط مربی (بصیرت، توجه به هدایت‌کنندۀ حقیقی، حلم و صبر، خوش‌رفتاری، توجه به حقوق افراد...) و دقت در کدهای مختلف 3 و4 داده‌ شده و تفاوت‌های آنها، مقولۀ کلی‌تری برای هر کد اتخاذ شده و شرایط جزئی مربی با توجه به کدها، در دو خوشه و دستۀ کلی «نظری» و «عملی» قرار داده‌ شده‌اند. در بقیه موارد نیز به همین ترتیب عمل شده است.

سه عنوان کلی مرتبط با هم (مبانی، اصول و اهداف)، در جدول شمارۀ 4 آورده شده‌ است. البته پیش از آن، به روشی که برای خوشه‌بندی گذشت، عناوین جزئی آنها در مقولاتي کلی‌تر، سازماندهی شده‌اند. براي مثال، اصول تربیت به دو خوشۀ کلی «اصول مشترک» و «اصول مختص» تقسیم شده‌اند.

1. 1. 6. 6-4. طبقه‌بندی مقولات کلی‌تر

پس از آنکه در مرحلۀ پیش فرایند خوشه‌بندی انجام شد، در صورت امکان، بر اساس کد مشترک چند عنوان جزئی که ذیل هر یک از مقولات ثانویه (خوشه‌ها) قرار گرفته‌اند، میان مضامین فراگیر و مشترک هر کد، یکپارچه‌سازی انجام‌ شده‌ است (یاوری، 1394، ص20). براي مثال، در صفحۀ قبل (جدول شمارۀ 4)، از عناوین جزئیِ (تناسب با ابزار، تناسب جزا با عمل، تناسب ظرفیت با تربیت و...) با کد مشترک 16، می‌توان به مضمون فراگیر «اصل تناسب» در ذیل مقولۀ کلی‌تر اصول مشترک دست یافت و آنها را یکپارچه ساخت. در قسمت اهداف (جدول شمارۀ 4) نیز می‌توان این مرحله را دید. بر اساس مرحلۀ پیش، اهداف به دو عنوان ثانویه کلیِ «کوتاه‌مدت» و «بلندمدت» تقسیم شده‌اند. در ذیل اهداف بلندمدت، کد 24 را می‌توان طبقه‌بندی و یکپارچه ساخت؛ زیرا میان «زایل کردن آلودگی‌ها»، «تبعیت اعتقادی و عملی» و «ذکر خدا» مضمون فراگیر و مشترک «تقوا» آنها را یکپارچه می‌سازد. لازم به ذکر است، «تقوا» نیز از داده‌های اولیه به‌دست آمده و با شمارۀ 24 کد زده‌ شده بود که در جدول شمارۀ 1 قابل مشاهده است. این مرحله در جدول‌هاي ديگر نیز نمایان است؛ مانند جدول شمارۀ 5 که در آن، مقولۀ ثانویۀ «نتایج مختص تربیت» به دو عنوان «دنیوی» و «اخروی» طبقه‌بندی شده است. در جدول شمارۀ 6 نیز محتواهای جزئی در مقولۀ ثانویۀ «اعتقادی» در سه دستۀ «توحید»، «نبوت» و «معاد» یکپارچه شده‌اند.

1. 1. 7. 7-4. پویاگرایی در کدگذاری

در این مرحله با توجه به فرایندی که در مرحله پیش انجام شد، در برخی موارد، نیاز به تجدید نظر در کدها بود. بنابراین، کدگذاری عملی مقطعی و ایستا نیست که یک‌بار اتفاق بیفتد؛ بلکه در طول فرایند، حتی تا آخرین مرحلۀ تحقیق به‌طور دائم در حال انجام است. بدین ترتیب، کدهای اختصاص‌یافته به یک آیه، پس از اتمام تحلیل و بازنگری قابل اصلاح است؛ چراکه تحلیل مضمون، با این شیوه، تاکتیکی برای کاستن از حجم انبوه داده‌ها و مدیریت آنها بدون از دست دادن زمینه است (یاوری، 1394، ص9). این هدف تا انتهای فرایند باید مدنظر باشد. در مرحلۀ ویرایش کدها، گاهی کدی در طول فرایند تحقیق به مجموعه کدهای قبلی اضافه شده و گاهی عنوان کد تغییر کرده و یا در کد دیگری ادغام گردیده‌ یا به دو کد تفکیک شده‌ است. در این مرحله، نیاز به مقایسه مستمر کدها با یکدیگر است؛ چراکه به دقیق‌تر شدن کدها و تکامل آنها منجر می‌شود و از سويي کدها از آفت ابهام و مجمل‌گویی مصون می‌شوند. مراحل مختلف در پویایی کدها را می‌توان چنین برشمرد: اصلاح کدهای قبلی؛ اختصاص چندین کد به یک بخش از داده‌ها؛ ادغام کدها؛ ظهور کد جدید؛ درک تفاوت‌ها و شباهت‌های میان کدها (همان، ص23).

بخشی از این مراحل در فرایندهای پیشین نیز هم‌زمان صورت گرفته‌ است. براي مثال، برای ادغام کدها در جدول شمارۀ 7، در عنوان آسان‌سازی، از این مرحله کمک گرفته شده‌ است؛ با این توضیح که ابتدا هر کدام از عناوین ذیل آن (رفع ممنوعیت پس از انجام عمل مطلوب، جایگزین‌سازی، آسان‌سازی) به صورت جدا کدگذاری شده بودند؛ اما با بررسی دقیق، زیرمجموعۀ «آسان‌سازی» به‌عنوان یک مقولۀ کلی‌تر قرار گرفتند. عناوین «یادآوری روز جزا»، «توجه دادن به نعمت‌های عظیم و مهم نزد متربی» و «تذکر و یادآوری» نیز به دليل شباهت با عنوان کلی‌تر «تذکر» به‌عنوان یک روش کدگذاری شدند و محتواها و موارد تذکر که وجه تفاوت آنها بودند، حذف شدند یا برخی به‌عنوان کلی محتواهای تربیت انتقال يافتند؛ اما در مقولۀ کلی «توضیح و تفسیر» به دليل تفاوت عناوین جزئی، که هرکدام می‌توانند به صورت روشی مجزا استفاده شوند، عنوان‌ها حذف نشده و به صورت جداگانه ذیل عنوان جامع توضیح و تفسیر کدگذاری شده‌اند.

1. 7. 5. الگو‌سازی (ارائۀ الگو)

تحلیل مضمون‌ها و داده‌ها یک راهبرد توصیفی است که یافتن الگوها و مفاهیم مهم را از درون مجموعۀ داده‌های کیفی تسهیل می‌کند (یاوری، 1394، ص5). بنابراین، مرحلۀ الگو‌سازی، مهم‌ترین قسمت کار است و مراحل ديگر مقدمه برای رسیدن به الگوي مناسب است. در این مرحله نیز چند گام اساسی طی‌ شده‌ است.

الف) ترسیم و تحلیل شبکه مضامین: در این مرحله برای ترسیم الگوي تربیتی موضوع حج و پیدا کردن شاکلۀ ذهنی، الگو‌های متنوع مقالات مختلف تفحص شده‌اند و با توجه به ارتباط مؤلفه‌های تربیتی آیات حج با یکدیگر، چند الگو ترسیم شده‌ است. بر اساس جداول مجزایی که در مراحل قبل، از طریق یکپارچه‌سازی شبکه مضامین فراگیر، به هدف تسهیل در طراحی الگو ترسیم شده‌‌‌اند، الگو‌سازی مسیر راحت‌تری را طی کرده‌ است؛ چراکه در این مرحله بار دیگر شبکۀ مضامین و ارتباط آنها تحلیل شده است و پس از آن، الگو‌ها ترسیم شده‌اند؛ چراکه در الگو ارتباط‌ها باید به‌خوبی نمایان باشند.

ب) ترسیم چندین مدل و تغییر آنها بر اساس تعاریف و مقولات و عناوین جزئی و انتخاب بهترین آنها: از میان همۀ الگو‌های ترسیم‌شده، چهار نمونه از بهترین‌های آنها انتخاب شدند و بار دیگر با توجه به ارتباط مقولات و عناوین آن با یگدیگر، اصلاحاتی روي آنها صورت گرفت و ارتباط‌ها در قالبی گویا به تصویر درآمدند. طراحی و انتخاب چهار الگوی مجزا برای آیات حج، از آن ‌رو بوده‌ است که حجم زیاد مطالب در یک الگو مانع گویا بودن آنها نباشد و ذهن مرحله‌به‌مرحله برای الگوی نهایی آماده شود.

ج) توضیح الگو‌ها و ارتباط عناوین آن با یکدیگر: در این مرحله سعی بر آن است، بر اساس فکری که در مرحلۀ پیش الگو‌سازی را فراهم ساخت، توضیحاتی برای گویاتر شدن الگو، و ارتباط‌های کلی و جزئی بیان شود. بر اساس عناوین به‌دست‌آمده و ارتباط آنها، چهار الگوي تربیتی از آیات ارائه شده‌ است که توضیحات هر یک به‌تفکیک خواهد آمد.

1. 1. 1. 1-5. توضیح الگوي اول: رابطۀ مبانی، اصول و اهداف

با توجه به اینکه موضوع مقاله الگوی تربیتی در آیات حج است و یکی از روش‌های تربیتی دست‌یافته در این تحقیق، «نمادسازی» است، الگوي اول با محوریت کعبه به‌عنوان نمادی از موضوع حج ترسیم شده‌ است. این الگو به جدول شماره 4 مربوط است که عناوین همسو با یکدیگر را دربر داشت: «مبانی، اصول و اهداف». در تعاریف این واژه‌ها گذشت که مبنا و اهداف بر اصول تأثیرگذارند. در این الگو، «مبانی» چون زیربن است، در پایین قرار گرفته؛ و «اهداف» در نقطه‌ای است که برای رسیدن به آن تلاش مربی و متربی را می‌طلبد؛ ازهمین‌رو در قسمت بالا (سقف کعبه) درج شده است. «اصول» بین آنها قرار گرفته؛ چراکه اهدافی مانند «عبودیت» و مبنايی چون «خلوص»، هر دو بر اصولی مانند «ارزش‌گرایی» اثرگذارند؛ زیرا اصول «باید»هایی‌اند که از مبانی و اهداف گرفته می‌شوند؛ ازهمین‌رو فلش ضلع روبرویی کعبه از اهداف و مبانی به اصول ختم شده است. دقت در آیات حج و تفسیر المیزان نیز این ارتباط را تأیید می‌کند؛ از جمله در آیۀ 197 سورۀ بقره آمده‌ است: «وما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ». مرحوم علامه می‌فرمایند: اين جمله خاطرنشان مى‏سازد كه اعمال از خداى تعالى غايب و پنهان نيست و كسانى را كه مشغول به اطاعت خدايند، دعوت مى‏كند که در حين عمل از حضور قلب و از روح و معناى عمل غافل نمانند (طباطبایی، 1417، ج2، ص79). از این عبارت، مي‌توان تأثیر مبنای حضور قلب و خلوص را در اصول عمل‌گرایی‌ و هدفمندی برداشت کرد.

1. 1. 2. 2-5. توضیح الگوي دوم: رابطۀ مربی، متربی، روش‌ها، نتایج و عوامل

در این الگو نیز از پیکان فلش‌ها می‌توان ارتباط‌ها را فهمید؛ به این بیان که رابطه مربی و متربی دوطرفه است. مربی باید به حقوق متربی توجه کند و متربی هم باید در مقابل مربی تواضع داشته باشد. انتخاب روش‌ها توسط مربی بر اساس شناخت او از متربی است. به‌کارگیری روش‌های متفاوت تربیتی بر متربی نتایج گوناگون دارد؛ با روش «تذکر یا اعلام بلند»، متربی «جهت‌گیری» صحیح می‌کند. مؤید ارتباط در آیۀ 27 سورۀ حج نیز روشن است: «وَأَذِّنْ فِي‌النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ‌...»؛ يعنى در ميان مردم اعلام كن؛ كه اگر اعلام كنى، مردم چه پياده و چه سوار بر اشتران لاغر، از هر راه دورى خواهند آمد (طباطبایی، 1417، ج14، ص396). با اعلام بلند، مردم به سوی ابراهیم برای انجام حج جهت‌گیری می‌کنند؛ سپس مربی بر اساس نتیجه‌ای که در امر تربیت متربی می‌بیند، می‌تواند یک روش دیگر را پی بگیرد. عوامل نیز در متربی تأثیرگذار است؛ براي مثال، اگر عامل «امنیت» یا «عدم شرک» وجود داشته باشد، متربی تربیت‌پذیرتر است. عوامل بر مربی نیز تأثیر دارند؛ براي مثال، مربی به سبب «جهل» متربی، روشی مناسب مانند «توضیح» برای او در تربیت انتخاب می‌کند.

نمودار شماره 2. الگوي شرايط و وظايف مربي و متربي، عوامل، نتايج و روش‌هاي تربيت در آيات حج با تكيه بر تفسير الميزان

1. 1. 3. 3-5. توضيح الگوي سوم: رابطۀ مبانی، اصول، اهداف، عوامل، موانع، روش‌ها و نتایج تربیت

رابطه مبانی و اهداف و اصول، در نمودار شمارۀ 1(کعبه) توضیح داده ‌شد. در نمودار شماره 3 تأثیر این سه بر روش و انتخاب روش روشن می‌شود. بر اساس مبنای «اختیار» است که می‌توان «مسئولیت» داد و با هدفی مانند «تأدیب» است که می‌توان متربی را «تذکر یا انذار» داد. در عاملی مانند «امنیت» است که می‌توان روشی چون «مسؤلیت‌دهی» را به‌کار گرفت و با وجود مانعی مانند «استمرار بر خطا» می‌توان روشی چون «تهدید» را برگزید. مؤید این ارتباط، قول علامه ذیل آیۀ 25 حج است: «انَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ» که می‌فرمایند: اين آيات كفار مشركی را که بر جلوگیری از ورود مؤمنين به مسجدالحرام استمرار دارند، تهدید می‌کند (طباطبایی، 1417، ج14، ص366-367). با اتخاذ روشی صحیح در تربیت بر اساس مبانی، اصول، اهداف، عوامل و موانع، می‌توان به نتایج متعالی تربیت دست یافت؛ نتایجی چون «زندگی طیب».

1. 1. 4. 4-5. توضیح الگوي چهارم: رابطۀ عوامل، موانع و روش‌ها، ابعاد، مؤلفه‌ها و محتوا، اصول مبانی و اهداف

این الگوي نسبتاً جامع به صورت هرم یا کوه ترسیم شده‌ است تا نمادی از کوه صفا و مروه و سعی بین آنها باشد؛ مکانی که آیات هدایتی در آن نازل شده‌ است. سعی جامعی در کشف رابطه‌ها، میان بیشتر شاخصه‌ها صورت پذیرفته است. بسیاری از این رابطه‌ها در سه الگوی پیش بیان شده‌‌اند: رابطه عوامل، موانع و روش‌ها در قاعدۀ هرم را لایه میانی نمودار شمارۀ 3 روشن کرد و رابطۀ مبانی و اصول با روش‌های تربیت را نیز همان نمودار بیان کرد. رابطۀ مبانی، اصول و اهداف در رأس هرم نیز در نمودار شمارۀ 1 گذشت. در این الگو، مبنا و اصول و اهداف در قسمت بالای الگو آورده شده‌اند تا روشن شود كه اهداف، آن نقطه مطلوبی است که مربی و متربی درصدد رسیدن به آن هستند و مبانی و اصول نیز از اهداف جدایی‌ناپذیرند. اگر ارتباط‌های این الگو در تربیت به صورت جامع لحاظ شوند، اهداف تربیت محقق می‌شود.

دربارة رابطۀ عوامل و ابعاد می‌توان گفت: فراهم کردن عاملی چون «ولی داشتن»، کار بر روی بُعد «اعتقادی و عملی» را می‌طلبد. با عاملی چون «دعا» می‌توان برخی از «ابعاد روحی و جسمی» را در سطح وسیع‌تری از تربیت دنبال کرد؛ چنان‌که حضرت ابراهیم† برای همسر و فرزند خود از این ابعاد دعا کردند و این دعا به اجابت رسید: «رَّبَّنَا إِنى‏ أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتىِ بِوَادٍ غَيرْ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لعلهم یشکرون» (ابراهیم: 37). حضرت ابراهیم† در ميان نقاط مختلف زمين، نقطه‏اى غيرقابل كشت و خالى از آب گوارا و روييدني‌هاى سبز و درختان زيبا و هواى معتدل و خالى از مردم را اختيار كرد، تا ذريه‏اش در عبادت خدا خالص باشند و امور دنيوى دل‌هايشان را مشغول نسازد. این، توجه به بعد روحی آنهاست و البته درخواست می‌کند كه دل‌هاى مردم به سوى ذريه او متمايل شود؛ به‌طورى كه وطن‌هاى خود را رها كنند و پيرامون آنها منزل گزينند يا حداقل به زيارت خانه خدا بيايند و قهراً با ايشان هم انس بگيرند. ايشان به بعد جسمی آنان نیز توجه دارد؛ به اينكه ميوه‏هاى هر نقطه از زمين را به وسيله تجارت بدانجا حمل كنند و مردم آنجا از آن بهره‏مند شوند (طباطبایی، 1417، ج12، ص76).

نمونۀ رابطۀ ابعاد بر محتوا چنین است که اگر باید بعد «فردی یا اجتماعی» متربی را تقویت کرد، محتوای مناسب با آن، مثل «تقوا یا وفای به عهد» انتخاب می‌شود. زمینه‌ها نیز با ابعاد و محتوا ارتباط دارند؛ با این بیان که زمینه‌ای مانند محیط (اعم از زمان و مکان، مانند محیط حج) در ابعاد مختلف تربیت آدمی کارساز است و هر کس بر اساس نیاز خود از آن بهره می‌برد.

برای تأیید ارتباط اصول و زمینه می‌توان چنین مثال آورد که در اصل «وحدت‌گرایی» زمینۀ «محیط» مهم است و در هر محیطی نمی‌توان این اصل را به‌کار برد؛ چنان‌که هر محتوایی را نمی‌توان برای متربی بیان کرد؛ و در انتخاب محتوا باید اصل «تناسب با مخاطب» رعایت شود. ارتباط دوسویه در مبانی و زمینه‌ها بین دو مقولۀ «حب نفع» در مبانی و «نیازها و استعداد متربی» یا «هدف» در زمینه‌ها بسیار واضح است.

1. 8. 6. تدوین گزارش

تدوین گزارش، مرحلۀ پایانی فرایند است. این گزارش نمودی از تمام فعالیت‌هایی است که برای رسیدن به الگو انجام شده‌ است. ازهمین‌رو بیان دقیق آن، استحکام و تلاش‌های فراوان این روش را نشان خواهد داد. از ابتدای شروع به کار در راستای این مقاله سعی بر آن بوده‌ است كه در هر مرحله از انجام فعالیت‌ها، فرایند به صورت جزئی یادداشت شود. در مرحله نهایی، یادداشت‌ها بازنویسی شده و مطالبی به آنها اضافه و بخش‌هایی خلاصه یا حذف شده‌ است. البته لازم به ذکر است كه محدودیت حجم گزارش، مرحلۀ تدوین نهایی گزارش را بسیار سخت می‌کرد.

1. 9. نتیجه‌گیری و پیشنهادها

قرآن کریم، این کتاب تربیت، پاسخ‌گوی تمام نیازها و ابعاد وجوی انسان، از جمله امور تربیتی است. مهم آن است که انسان خود احساس نیاز کند و بر اساس رویکرد احتیاج و سؤالاتش در محضر قرآن وارد شود و به فرمودۀ امیرالمؤمنین† آن را به نطق آورد و نکات تربیتی را از درون آیات استخراج کند. روش بسیار مؤثر «عنوان‌گزینی و کدگذاری»، در این زمینه بر روی آیات حج، انسان‌سازی را به صورت فشرده، در قالب الگوهایی ترسیم می‌کند تا رابطه‌های عناوین اتخاذ شده در آیات حج را نشان دهد. عناوین کلی‌تر، کلی و جزئی در جدول‌هایی سازمان‌دهی شده‌اند تا الگوسازی را تسهیل کنند. این عناوین عبارت‌اند از:

مبانی: خلوص، احساس حضور، تقوا، حب نفع، جوشش تربیت از درون، اختیار؛

اصول: حسنه‌خواهی، وفای به ‌عهد، تعاون بر نیکی و تقوا، حفظ شعائر، امیدواری، استمرار، فرصت‌دهی، تناسب و...؛

اهداف: عبودیت، تأدیب، تقوا و...؛

روش‌ها و ابزار: کلامی، مانند توضیح و تفسیر، مبالغه، استفاده از محسوسات؛ غیرکلامی، مانند کار گروهی، نمادسازی و...؛

عوامل: امنیت، ولی داشتن، دعا، امتحان؛

موانع: شرک، جهل، کفار، کینه، اجبار، یأس؛

نتایج: ملحق شدن به مربی، سعادتمندی، رعایت حقوق، امیدواری و... .

ارتباط این گزاره‌ها در چهار الگو به تصویر کشیده‌ شدند که زیربنایی‌ترین آنها نمودار الگوی شمارۀ 1 است که رابطۀ مبانی و اهداف با اصول را نشان می‌دهد. در نظر نگرفتن این مبانی در تربیت، انسان را از اهداف و نتایج مطلوب دور می‌سازد. چنین الگویی می‌تواند پاسخ‌گوی سؤالات و ابهامات سکان‌داران تربیت باشد. نمودار الگوی شمارۀ 2 پاسخ‌گوی مشکلات روشی مربیان است؛ چه‌بسا اشتباهات مربیان به دليل عدم دقت در رابطۀ وظایف و ویژگی‌های مربی و متربی، روش‌ها و عوامل و موانع تربیت باشد. نمودار الگوی شمارۀ 3 نیز بر دقت در این رابطه‌های تنگاتنگ مقوله‌های تربیتی از زاویه‌ای دیگر تأکید می‌کند تا متربی را به نتایج متعالی تربیتی برساند. نمودار الگوی شمارۀ 4 که الگوی نهایی است، نسبتاً جامع الگو‌های پیش است و نشانگر تأثیر پیچیدۀ امور تربیتی و لزوم تسلط و به‌کارگیری آنهاست؛ امور تربیتی‌اي که عقل بشری باید از آیات هدایت الهی مدد بگیرد تا بهترین خروجی‌های تربیتی را داشته باشد و چه خوب است که پس از این مرحله از پژوهش، الگوی تربیتی هر مرحله از مناسک حج، به تفکیک بر اساس آیات و روایات استخراج شود و قصد به سوی کوی دوست برای حاجیان با پای ظاهری و نیز با پای دل با استفاده از کلام خود او هموارتر شود.