بررسی وضعیت مؤلفه‌های فریضه امر به معروف و نهی از منکر در کتاب‌های درسی دوره‌ی ابتدایی و متوسطه اول
Article data in English (انگلیسی)
-
- مقدمه و بيان مسئله
امر به معروف و نهي از منکر يکي از مهم‌ترين وظايف مؤمنان و بارزترين ويژگي جامعه اسلامي است (جوادي آملي، 1392، ص505). اين فريضه بر اساس آيات قرآن، ويژگي ياري‌دهندگان به دين خدا (حج: 41)، شيوه رستگاران (آل‌عمران: 104)، ويژگي پيروان پيامبر ختمي مرتبت (اعراف: 157)، راه و روش مؤمناني که مشمول رحمت خدايند (توبه: 71)، ويژگي بندگان صالح (آل‌عمران: 114) و به‌عنوان شاخص بهترين امت و در رديف ايمان به خدا (آل‌عمران: 110) معرفي شده است. خداوند متعال در قرآن مي‌فرمايد: «و بايد از ميان شما گروهي باشند که مردم را به نيکي فرا خوانند و آنان را به کار پسنديده وادارند و از کار زشت و نکوهيده نهي کنند» (آل‌عمران: 104). قرآن کريم در آيه‌اي ديگر خطاب به مسلمانان مي‌گويد: «شما بهترين امتي هستيد که براي مردم پديدار شده‌ايد؛ به خوبي‌ها فرمان مي‌دهيد و از بدي‌ها نهي مي‌‌کنيد و به خدا ايمان داريد» (آل‌عمران: 110). در اين آيه مسلمانان بهترين امتي معرفي شده‌اند که براي خدمت به جامعه انساني تشکيل شده و دليل بهترين امت بودن آنها نيز آمر به معروف و ناهي از منکر بودن ايشان و ايمان آنها به خداست و اين امر نشان‌دهنده اين است که اصلاح جامعه بشري بدون ايمان و دعوت به حق و مبارزه با فساد ممکن نيست (مکارم شيرازي، 1374، ج3، ص49). در کلام معصومين نيز بر جايگاه و اهميت امر به معروف و نهي از منکر تأکيد شده است. حضرت رسول اکرم در اين زمينه مي‌فرمايد: «هرگاه مردم امر به معروف و نهي از منکر را بر عهده يکديگر گذارند، يعني هر کس سکوت کند به انتظار اينکه ديگري امر به معروف و نهي از منکر کند و در نتيجه هيچ کس قيام نکند، پس براي عذاب الهي آماده باشيد» (كليني، 1388، ج5، ص59). حضرت علي در اين زمينه مي‌فرمايند: «امر به معروف و نهي از منکر را رها نکنيد؛ در غير اين صورت بدترين شما بر شما حاکم مي‌شود» (نهج البلاغه، نامه47). آن حضرت در جاي ديگر مي‌فرمايند: «همه کارهاي خوب، حتي جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهي از منکر چون قطره‌اي است در برابر درياي عميق» (نهج البلاغه، ح374). از امام صادق نقل شده است: «همانا مؤمن و جاهل امر به معروف و نهي از منکر مي‌شوند؛ مؤمن متذکر مي‌شود و پند مي‌گيرد و جاهل ياد مي‌گيرد و عالم مي‌شود» (کليني، 1388، ج5، ص61). اهميت فريضه امر به معروف و نهي از منکر در سيره معصومين به‌گونه‌اي است که امام حسين هدف از قيام خود را امر به معروف و نهي از منکر معرفي مي‌كند (مجلسي، 1403ق، ج 44، ص329). در صدر اسلام، مسلمانان هنگام احوال‌پرسي و خداحافظي، سورۀ عصر را تلاوت مي‌نمودند و اين‌گونه يکديگر را امر به معروف و نهي از منکر مي‌کردند (سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، 1398، ص44). در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ به اين فريضه توجه شده است. در اﺻﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ چنين آﻣﺪه اﺳﺖ: «دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ وﻇﯿﻔﻪاي اﺳﺖ ﻫﻤﮕـﺎﻧﯽ و ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه ﻣـﺮدم ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ، دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم، و ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ» (ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان، اﺻﻞ 8). ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﯾﺎت و رواﯾﺎت، ﺑﺮﭘـﺎ داﺷـﺘﻦ اﯾـﻦ فريضه ﯾﮑـﯽ از ﺿﺮورﯾﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن، ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻈﻢ رﻫﺒﺮي، ﺗﻀﻤﯿﻦﮐﻨﻨﺪه ﺣﯿﺎت و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﺎﻟﺤﺎن (ﺑﯿﺎﻧﺎت آﯾﺖاﷲ ﺧﺎﻣﻨﻪاي ﻣﺪﻇﻠﻪاﻟﻌـﺎﻟﯽ، 23/8/1379) و ﺗـﺮك آن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺨﺪﯾﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد (ﺑﯿﺎﻧﺎت آﯾﺖاﷲ ﺧﺎﻣﻨﻪاي ﻣﺪﻇﻠﻪاﻟﻌﺎﻟﯽ، 5/10/1374). در واقع، دين اسلام ديني اجتماعي است و محيط مناسب را شرط اصلي اجراي برنامه آسماني و سعادت‌بخش خود مي‌داند؛ ازاين‌رو بر فريضه امر به معروف و نهي از منکر تأکيد كرده است (مطهري، 1377، ص117). بر اين اساس در اسلام هر فردي علاوه بر انديشيدن در مصالح خود، در قبال افراد جامعه و همنوعان خود نيز مسئوليت دارد. هدايت ديگران و امر به معروف و نهي از منکر، از جمله اين مسؤليت‌هاست (مصباح يزدي، 1382، ص138). در صورت اهتمام مردم و مسئولان به اين وظيفه شرعي، بسياري از زشتي‌ها از جامعه رخت بر‌مي‌بندد و ارزش‌هاي ديني و انساني حاکم مي‌شود (همو، 1387، ص11). اين امر به‌اندازه‌اي ارزشمند است که حتي انديشمنداني همچون مايکل کوک اين فريضه ديني مسلمانان را ستوده‌اند و خلأ چنين تکليفي را در جوامع فعلي خود زمينه‌ساز رشد رذايل و بي‌اعتنايي آنان در برابر مفاسد و شرارت‌هاي رو به افزايش جوامع غربي دانسته‌اند (کوک، 1384، ج1، ص19).
به‌رغم تأکيد دين اسلام بر فريضه امر به معروف و نهي از منکر، اين دو اصل مهم در طول تاريخ به اندازه قابل قبول مورد توجه حکام اسلامي قرار نگرفته است و هميشه از آنها به‌عنوان اصولي فراموش‌شده و اجرانشدني ياد مي‌شود (مطهري، 1387، ص73). گرچه در سال 1372 با فرمان رهبر انقلاب، ستاد احياي امر به معروف و نهي از منکر تشکيل شد، ولي وضعيت کنوني جامعه نشان از مهجوريت فريضه امر به معروف و نهي از منکر دارد (مسعودي، 1393، سروش و مقدس‌نيا، 1383، ص9؛ بسيج، 1389، ص1؛ فتح‌آبادي، 1388، ص273). براين‌اساس، تقويت و گسترش فريضه امر به معروف و نهي از منکر از اساسي‌ترين نيازهاي جامعه است و بايد در اين زمينه تلاش وافري صورت گيرد.
فعاليت‌هاي آموزشي و پرورشي، نقش اساسي در گسترش فريضه امر به معروف و نهي از منکر در جامعه بر عهده دارند و در همه دوره‌هاي تحصيلي بايد با جديت به اين فريضه مهم توجه شود. با وجود اين، دورة ابتدايي و متوسطه اول در شکل‌گيري شخصيت، شکوفايي استعدادها و رغبت‌هاي فردي و اجتماعي دانش‌آموزان و پرورش فضايل اخلاقي و معنوي اهميت ويژه‌اي دارد (صافي، 1388، ص87). براين‌اساس، بايد براي گسترش فريضه امر به معروف و نهي از منکر در جامعه به کتابهاي درسي اين دوره‌ها توجه ويژه‌اي مبذول شود. کتابهاي درسي نقشي اساسي در انتقال مفاهيم به دانش‌آموزان بر عهده دارند. کتابهاي درسي همه‌روزه به وسيله معلمان و دانش‌آموزان به‌کار مي‌رود و به‌عنوان اصل و اساس برنامه درسي مورد تأکيد معلمان واقع مي‌شوند؛ به‌طوري که بيشتر فعاليت‌هاي آموزشي و پرورشي در چارچوب کتاب درسي و محتواي آن انجام مي‌شود (يونسکو، 2005؛ يارمحمديان، 1390، ص23؛ آل‌تباچ، 1391، ص756). گنجاندن مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در متون کتابهاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول سبب مي‌شود که دانش‌آموز از همان ابتدا و در زمان تکوين و شــکل‌گيري شخصيت خويش، انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر را يک تکليف ديني و انساني تلقي كنند. ازاين‌رو ضرورت دارد در اين کتاب‌ها به‌گونه‌اي متوازن به همه مؤلفه‌هاي اين فريضه حياتي توجه شود.
توجه جدي‌تر کتابهاي درسي به فريضه امر به معروف و نهي از منکر، همچنين عامل بودن معلمان، مربيان و اولياي دانش‌آموزان به انجام اين فريضه، در احياي امر به معروف و نهي از منکر در جامعه نقش مهمي ايفا مي‌كند. تحليل و بررسي محتواي کتابهاي درسي براي برنامه‌ريزي، تدوين، تغيير و روزآمد کردن نظام آموزشي، اهميتي اساسي دارد (نيکلس، 1381، ص62). ازاين‌رو در پژوهش پيش رو وضعيت محتواي کتابهاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول در خصوص توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر بررسي خواهد شد.
-
-
- سؤال پژوهش
-
وضعيت محتواي کتابهاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول در خصوص توجه به مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر در جامعه چگونه است؟
-
-
- پيشينه پژوهش
-
در اين زمينه تاکنون پژوهش‌هاي اندکي انجام شده است. ايزدي (1390) در پژوهشي با عنوان «ميزان توجه به امر به معروف و نهي از منکر در برنامه درسي پيامهاي آسماني پايه اول راهنمايي»، نشان داد که در اين کتاب درسي به برخي از مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر توجهي نشده است. شامس (1394) در پژوهشي با عنوان «تحليل محتواي کتابهاي علوم انساني پايه ششم ابتدايي از نظر ميزان توجه به مؤلفه‌هاي فروع دين اسلام» نشان داد که در کتابهاي فارسي و مطالعات اجتماعي پايه ششم ابتدايي به مؤلفه‌هاي فروع دين اسلام توجه کافي مبذول نشده است. همچنين يافته‌هاي اين پژوهش نشان داد که در اين کتاب‌ها به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر و جهاد تا حدودي توجه شده است. نجفي (1394) در پژوهشي با عنوان «تحليل محتواي کتاب تفکر و سبک زندگي پايه هفتم بر اساس مؤلفه‌هاي تربيت اجتماعي از ديدگاه امام علي» نشان داد که در کتاب درسي بررسي‌شده، از برخي ابعاد تربيت اجتماعي (از جمله امر به معروف و نهي از منکر) غفلت شده است. بررسي پژوهش‌هاي يادشده و ديگر پژوهش‌هاي انجام‌شده در اين حوزه نشان مي‌دهد که تاکنون در زمينه وضعيت مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي دورة ابتدايي، پژوهش جامعي انجام نشده است و پژوهش پيش رو مي‌تواند در زمينه رفع خلأ‌هاي پژوهشي، فرهنگي و تربيتي در اين حوزه مؤثر باشد.
-
-
- روش پژوهش
-
در اين پژوهش با توجه به ماهيت موضوع از روش تحليل محتوا استفاده شده است. روش تحليل محتوا يکي از روش‌هايي است که در چند دهه اخير به‌شدت رو به گسترش بوده است (کريپيندورف، 1394؛ هولستي، 1373). کرلينجر تحليل محتوا را روشي پژوهشي براي توصيف عيني، منظم و کمّي متغيرها دانسته است (بيابانگرد، 1384، ص390). در اين روش، پژوهشگر مي‌کوشد از طريق مطالعه يک پيام مکتوب يا شفاهي، به داده‌هايي دست يابد تا به کمک آنها به بررسي پرسش‌ها يا فرضيات تحقيق بپردازد (گال و بورگ، 1384). سه مرحله اصلي تحليل محتوا عبارت‌اند از: 1. آماده‌سازي و سازمان‌دهي (مرحله قبل از پيام)؛ 2. بررسي مواد (پيام)؛
3. پردازش نتايج (سرمد، بازرگان و حجازي، 1380).
-
-
- جامعة آماري، نمونه و روش نمونه‌گيري
-
در اين پژوهش، جامعة آماري شامل كليه كتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول در سال تحصيلي 99-98 است. در اين پژوهش از روش نمونه‌گيري هدفمند استفاده شده و 27 جلد از کتابهاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول در نمونه قرار گرفته است.
-
-
- ابزار اندازه‌گيري
-
در اين پژوهش، براي بررسي و تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول، از فهرست وارسي تحليل محتوا استفاده شده است. فرم اوليه تحليل محتوا، در اختيار چهار نفر از صاحب‌نظران اين حوزه (اساتيد رشته‌هاي معارف اسلامي) براي تغيير و اصلاح قرار گرفت كه پس از اعمال نظرات آنها فهرست وارسي تحليل محتواي نهايي تهيه شد.
-
-
- روايي ابزار اندازه‌گيري
-
براي تعيين روايي فهرست وارسي تحليل محتوا، از روش روايي صوري، محتوايي و نظر متخصصان استفاده شده است.
جدول1. مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر
مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر
مصاديق
1. تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي
امام حسين در وصيت‌نامه خويش، درباره هدف قيام خود فرموده است: «هدف من اصلاح امت جدم رسول‌الله، امر به معروف و نهي از منکر و پياده کردن سيره رسول لله و پدرم علي ابن ابي‌طالب است (مطالعات اجتماعي پايه هشتم، ص61).
2. ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر
کدام يک از جملات، به «امر به معروف» و کدام يک به «نهي از منکر» مربوط است؟ (هديه‌هاي آسماني پايه ششم، ص27).
3. شرايط امر به معروف و نهي از منکر
عيب ما را آرام و بي‌صدا مي‌گويد و داد نمي‌زند (هديه‌هاي آسماني پايه چهارم، ص75).
اگر امر به معروف هم مي‌خواهي بکني، خيلي آهسته، مثل آينه باش! (هديه‌هاي آسماني پايه ششم، ص27).
4. مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر
در بعضي موارد نيز براي اينکه ناراحتي خود را از انجام گناهي نشان دهيم، بايد آنجا را ترک کنيم (پيامهاي آسماني پايه نهم، ص113).
5. آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر
تشويق کردن ديگران به کارهاي خوب چه اثري دارد؟ (هديه‌هاي آسماني پايه ششم، ص26).
6. پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر
اگر هرکس با توجيه و بهانه‌‌هاي مختلف از انجام مسئوليت همگاني امر به معروف و نهي از منکر شانه خالي کند، چه اتفاقي در جامعه خواهد افتاد؟ مردم نسبت به سرنوشت ديگران بي‌تفاوت مي‌شوند؛ کارهاي نادرست و ناپسند در جامعه رواج مي‌يابد و.... (پيامهاي آسماني پايه نهم، ص112).
7. شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر
براي اينکه تأثير امر به معروف و نهي از منکر بيشتر شود، خوب است خودمان به آنچه ديگران را به آن توصيه مي‌کنيم، عمل کنيم و کاري را که از آن نهي مي‌کنيم، انجام ندهيم (پيامهاي آسماني پايه نهم، ص115).
8. موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر
به من چه ارتباطي دارد؟ مگر من مسئول کارهاي مردم هستم؟... من خجالت مي‌کشم چيزي بگويم. اگر من را جلوي ديگران ضايع بکند، چه؟! (پيامهاي آسماني پايه نهم، ص109).
9. موانع پذيرش امر به معروف و نهي ازمنکر
عجب و خودپسندي يکي از موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر مي‌باشد (عدم ذکر در کتابهاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول).
-
-
- پايايي ابزار اندازه‌گيري
-
براي تأمين پايايي ابزار اندازه‌گيري، از روش ويليام اسکات (1391) استفاده شد؛ بدين‌صورت كه فرم تحليل محتوا در اختيار چهار نفر از اساتيد معارف اسلامي قرار گرفت که ضريب توافق آنها بر اساس داده‌هاي ذيل، 91 درصد به‌دست آمد.
C.R=توافق مورد های مقوله مقوله ها کل ×100 C.R=8+7+8+632 ×100=91
-
-
- تعيين واحدهاي تحليل
-
براي تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي، در اين پژوهش متن، تصوير، پرسش و فعاليت، بررسي شده و واحد تحليل، مضمون در نظر گرفته شده است.
-
-
- شيوه تحليل داده‌ها
-
در اين پژوهش از روشهاي آمار توصيفي براي تحليل داده‌ها استفاده شده است. در اين زمينه از شاخص‌هاي گرايش مرکزي همچون فراواني و درصد استفاده شده است. ابتدا مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي هر پايه تحصيلي شمارش شد و سپس مجموع فراواني و درصد هر مؤلفه محاسبه گرديد. در پايان نيز مجموع فراواني و درصد مؤلفه‌ها براي هر دو دورة ابتدايي و متوسطه اول به صورت جداگانه محاسبه شد.
-
-
- يافته‌ها
-
در اين بخش يافته‌هاي پژوهش بر مبناي پرسش‌هاي پژوهش ارائه مي‌شود.
-
-
-
- الف) تحليل محتواي کتابهاي درسي پايه اول تا سوم ابتدايي از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
بررسي کتابهاي درسي پايه اول تا سوم ابتدايي نشان مي‌دهد که در کتابهاي درسي اين سه پايه، هيچ اشاره‌اي به مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر نشده است.
-
-
-
- ب) تحليل محتواي کتابهاي درسي پايه چهارم ابتدايي از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
جدول1. فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه چهارم ابتدايي
کتابهاي درسي
مؤلفه‌ها
هديه‌هاي آسماني
مطالعات اجتماعي
فارسي
مجموع
درصد
1. تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي
2
0
0
2
25
2. ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر
4
0
0
4
50
3. شرايط امر به معروف و نهي از منکر
1
0
0
1
12.5
4. مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
5. آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
6. پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
7. شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر
0
0
0
0
0
8. موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر
1
0
0
1
12.5
9. موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
مجموع
8
0
0
8
100
درصد
100
0
0
100
مطابق با جدول 1، فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه چهارم ابتدايي 8 است. به ترتيب به مؤلفه‌هاي «ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 4 (50 درصد)، «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» با فراواني 2 (25 درصد)، «شرايط امر به معروف و نهي از منکر»، و «موانع و آفات بازدارنده از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر» هر کدام با فراواني 1 (12.5 درصد) بيشتر توجه شده و به ديگر مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر هيچ اشاره‌اي نشده است.
-
-
-
- ج) تحليل محتواي کتابهاي درسي پايه پنجم ابتدايي از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
جدول2. فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه پنجم ابتدايي
کتابهاي درسي
مؤلفه‌ها
هديه‌هاي آسماني
مطالعات اجتماعي
فارسي
مجموع
درصد
1. تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي
4
1
0
5
50
2. ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر
5
0
0
5
50
3. شرايط امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
4. مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
5. آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
6. پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
7. شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر
0
0
0
0
0
8. موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
9. موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
مجموع
9
1
0
10
100
درصد
90
10
0
100
مطابق با جدول 2، فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه پنجم ابتدايي 10 است. مؤلفه‌هاي «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» و «ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر» هر کدام داراي فراواني 5 هستند. در کتابهاي اين پايه تحصيلي به مؤلفه‌هاي ديگر هيچ اشاره‌اي نشده است.
-
-
-
- د) تحليل محتواي کتابهاي درسي پايه ششم ابتدايي از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
جدول3. فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه ششم ابتدايي
کتابهاي درسي
مؤلفه‌ها
هديه‌هاي آسماني
مطالعات اجتماعي
تفکر و پژوهش
فارسي
مجموع
درصد
1. تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي
3
0
0
0
3
20
2. ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر
9
0
0
0
9
60
3. شرايط امر به معروف و نهي از منکر
2
0
0
0
2
13.3
4. مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
5. آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر
1
0
0
0
1
6.7
6. پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
7. شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر
0
0
0
0
0
0
8. موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
9. موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
مجموع
15
0
0
0
15
100
درصد
100
0
0
0
100
مطابق با جدول 3، در کتابهاي درسي پايه ششم ابتدايي، در مجموع پانزده مرتبه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر توجه شده است. به ترتيب به مؤلفه‌هاي «ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 9، «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» با فراواني 3، «شرايط امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 2 و «آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 1 بيشتر توجه شده و به مؤلفه‌هاي ديگر اشاره نشده است.
-
-
-
- ه) جمع‌بندي تحليل محتواي کتابهاي درسي دورة ابتدايي از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
جدول4. فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي دورة ابتدايي
پايه
مؤلفه‌ها
اول تا سوم
چهارم
پنجم
ششم
مجموع
درصد
1. تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي
0
2
5
3
10
30.3
2. ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر
0
4
5
9
18
54.5
3. شرايط امر به معروف و نهي از منکر
0
1
0
2
3
9.1
4. مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
5. آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
1
1
3
6. پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
7. شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر
0
0
0
0
0
0
8. موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و
نهي از منکر
0
1
0
0
1
3
9. موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
مجموع
0
8
10
15
33
100
درصد
0
24.2
30.3
45.4
100
مطابق با جدول 4، در مجموع در کتابهاي درسي دورة ابتدايي، 33 مرتبه به مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر اشاره شده است. در کتابهاي درسي اين دوره به ترتيب به مؤلفه‌هاي «ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 18 (54.5 درصد)، «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» با فراواني 10 (30.3 درصد) بيشتر توجه شده و به مؤلفه‌هاي «شرايط امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 3 (9.1 درصد) و مؤلفه‌هاي «آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر» و «موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر» هر کدام با فراواني 1 (3 درصد)، کمتر توجه شده است و به مؤلفه‌هاي «مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر»، «پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر»، «شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر» و «موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر» هيچ اشاره‌اي نشده است.
-
-
-
- و) تحليل محتواي کتابهاي درسي پايه هفتم متوسطه اول از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
تحليل و بررسي کتابهاي درسي پايه هفتم متوسطه اول نشان داد که در کتابهاي درسي اين پايه هيچ اشاره‌اي به مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر نشده است.
-
-
-
- ز) تحليل محتواي کتابهاي درسي پايه هشتم متوسطه اول از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
جدول5. فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه هشتم متوسطه اول
کتابهاي درسي
مؤلفه‌ها
پيامهاي آسماني
مطالعات اجتماعي
فارسي
تفکر و سبک زندگي
مجموع
درصد
1. تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي
2
2
0
1
5
71.4
2. ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و
نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
3. شرايط امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
4. مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
5. آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و
نهي از منکر
0
0
0
2
2
28.6
6. پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
7. شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر
0
0
0
0
0
0
8. موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
9. موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
مجموع
2
2
0
3
7
100
درصد
28.6
28.6
0
42.8
100
مطابق با جدول 5، فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه هشتم، 7 است. به مؤلفه‌هاي «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» با فراواني 5 و مؤلفه «آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 2 بيشتر توجه شده و به ديگر مؤلفه‌ها هيچ اشاره‌اي نشده است.
-
-
-
- ح) تحليل محتواي کتابهاي درسي پايه نهم متوسطه اول از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
جدول6. فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه نهم متوسطه اول
کتابهاي درسي
مؤلفه‌ها
پيامهاي آسماني
مطالعات اجتماعي
فارسي
مجموع
درصد
1. تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي
13
2
0
15
28.8
2. ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر
5
0
0
5
9.6
3. شرايط امر به معروف و نهي از منکر
1
0
0
1
1.9
4. مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر
6
0
0
6
11.5
5. آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر
5
0
0
5
9.6
6. پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر
12
0
0
12
23
7. شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر
1
0
0
1
1.9
8. موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر
7
0
0
7
13.5
9. موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
.
مجموع
50
2
0
52
100
درصد
96.1
3.9
0
100
مطابق با جدول 6، در کتابهاي درسي پايه نهم، 52 مرتبه به مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر اشاره شده است. در کتابهاي درسي اين پايه به ترتيب به مؤلفه‌هاي «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» با فراواني 15 (28.8 درصد)، «پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 12 (23 درصد)، بيشتر توجه شده و به مؤلفه‌هاي «موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 7 (13.5 درصد)، «مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 6 (11.5 درصد) و مؤلفه‌هاي «ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر» و «آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر» هر کدام با فراواني 5 (9.6 درصد) و مؤلفه‌هاي «شرايط امر به معروف و نهي از منکر» و «شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر» هر کدام با فراواني 1 کمتر توجه شده و به مؤلفه «موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر» هيچ اشاره‌اي نشده است.
-
-
-
- ط) جمع‌بندي تحليل محتواي کتابهاي درسي دوره متوسطه اول از نظر توجه به مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر
-
-
جدول7. فراواني مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي دوره متوسطه اول
پايه
مؤلفه‌ها
هفتم
هشتم
نهم
مجموع
درصد
1. تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي
0
5
15
20
33.9
2. ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر
0
0
5
5
8.5
3. شرايط امر به معروف و نهي از منکر
0
0
1
1
1.7
4. مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر
0
0
6
6
10.2
5. آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر
0
2
5
7
11.9
6. پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر
0
0
12
12
20.3
7. شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر
0
0
1
1
1.7
8. موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر
0
0
7
7
11.9
9. موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
مجموع
0
7
52
59
100
درصد
0
11.9
88.1
100
مطابق با جدول 7، در کتابهاي درسي دوره متوسطه اول، در مجموع 59 مرتبه به مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر اشاره شده است. در کتابهاي درسي اين دوره به ترتيب به مؤلفه‌هاي «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» با فراواني 20 (33.9 درصد)، «پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 12 (20.3 درصد) بيشتر توجه شده است و به مؤلفه‌هاي «آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر» و «موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر» هر کدام با فراواني 7 (11.9 درصد)، «مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 6 (10.2 درصد)، «ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 5 (8.5 درصد)، مؤلفه‌هاي «شرايط امر به معروف و نهي از منکر» و «شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر» هر کدام با فراواني 1 (1.7 درصد) کمتر توجه شده و به مؤلفه «موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر» هيچ اشاره‌اي نشده است.
-
- نتيجه‌گيري
در اين پژوهش جايگاه فريضه امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول بررسي شد. يافته‌هاي اين پژوهش نشان داد:
1. در کتابهاي درسي دورة ابتدايي به ترتيب به مؤلفه‌هاي «ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 18 (54.5 درصد)، «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» با فراواني 10 (30.3 درصد) بيشتر توجه شده است و به مؤلفه‌هاي «شرايط امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 3 (9.1 درصد) و مؤلفه‌هاي «آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر» و «موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر» هر کدام با فراواني 1 (3 درصد)، کمتر توجه شده و به مؤلفه‌هاي «مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر»، «پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر»، «شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر» و «موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر» هيچ اشاره‌اي نشده است.
2. در کتابهاي درسي دوره متوسطه اول به ترتيب به مؤلفه‌هاي «تبيين امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان يک وظيفه ديني و اجتماعي» با فراواني 20 (33.9 درصد)، «پيامدهاي ترک امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 12 (20.3 درصد) بيشتر توجه شده است و به مؤلفه‌هاي «آثار و برکات فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منکر» و «موانع و آفات بازدارنده افراد از انجام فريضه امر به معروف و نهي از منکر» هر کدام با فراواني 7 (11.9 درصد)، «مراتب و روشهاي امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 6 (10.2 درصد)، «ارائه الگوهاي عملي و ملموس امر به معروف و نهي از منکر» با فراواني 5 (8.5 درصد)، مؤلفه‌هاي «شرايط امر به معروف و نهي از منکر» و «شرايط آمر به معروف و ناهي از منکر» هر کدام با فراواني 1 (1.7 درصد) کمتر توجه شده و به مؤلفه «موانع پذيرش امر به معروف و نهي از منکر» هيچ اشاره‌اي نشده است.
يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد که در کتابهاي درسي پايه‌هاي اول، دوم و سوم ابتدايي و همچنين در پايه هفتم متوسطه اول هيچ اشاره‌اي به فريضه امر به معروف و نهي از منکر نشده است. همچنين در کتابهاي بررسي‌شده، از برخي مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر غفلت شده است. در مجموع، يافته‌هاي اين پژوهش نشان‌دهنده اين است که در کتابهاي درسي دورة ابتدايي و متوسطه اول، توجه متعادل و متوازني به مؤلفه‌هاي فريضه امر به معروف و نهي از منکر صورت نگرفته است. يافته‌هاي اين پژوهش با نتايج تحقيقات ايزدي (1390)، شامس (1394) و نجفي (1394) همسو مي‌باشد. ايزدي (1390) در پژوهش خود نشان داد که در کتاب درسي «پيامهاي آسمان» پايه اول راهنمايي به برخي از مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر توجه نشده است. شامس (1394) نيز در پژوهش خود نشان داد که در کتابهاي «فارسي» و «مطالعات اجتماعي» پايه ششم ابتدايي، از برخي مؤلفه‌هاي امر به معروف و نهي از منکر غفلت شده است. نجفي (1394) در پژوهش خود نشان داد که در کتاب درسي «تفکر و سبک زندگي»، از برخي ابعاد تربيت اجتماعي (از جمله امر به معروف و نهي از منکر) غفلت شده است.
در پايان با توجه به يافته‌هاي پژوهش، پيشنهادهاي زير ارائه مي‌شود:
1. با توجه به تأکيد آيات و روايات بر اهميت فريضه امر به معروف و نهي از منکر، توصيه مي‌شود در کتابهاي درسي هر پاية تحصيلي، دست‌كم يک درس به موضوع امر به معروف و نهي از منکر اختصاص داده و به مؤلفه‌هاي مغفول توجه جدي‌تري مبذول شود.
2. در دورة ابتدايي مطالب درسي بايد به صورت عملي، ملموس و متناسب با رشد شناختي دانش‌آموزان اين سنين ارائه شود و از پرداختن به مسائل انتزاعي و استدلال‌هاي خشک و غيرملموس بايد خودداري كرد. بايد توجه داشت که ذکر مراتبي از امر به معروف و نهي از منکر که با جبر و زور همراه است، مناسب با روحيه لطيف کودکان نيست و بايد از بيان آنها خودداري کرد.
3. با کمک گرفتن از متخصصان ادبيات کودک، صاحب‌نظران حوزه «فلسفه براي کودکان» و متخصصان روان‌شناسي، مضامين فريضه امر به معروف و نهي از منکر در کتابهاي درسي پايه‌هاي اول تا سوم ابتدايي نيز گنجانده شود و علاوه بر آن در کتابهاي ادبيات کودک به تبيين اين فريضه توجه شود. در اين پايه‌هاي تحصيلي، اشاره به داستان‌هايي در اين زمينه و ارائه نمونه‌هايي که در محيط اطراف کودکان رخ داده است، بهتر از هر بياني مي‌تواند اين مسئله و نحوه صحيح آن را براي كودكان تفهيم كند و رغبت و علاقه آنها را برانگيزد.
- قرآن کريم، 1386، ترجمه: ناصر مکارم شيرازي، مشهد، آستان قدس رضوي.
- نهج البلاغه، 1387، ترجمه: محمد دشتي، قم، جمال.
- ايزدي، عاليه، 1390، ميزان توجه به امر به معروف و نهي از منکر در برنامه درسي پيامهاي آسماني اول راهنمايي، پايان‌نامه کارشناسي ارشد علوم تربيتي، دانشگاه آزاد واحد مرودشت.
- بسيج، احمدرضا، 1389، امر به معروف و نهي از منکر در ساحت حقوق شهروندي، شهرکرد، سدره.
- ﺑﯿﺎﻧﺎت آﯾﺖاﷲ ﺧﺎﻣﻨﻪاي ﻣﺪﻇﻠﻪاﻟﻌﺎﻟﯽ، 1379، بيانات مقام معظم رهبري در پيام به نخستين اجلاس پژوهشي امر به معروف و نهي از منکر.
- ﺑﯿﺎﻧﺎت آﯾﺖاﷲ ﺧﺎﻣﻨﻪاي ﻣﺪﻇﻠﻪاﻟﻌﺎﻟﯽ، 1374، بيانات مقام معظم رهبري در ديدار جمعي از پاسداران.
- بيابانگرد، اسماعيل، 1384، روشهاي تحقيق در روان‌شناسي و علوم تربيتي، تهران، دوران.
- جوادي آملي، عبدالله، 1392، مفاتيح الحيات، قم، اسراء.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، 1398، کتاب درسي هويت اجتماعي، پايه دوازدهم، تهران، وزارت آموزش و پرورش.
- سرمد، زهره، بازرگان، عباس، و الهه حجازي، 1380، روشهاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران، آگه.
- سروش، محمد، و سيدمحمد مقدس‌نيا، 1383، امر به معروف و نهي از منکر، قم، زمزم هدايت.
- شامس، عبدالرضا، 1394، تحليل محتواي کتب علوم انساني پايه ششم ابتدايي از نظر ميزان توجه به مؤلفه‌هاي فروع دين اسلام، پايان‌نامه کارشناسي ارشد علوم تربيتي، دانشگاه آزاد واحد مرودشت.
- صافي، احمد، 1388، سازمان و اداره امور مدارس، تهران، رشد.
- فتح‌آبادي، محمود، 1388، «آسيب‌شناسي امر به معروف و نهي از منکر در دوره‌هاي تاريخي»، مجموعه مقالات همايش ملي نقش امر به معروف و نهي از منکر در حقوق شهروندي و مردم‌سالاري ديني، شيراز، دانشگاه شيراز.
- کريپندورف، کلوس، 1394، تحليل محتوا، مباني روش‌شناسي، ترجمه: هوشنگ نايبي، تهران، ني.
- کوک، مايکل، 1386، امر به معروف و نهي از منکر در انديشه اسلامي، ترجمه: احمد نمايي، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي.
- كليني، محمد يعقوب، 1388، اصول كافي، ترجمه: جواد مصطفوي، تهران، اسماعيليه.
- گال، مرديت؛ بورگ، والتر، 1384، روشهاي تحقيق کمي و کيفي در علوم تربيتي و روان‌شناسي، ترجمه: نصر و ديگران، تهران، سمت.
- مجلسي، محمدباقر ، 1403ق، بحار الانوار، بيروت، مؤسسه الوفا.
- مسعودي، محمداسحاق، 1393، آموزش ملي امر به معروف و نهي از منکر، تهران، پيام آزادي.
- مصباح يزدي، محمدتقي، 1382، دروس فلسفه اخلاق، تهران، اطلاعات.
- ـــــ ، 1389، بزرگ‌ترين فريضه، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- مطهري، مرتضي، 1377، مجموعه آثار، قم، صدرا.
- ـــــ ، 1387، ده گفتار، قم، صدرا.
- مکارم شيرازي، ناصر، 1374، تفسير نمونه، تهران، دار الکتاب اسلاميه.
- منصور، جهانگير، 1379، قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، تهران، دوران.
- نيکلس، ادري و هاوارد، 1381، راهنماي عملي برنامه‌ريزي درسي، ترجمه: داريوش دهقان، تهران، قدياني.
- وزارت آموزش و پرورش، 1398، كتاب‌هاي درسي دوره‌هاي ابتدايي در سال تحصيلي ۱۳97 – ۱۳98.
- هولستي، ال.آر، 1374، تحليل محتوا در علوم اجتماعي و انساني، ترجمه: نادر سالارزاده، تهران، دانشگاه علامه طباطبايي.
- يارمحمديان، محمدحسين، 1390، اصول برنامه‌ريزي درسي، تهران، يادواره کتاب.
- Altabach, P. C. (1991). Textbook in American society: Politics, and Pedagogy. Albany, NY: state university of New York Press.
- Unesco,(2005). A comprehensive strategy for Textbooks and learning Materials,Unesco,Paris.
