اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال شانزدهم، شماره دوم، پیاپی 32، پاییز و زمستان 1403، صفحات 21-38

    برنامة درسی تربیت اخلاقی فضیلت‌گرایی اسلامی از منظر فارابی

    نویسندگان:
    ✍️ رسول توکلی / دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی / r.tavakoli@63.gmail.com
    محمدجواد زارعان / دانشیار گروه علوم تربیتی جامعة المصطفی العالمیة / mjzarean@gmail.com
    علی لطیفی / استادیار گروه علوم تربیتی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه / salehlatifi@gmail.com
    doi 10.22034/eslampajoheshha.2025.2021897
    چکیده: 
    در دنیای امروز پرداختن به اخلاق و تربیت اخلاقی در قالب برنامۀ درسی مشخص ضروری است. این برنامه بر اساس نظرات اندیشمندان فضیلت‌گرای مسلمان می‌تواند مسیر مشخصی را پیش روی نظام‌های آموزشی قرار دهد. فارابی تلاش دارد تا بر اساس «فضیلت»، نظام اخلاقی اسلامی را شکل ‌دهد. این پژوهش با روش استنتاجی، برنامة درسی تربیت اخلاقی را از منظر ایشان بیان می‌کند. نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که هدف غایی در نگاه فارابی سعادت است و کسب فضایل، به‌عنوان هدف میانی برای دستیابی به هدف غایی بیان شده است. در بخش محتوای برنامة درسی چنین به‌دست آمد که فارابی محتوا را فضایلی می‌داند که در راستای سعادت باشند و گام‌هایی کاربردی برای شکل‌گیری فضایل بیان می‌کند. همچنین می‌توان روش‌های «فراهم کردن موقعیت‌های مشابه عمل»، «عمل وارونه»، «گفت‌وگوی برهانی، اقناعی و اکراهی»، «احتذاء» و «مقایسة لذت‌ها» را از آثار فارابی به‌دست آورد. در ارزیابی نیز فارابی محور اصلی را سنجش فضایل اخلاقی و ملکه شدن آنها می‌داند که این با سهولت در انجام عمل نیک و ترک عمل زشت، قابل ارزیابی است.
    Article data in English (انگلیسی)
    Title: 
    Islamic Moral Education Curriculum Based on Virtue Ethics from Farabi's Point of View
    Abstract: 
    It is necessary to have ethics and moral education in the form of a specific curriculum today. Based on the opinions of Muslim virtue ethics scholars, this curriculum can provide a clear path for educational systems. Farabi tries to form the Islamic moral system based on "virtue". Using an inferential method, this research describes the moral education curriculum from his point of view. According to the results of this research, Farabi’s ultimate goal is ‘prosperity’ and he mentions acquiring virtues as an intermediate goal in order to achieve the ultimate goal. Considering the content of the curriculum, Farabi suggests the content to be virtues that are in line with prosperity and expresses practical steps for the formation of virtues. In addition, some methods can be obtained from Farabi's works, including "providing situations similar to action", "inverted action", "argumentative, persuasive and reluctant dialogue", "obedience" and "comparison of pleasures". Farabi believes the main evaluation factor is to examine moral virtues and whether they are a habitual disposition or not, which can be easily evaluated by doing good deeds and abandoning bad deeds.
    • ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌عبدالله (1376). الاهیات من کتاب الشفاء. تحقیق: حسن حسن‌زادة آملی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم.
    • ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌عبدالله (1379). النجاة. تهران: دانشگاه تهران.
    • اسلامیان، مرضیه و کشتی‌آرای، نرگس (1393). تبیین مؤلفه‌های برنامة درسی مبتنی‌بر دیدگاه‌های تربیتی افلاطون و فارابی. پژوهش در برنامه‌ریزی درسی، 11 (13)، 18ـ33.
    • ایمانی، محسن و بابائی، محمداسماعیل (1387). ارزش‌شناسی فارابی و دلالت‌های آن در تربیت اخلاقی (با تأکید بر اهداف اصول و روش‌ها). تربیت اسلامی، 3 (7)، 81ـ104.
    • آرمند، محمد و مهرمحمدی، محمود (1388). نقد و بررسی الگوی تربیت منش لیکونا بر اساس آرای علامه طباطبائی. مطالعات برنامة درسی، 4 (13 و 14)، 25ـ62.
    • بهارنژاد، زکریا (1392). فضیلت از دیدگاه فارابی. فلسفه و کلام اسلامی آینة معرفت، 12 (36)، 117ـ146.
    • جرجانی، علی ‌بن ‌محمد (1370). التعریفات. تهران: ناصرخسرو.
    • حسنی، محمد؛ چناری، مهین؛ وجدانی، فاطمه؛ سجادیه، نرگس؛ نامی، شمسی؛ سلمان ماهینی، سکینه؛ اشعری، زهرا؛ غلام آزاد، سهیلا و بیگدلی، شعله (1394). رویکردهای نوین در تربیت اخلاقی. تهران: مؤسسة فرهنگی مدرسة برهان (انتشارات مدرسه).
    • خسروی، زهره و باقری، خسرو (1387). راهنمای درونی کردن ارزش‌‌های اخلاقی از طریق برنامة درسی. مطالعات برنامة درسی، 2 (8)، 81ـ105.
    • خلیل‌خانی، وحیدرضا؛ ناطقی، فائزه و رحیمی، عبدالله (1398). طراحی الگوی برنامة درسی تربیت اخلاقی در آموزش ابتدایی بر مبنای آموزه‌های اخلاقی قرآن کریم بر اساس تفسیر المیزان. مجلة قرآن و طب، 4 (2)، 118ـ124.
    • داودی، محمد، بهشتی، سعید و بهشتی، محمد (1399). فلسفه‌های تعلیم و تربیت در تمدن اسلامی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    • دهقانی فیروزآبادی، وحید و بنیانی، محمد (1393). بررسی تطبیقی سعادت از دیدگاه فارابی و علامه طباطبائی. اخلاق، 4 (16)، 67ـ100.
    • ریاضی، اعظم؛ میرزامحمدی، محمدحسن و ایمانی، محسن (1400). بررسی تطبیقی ویژگی‌های معلم از دیدگاه فارابی و شهید ثانی و ارائة دستاوردهای آن برای نظام تربیت معلم در ایران. پژوهش‌نامة تربیتی، 16 (65)، 1ـ24.
    • شریعتمداری، علی (1370). جامعه و تعلیم و تربیت. تهران: مؤسسة امیرکبیر.
    • صدرالمتألهین، صدرالدین محمد بن ‌ابراهیم (1368). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. قم: مکتبة المصطفوی.
    • عباسی، ذکیا؛ ملکی، حسن؛ عباس‌پور، عباس و بهشتی، سعید (1396). بررسی عناصر الگوی برنامة درسی تربیت اخلاقی در آموزش عالی بر مبنای قرآن کریم بر اساس تفسیر المیزان. پژوهش‌های کیفی در برنامة درسی، 2 (8)، 1ـ27.
    • عقیلی، سیدرمضان؛ علم‌الهدی، جمیله و فتحی واجارگاه، کوروش (1397). طراحی الگوی برنامة درسی تربیت اخلاقی در دورة ابتدایی نظام آموزشی ایران. تدریس‌پژوهی، 6 (4)، 1ـ23.
    • فارابی، ابونصر محمد بن ‌محمد (1384). سعادت از نگاه فارابی. ترجمة علی‌اکبر جابری. قم: دارالهدی.
    • فارابی، ابونصر محمد بن ‌محمد (1405ق). فصول منتزعه. حققه و قدم له و علق علیه فوزی متری نجار. الطبعة الثانیة. تهران: المکتبة الزهرا.
    • فارابی، ابونصر محمد بن ‌محمد (1413ق). الاعمال الفلسفیه. بیروت: دارالمناهل.
    • فارابی، ابونصر محمد بن ‌محمد (1995م). آراء اهل المدینة الفاضلة. بیروت: دار مکتبة الهلال.
    • فارابی، ابونصر محمد بن ‌محمد (1996م). کتاب السیاسة المدنیة. بیروت: دار مکتبة الهلال.
    • کاظمی، حمیدرضا؛ شاملی، عباسعلی و ملکی، حسن (1390). برنامة درسی ابزاری برای نیل به تربیت اخلاقی. اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 3 (2)، 77ـ97.
    • کیان، مرجان و نظام‌الاسلامی، فهیمه (1393). تبیین و تحلیلی بر مفاهیم تربیتی ـ اخلاقی از نظر فارابی، کومنیوس و روسو. اخلاق، 4 (13)، 67ـ93.
    • ملکی، حسن (1394). برنام‌ریزی درسی (راهنمای عمل). مشهد: پیام اندیشه.
    • مهرمحمدی، محمود (1397). برنامة درسی. در: علوم تربیتی؛ ماهیت و قلمرو آن. تدوین جمعی از نویسندگان زیر نظر علی‌محمد کاردان. تهران: سمت.
    • میرزامحمدی، محمدحسن (1392). بررسی نظریة شناخت فارابی و دلالت‌های آن در تعلیم و تربیت (با تأکید بر برنامة درسی). تربیت اسلامی، 8 (16)، 163ـ183.
    • هاشم‌زاده، سیدعلی‌اصغر (1398). بررسی کاربست اخلاق فضیلت در تربیت اخلاقی؛ چالش‌ها و فرصت‌ها. اخلاق‌پژوهی، 2 (5)، 47ـ76.
    • هاشمی، فاطمه و نوروزی، رضاعلی (1389). تحلیلی بر تربیت اخلاقی از دیدگاه فارابی. معرفت اخلاقی، 2 (1)، 95ـ114.
    • یارمحمدیان، حسن (1388). اصول برنامه‌ریزی درسی. تهران: یادوارة کتاب.
    • Lickona, T (2006). Character Education: Restoring Virtue to the Mission of Schools. In: L. E. Harrison & J. Kagan (Eds.). Developing Cultures: Essays on Cultural Change (p. 57ـ76). New York: Routledge Taylor & Francis Group.
    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    توکلی، رسول، زارعان، محمدجواد، لطیفی، علی.(1403) برنامة درسی تربیت اخلاقی فضیلت‌گرایی اسلامی از منظر فارابی. دو فصلنامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 16(2)، 21-38 https://doi.org/10.22034/eslampajoheshha.2025.2021897

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    رسول توکلی؛ محمدجواد زارعان؛ علی لطیفی."برنامة درسی تربیت اخلاقی فضیلت‌گرایی اسلامی از منظر فارابی". دو فصلنامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 16، 2، 1403، 21-38

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    توکلی، رسول، زارعان، محمدجواد، لطیفی، علی.(1403) 'برنامة درسی تربیت اخلاقی فضیلت‌گرایی اسلامی از منظر فارابی'، دو فصلنامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 16(2), pp. 21-38

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    توکلی، رسول، زارعان، محمدجواد، لطیفی، علی. برنامة درسی تربیت اخلاقی فضیلت‌گرایی اسلامی از منظر فارابی. اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 16, 1403؛ 16(2): 21-38