سنتزپژوهی مقالات علمی سبک زندگی اسلامی در مطالعات ایران
/ دکترای مدیریت دولتی، واحد نقده، دانشگاه آزاد اسلامی، نقده، ایران / alihediyat1365@gmail.comArticle data in English (انگلیسی)
مقدمه
گرايش به مطالعة سبک زندگي، به‌ويژه سبک زندگی اسلامي، به‌دليل اينکه ماهيت آن جنبه‌های گوناگونی از زندگی را پوشش مي‌دهد، در سال‌های اخير افزايش يافته است. سبک زندگی و قلمروهاي آن از مباحث بسيار ضروری جامعة کنونی ماست؛ زيرا زندگی پيچيدة انسان امروزی با رشد و پيشرفت فناوری و سهولت در دسترسی به انواع اطلاعات مفيد و غيرمفيد و فروريختن مرزهای اجتماعي، فرهنگی و حتی جغرافيايي، با چالش‌های فراوانی روبه‌روست؛ همچون جهانی‌شدن و بومی ماندن؛ بحران جمعيت؛ بحران سلامتی و تغذيه؛ دگرگوني‌های فناوري؛ اثرات فناوری نوين ارتباطی بر مهارت‌های اجتماعی و اخلاقيات؛ مشکلات خانوادگی و... .
غفلت از مسئلة سبک زندگی مي‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذيری بر پيکرة جامعه وارد کند. وقتی افراد نتوانند ميان شيوة زندگی خود، باورها و ارزش‌هايشان ارتباط برقرار کنند، بعد از مدتی ممکن است دست از باورها و ارزش‌های خود بشويند و آنان را ناکارآمد تلقی کنند و برای اينکه توجيهی برای سبک زندگی غيراسلامی خود داشته باشند، باورها و ارزش‌های اسلامی را زير سؤال مي‌برند (ترکاشوند و همکاران، 1398).
سبک زندگی به «روش سلوک در حيات فردی و اجتماعي» يا به «مجموعه‌ای منظم و به‌هم‌مرتبط از رفتارهای افراد در زندگی فردی و اجتماعی که مبتنی بر يک سری بينش‌ها و ارزش‌های برآمده از آنهاست» گفته مي‌شود (فقيهي، 1396). سبک زندگی مديران که براساس تجربيات اولية زندگی شکل مي‌گيرد، بر رفتار و عملکرد کارکنان در محل کار تأثير مي‌گذارد (جيا و همکاران، 2022، ص 1). اين در حالی است که سنگين‌ترين بار بيماری در ايالات متحده به جنبه‌های رفتار فردی مربوط مي‌شود؛ به‌ويژه الگوهای رفتاری طولاني‌مدت، که اغلب به آن «سبک زندگي» مي‌گويند (برانچ، 1988، ص 71).
ازهمین‌رو در نهضت‌های بيداری اسلامي، بايد تجربة تلخ و دهشتناك تبعيت از غرب در زمینة سياست و اخلاق و رفتار و سبك زندگی مورد توجه دائم باشد. كشورهای مسلمان در بيش از يك قرن تبعيت از فرهنگ و سياست دولت‌های مستكبر، به آفات مهلكی همچون وابستگی و ذلت سياسي، فلاكت و فقر اقتصادي، سقوط فضيلت و اخلاق، و عقب‌‌ماندگی خجلت‌‌آور علمی دچار شدند و اين درحالی بود كه امت اسلامی از سابقه‌‌ای افتخارانگيز در همة اين عرصه‌‌ها برخوردار بود (بيانات رهبر معظم انقلاب، 1392). در ديدگاه اسلام، زندگی سعادتمندانه زمانی است که انسان در شرايط جسمی و روحی خوب باشد و احساس لذت و قناعت داشته باشد و اين مي‌تواند تعادل و سادگی در زندگی را حفظ کند (هادي، 2021، ص 155) و از اين طريق به‌سمت تعالی و فتوح معنوی حرکت کنند. براين‌اساس ارزش‌های سبک زندگی حس هويت اجتماعی فرد را تضمين مي‌کنند (کاملر، 1984، ص 69) و حس هويت اجتماعی براساس ارزش‌های سبک زندگی اسلامی ارتقا مي‌يابد.
در طی جست‌وجوی حرفه‌ای پژوهشگران در پايگاه‌های استنادي، مطالعة سنتزپژوهي (فراترکيب) در حوزة متغير پژوهش يافت نشد که نشانگر جديد بودن و نوآوری پژوهش حاضر است؛ اما در نتايج جستوجو، مطالعات فراتحليل ناظر به سبک زندگی اسلامی به‌دست آمد که با توجه به ماهيت فراتحليل، در زمرة مطالعات کمّی قرار دارند. در ادامه، مواردی از مطالعات به‌اختصار معرفی مي‌شوند.
فراتحليل سبک زندگی با متغيرهای همبستة آن، در پژوهش گنجی و همکاران (1396) مورد بررسی قرار گرفت و براساس يافتة سبک زندگي، ريشه‌‌های جامعه‌‌شناختی و روان‌شناختی طولانی دارد. همچنين ميانگين اندازة اثر کلی مطالعات مورد بررسی قرار گرفت که در اثرات ثابت برابر 385/0 و برای اثرات تصادفی برابر 363/0 بود. اندازة اثر تمام مطالعات مورد بررسی در سطوح 95/0 تا 99/0 معنادار بود.
یافته‌های پژوهش نيازی و همکاران (1396) با عنوان «فراتحليل مطالعات دينداری و سبک زندگی در ايران (پژوهش‌های منتشرشده در سال‌هاي 1390ـ1395)»، حکايت از نا‌همگنی اندازة اثر و عدم سوگيری انتشار مطالعات مورد بررسی داشتند. اندازة اثر يا ضريب تأثير دينداری بر سبک زندگي، معادل 314/0 است که برحسب نظام تفسيری کوهن، در حد متوسطی ارزيابی مي‌شود. همچنين دينداری زنان نسبت‌به مردان، افراد جوان نسبت‌به افراد بزرگ‌سال و افراد با تحصيلات فوق‌ديپلم و بالاتر نسبت‌به افراد با تحصيلات ديپلم و پايين‌تر، تأثير بيشتری بر سبک زندگي آنان دارد.
احمدی و همکاران (1398) در مطالعة فراتحليل مطالعات سبک زندگی در پژوهش‌های ايرانی و براساس نتايج نظريات بورديو، گيدنز، وبلن و زيمل، بيشترين کاربرد را در تحقيقات ايرانی مرتبط با سبک زندگی داشته‌اند. در 31 مقالة مورد بررسي، تعداد 31 گونه سبک زندگی يافت شده است؛ اما در اين ميان، سبک زندگی مدرن تظاهری ـ مصرفی بيشترين کاربرد را در مقالات داشته و در تقابل با سبک زندگی سنتي، شبه‌سنتی و سبک زندگی دينی به‌کار برده شده است.
واحديان و همکاران (1400) به بررسی «فراتحليل مطالعات عوامل مؤثر بر سبک زندگی سلامت‌محور در ايران (از سال 1385ـ1398)» پرداختند که نتايج نشان داد متغير پايگاه اجتماعی ـ اقتصادی با اندازة اثر 085/0، بيشترين ميزان اثر را بر سبک زندگی سلامت‌محور داشته و از ميان متغيرهای سن، جنس و تحصيلات، اندازة اثر متغير جنس با ميزان 66/0 بيش از دو متغير ديگر بوده است. از ميان متغيرهای اجتماعي، تنها اندازة اثر سرماية اجتماعی با مقدار 053/0 معنادار است.
مطالعات نشان دادند که نظريات بورديو، گيدنز، وبلن و زيمل بيشترين کاربرد را در تحقيقات ايرانی مرتبط با سبک زندگی داشته‌اند (احمدی و همکاران، 1398). احصای ابعاد سبک زندگی اسلامی به‌صورت جامع و با روش فراترکيب، برای مبنا قرار گرفتن در مطالعات داخلی ضروری است. با توجه به موارد یادشده، مسئله‌ای که در پژوهش حاضر مطرح بوده، اين است که سبک زندگی اسلامی در مطالعات کيفی ايران دارای چه ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌هايی است؟
1. مبانی نظری سبک زندگی اسلامي
تحقق سبك زندگی اسلامی مراحلی دارد: نخست بايد سبک زندگی فعلي‌مان را مشخص کنيم؛ بعد سبك زندگی اسلامی را بشناسيم (مصباح يزدي، 1391). خاستگاه سازة سبک زندگی اسلامي، به‌دليل تفاوت‌های فردي، عادت‌ها، ذائقه‌ها، رجحان‌ها و به‌طورکلی تمايزيافتگی افراد و تفاوت رفتار افراد، در فضای کنش با ديگران است (صمدي، 1400). سبک زندگی اسلامی در رفتار رزمندگان ما و شهدای ما يک چيز برجسته‌ای است که واقعاً نمي‌شود از اين صرف‌نظر کرد. آن‌قدر نکتة الهام‌بخش در زندگی اين شهيدان وجود دارد که واقعاً جا دارد يک تصوير هنرمندانه‌ای از اين وضعيت را هنرمندان ما به دنيا نشان بدهند و رزمندة ايرانی را بشناسانند به دنيا و با کارهای هنری و بزرگ در مقابل چشم مردم دنيا قرار بدهند (بيانات رهبر معظم انقلاب، 1400).
رفتار در جامعة مسلمانان بايد براساس اصول آموزه‌های اسلامی و مهم‌ترين معيارهای سبک زندگی اسلامی مبتنی بر خضوع الهی و حاکميت ارزش‌های اسلامی در زندگی باشد. پس بايد زندگی شخصی و اجتماعی ما بر آموزه‌های اسلامی و قرآنی استوار باشد؛ در اين صورت مي‌توان مطمئن بود که اسلام سبک زندگی ماست (هادي، 2021، ص 152). برای رسيدن به زندگی سعادتمند، دو شرط مطلق وجود دارد: سعادت دنيا (حيات طيبه) و سعادت در آخرت. به‌عبارتي، سعادت فقط به تأمين ماديات که در کشورهای غربی رواج دارد، وابسته نيست؛ بلکه سعادت دنيوی و سعادت اخروی مکمل یکدیگرند. اين، سعادت در سبک زندگی اسلامی است که برگرفته از آيات قرآن کريم است: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ» (نحل: 97). مضمون آيه بسيار گسترده است و در طول زمان صدق مي‌کند. هرکس از اولاد آدم در هر زمان و در هر جنسيت و هر حرفه‌ای نيکی کند و به‌درستی ايمان داشته باشد، سعادت دنيا و آخرت او تضمين است.
اسلام خود سازندة فرهنگ، سبک زندگی و تمدن است و علم و دانش پاية اصلی اين فرهنگ و تمدن غنی است (هدايت فسندوز و همکاران، 1401). رهبر معظم انقلاب از حيات طيبة اسلامی تعاريف گوناگون و البته يکسانی دارند که در يک جمع‌بندی مي‌توان تعريف ايشان را اين‌گونه بيان کرد: حيات طيبة اسلامی زندگي‌ای است که هم روح و جسم انسان، هم دنيا و آخرت انسان تأمين شود و هدف نهايی از اين‌گونه زندگي عبارت است از اينکه انسان‌ها در زندگی دنيوی از معيشت شايسته و مناسب، از آسودگی و امنيت خاطر و از آزادی فکر و انديشه برخوردار باشند و از اين طريق به‌سمت تعالی و فتوح معنوی حرکت کنند (احمدی و ذوالفقاري، 1397).
سبک زندگی اسلامي، به مجموعه موضوعات و مسائل مورد قبول اسلام در عرصة زندگی اشاره دارد. برای فهم اينکه سبک زندگی ما اسلامی است يا خير، بايد معيار سنجش داشته باشيم؛ اما پيش از اين بايد سبک زندگی اسلامی را به‌درستی بشناسيم. معيار رفتار ما در جامعة اسلامی بايد مبتنی بر اسلام و آموزه‌های اسلامی باشد. خدامحوري و حاکميت ارزش‌های اسلامی در زندگی از مهم‌ترين معيارهای اسلامی بودن سبک زندگی اسلامی است. بايد زندگی فردی و اجتماعی ما مبتنی بر اسلام و رهنمودهای قرآنی باشد. در اين صورت مي‌توان اميدوار بود که زندگی ما به سبک و شيوة اسلامی است (مصباح يزدي، 1392). هدف پيامبران از مجاهدت‌های مخلصانه، تشکيل نظام دينی و اقامة حق بود. در نظام اسلامی بايد احکام و سبکِ زندگی اسلامی پياده شود و فرهنگ جامعه در همة ابعاد منطبق بر آموزه‌های قرآنی باشد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 1396).
براساس مطالب یادشده، مسئلة اصلی پژوهش حاضر شناسايی ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های سبک زندگی اسلامی با روش سنتزپژوهي (فراترکيب) در مطالعات علمی ايران و جمع‌بندی تلاش‌های علمی صورت‌گرفته در اين زمينه است؛ تا بدين‌وسيله به پرسش‌های اصلی پژوهش شامل چیستی ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های سبک زندگی اسلامی در مطالعات ايران پاسخ داده شود.
2. روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های اكتشافی است و تيم پژوهشگران تلاش کرده است که با استفاده از روش سنتزپژوهي (فراتركيب) به استخراج مقولات (ابعاد)، مفاهيم (مؤلفه‌ها) و كدهاي (شاخص‌های) ارزيابی سبک زندگی اسلامی از طريق مرور نظام‌مند مباحث نظری بپردازد. «فراتركيب» نوعی مطالعة كيفی است كه مطالعات و نتايج استخراج‌شده از مطالعات كيفی ديگر با موضوع مرتبط و مشابه را بررسی مي‌كند. نمونة مدنظر برای فراتركيب، از مطالعات كيفی منتخب و براساس ارتباط آنها با سؤال پژوهش تشکيل مي‌شود که معيار ورود مقالات به مطالعة حاضر است. براين‌اساس هدف اصلی پژوهش دستيابی به چارچوب جامعی است، شامل تمام ابعاد سبک زندگی اسلامی که در مقالات کيفی و براساس نظرات خبرگان اکتشاف شده‌اند. درنتيجه، روش سنتزپژوهی برای به‌دست آوردن ديدگاهی جامع دربارة پژوهش‌های صورت‌پذيرفته در اين حوزه مي‌تواند روش مناسبی باشد و تعميم‌پذيری بيشتری را در مطالعات مبتنی بر مدارك فراهم سازد.
3. يافته‌های پژوهش
براساس يافته‌های توصيفی، تعداد 33 نفر در نگارش چهارده مقالة مورد تحليل نقش داشتند که سه نفر استادتمام، شش نفر دانشيار، 14 نفر استاديار، سه نفر مربي، سه نفر دانشجوی دکترا و چهار نفر کارشناسی ارشد بودند. در نمودار (1)، تعداد براساس درصد و فراواني آمده است.
نمودار 1: فراوانی و درصد نويسندگان مطالعات مورد سنتز
براي آشنايی بيشتر با پژوهش‌های مورد بررسي، در نمودار (2)، آمار مربوط به سال انتشار، درصد هرکدام و تعداد مقالات در آن سال آمده است.
نمودار 2: سال انتشار مطالعات مورد سنتز
در راستای پايبندی به پژوهش سنتزپژوهی و به‌منظور انتخاب روش مناسب برای بررسی و تحليل محتوای مطالعات گوناگون، مي‌توان از روش تحليل محتوا استفاده كرد. در تحليل محتوا به‌منظور پيشروی از محتوا به نتايج، رعايت مراحل و اصول زير ضروری است:
1. جستوجو و انتخاب مقالات مناسب؛
2. مشخص كردن نوع واحدهای تحليل؛
3. كدگذاری و تقليل داده‌ها؛
4. تحليل و تفسير داده‌ها (كريپندوف، 2004).
1ـ3. گام اول: جستوجو و انتخاب مقالات مناسب
پژوهشگر در يک فرايند جست‌وجوی حرفه‌اي (مرادی و ميرالماسي، 2020)، ابتدا بزرگ‌ترين پايگاه‌های استنادی را با کليدواژه‌های تثبيت‌شدة خود بررسی کرد؛ سپس مطالعات به‌دست‌آمده، براساس کيفيت پژوهش و ارتباط آنها با مسئلة تحقيق، مورد غربالگری قرار گرفت و از بين پژوهش‌ها، مطالعات اصلی پژوهش حاضر تعيين شد. تيم پژوهشگران در فرایند جست‌وجوی حرفه‌ای در اين پايگاه‌ها، با کلیدواژه‌های تعیين‌شده، در گام نخست به تعداد 995 پژوهش دست يافت. در شکل (1)، نمايی از نرم‌افزار publish or perish ارائه شده است.
شکل 1: نمايی از نرم‌افزار جست‌وجوی حرفه‌ای منابع
در اين بخش معيارهای ورود به مطالعه مشخص شد که بدین شرح است: 1. مقالات بايد کيفی باشند؛ 2. متغير سبک زندگی اسلامی در آن مطالعه وجود داشته باشد؛ 3. برای پاسخ‌گويی به سؤال مشخص پژوهش، در قسمت يافته‌های مطالعات، به شاخص‌ها، مؤلفه‌ها و ابعاد سبک زندگی اسلامی پرداخته شده باشد.
جدول 1: شاخص‌های پالايش پژوهش
موضوع پذيرش معيار پذيرش معيار عدم پذيرش
بازة زماني 1390ـ1401 قبل از 1390
روش‌شناسي کيفي ـ آميخته کمّي
هدف استخراج شاخص‌ها، مؤلفه‌ها و ابعاد سبک زندگی اسلامي نامرتبط با سبک زندگی اسلامي
نوع مقالات علمي مقالات غيرپژوهشي
سپس اقدام به حذف پژوهش‌های کمّی و غيرمرتبط شد و درنهايت، چهارده پژوهش برتر که کيفيت بالايی داشتند، انتخاب شدند که در نمودار (3)، فرايند تشريح شده است.
نمودار 3: خلاصه‌ای از نتايج جستوجو و انتخاب مقالات
2ـ3. گام دوم: مشخص كردن نوع واحدهای تحليل
محقق در سراسر فراتركيب، به‌طور پيوسته مقالات باکيفيتِ منتخب و نهايی‌شده را به‌منظور دستيابی به يافته‌های درون محتواها، كه در آنها مطالعات اصلی و اوليه انجام شده‌اند، چند بار مطالعه كرده و براين‌اساس با مشخص کردن واحدهای مدنظر، که شامل شاخص‌ها، ابعاد و مؤلفه‌ها بودند، پردازش نهايی را با نرم‌افزار انجام داده است.
3ـ3. گام سوم: كدگذاری و تقليل داده‌ها
در پژوهش حاضر، تمام عوامل استخراج‌شده از مطالعات را به‌عنوان كد در نظر مي‌گيريم. در اين مرحله، پژوهشگر بايد به کدگذاری همۀ رويدادها توجه کند. ممکن است از درون يک متن، کدهای زيادی استخراج شود؛ ولی وقتی داده‌ها به‌طور مرتب بازنگری مي‌شوند، کدهای جديد احصا و کدهای نهايی مشخص مي‌شوند (استراوس و کوربين، 2008، ص 111). در شکل (2)، نمايی از کدگذاری مطالعات با نرم‌افزار max qda ارائه شده است.
شکل 2: نمايی از کدگذاری با نرم‌افزار max qda
4ـ3. گام چهارم: تحليل و تفسير داده‌ها
جدول 2: چارچوب نهايی سنتزپژوهی سبک زندگی اسلامي
شاخص‌ها مؤلفه‌ها سال انتشار منابع
تواضع و برخورد كريمانه؛ صداقت در گفتار و كردار؛ تهجد و شب‌زنده‌داری و انس و خلوت شبانه با معبود؛ كظم غيظ و فروبردن خشم اعمال فردی مؤمنان 1400 دولت‌خواه و صفايي
صبر و نيکي؛ دفع كردن بدی با خوبي؛ جلودار بودن در امر تقوا؛ تشکيل جامعة صالح و شايسته اعمال اجتماعی مؤمنان
بهره‌مندی از تجارب؛ عبرت‌پذيري؛ دورانديشي؛ مشورت با عقلا و خبرگان انديشه‌ورزي 1397 جوانبخت و همکاران
نيکوکاری و حُسن فاعلي؛ نيکوکاری و حُسن فعلي حيات عقلی فردي 1392 خطيبی و ساجدي
سلوک متواضعانه؛ سلوک عزتمندانه؛ سلوک متعبدانه؛ سلوک عادلانه؛ سلوک معتدلانه؛ سلوک صادقانه؛ سلوک مجاهدانه حيات عقلی جمعي
رضايت الهي؛ مرگ‌آگاهي؛ قناعت‌ورزی و اکتفا به حداقل‌ها؛ محاسبه؛ انتظار؛ توکل و توسل مؤلفه‌های بنيادين 1395 نصيری و همکاران
اهميت و ضرورت معنويت در سبک زندگي؛ نقش معنويت در سبک زندگي منش اسلامي 1397 احمدی و ذوالفقاري
الگو داشتن در زندگي؛ عقلانيت؛ رفتارهای فردي؛ مد و نوگرايي؛ دوری از سبک زندگی اشرافي؛ نوع مصرف‌گرايي حفظ مناسک و شعائر اسلامي
الگوپذيری از قرآن؛ الگوپذيری از اهل‌بيت؛ الگوپذيری از شهدا الگوپذيري 1399 حسن‌زاده
خودشناسي؛ توحيد؛ عقلانيت؛ استقلال فرهنگي؛ تبيينگري (آموزش)؛ تشکيل جامعة اسلامي؛ دفاع از سبک زندگی اسلامي؛ تمدن اسلامي؛ پيشرفت اسلامي ارتباط وجودشناختي
فضايل اخلاقي؛ رذايل اخلاقي اخلاق
الگو قرار دادن احکام اسلامي؛ توجه به شرع و... فکر و تعقل 1399 نوانبخش و همکاران
رعايت پوشش اسلامي؛ حفظ روابط سالم و... خانواده
دعوت به توحيد و نماز؛ رئوف و مهربان و... پايگاه اجتماعي
شرکت در نماز جمعه و جماعت؛ انجام امور عبادی واجب و... عبادي
هزينه برای دين؛ ياری محرومان و... مالي
مطالعة قرآن، احکام و کتب مذهبی در ايام فراغت؛ باور به منجی موعود در زندگی و... اوقات فراغت
آمادة دفاع از اعتقادات و سرزمينم؛ آمادة اجرای دستور خدا و... امنيتي ـ دفاعي
توجه به اعياد مذهبی و شهادت و ميلاد و... مناسبت مذهبي
امر به معروف و نهی از منکر؛ ظلم نکردن و... ارتباط فرد با مسلمانان 1398 مهدوی نور
اسراف نکردن؛ تبذير نکردن و... ارتباط انسان با طبيعت
شکوفايی استعدادهای نهفته؛ انجام عبادات شرعی و... ارتباط انسان با خود
انجام واجبات؛ بندگي؛ اطاعت از خدا و رسول و... ارتباط انسان با خدا
رعايت اصول و آداب اخلاقي؛ حفظ کرامت و عزت نفس و... ساحت اعتقادي، عبادی و اخلاقي 1398 ترکاشوند و همکاران
ارتباط با خانواده؛ ارتباط با ديگران و... ساحت اجتماعی و سياسي
حفظ بهداشت زيستي؛ بصيرت در زمینة سبک زندگي ساحت زيستی و بدني
مراعات قوانين و احکام معاملات؛ پرهيز از اسراف و تبذير ساحت اقتصادی و حرفه‌اي
اخلاق اجتماعي؛ آرامش رواني ساحت زيبايي‌شناختی و هنري
فهم و درک دانش؛ درک و کشف پديده‌ها ساحت علمی و فناورانه
مثبت‌انديشی و خوش‌بينی به ديگران؛ تواضع و فروتني؛ گذشت از خظای ديگران؛ پاسداری از حريم عفت عمومي؛ وحدت کلمه؛ امر به معروف و نهی از منکر؛ نيکی به ديگران فرهنگی و اجتماعي 1399 اسکندرلو
آخرت‌طلبی عيني؛ انتخاب بهترين‌ها؛ دل نبستن به دنيا؛ تلاش و فعاليت سازنده رفتاري
ايمان و جايگاه آن در وجود انسان؛ خودباوری و خوديابي؛ توجه قلبی به حضور در پيشگاه خداوند؛ اعتقاد به توفيقات الهی و بهره‌گيری از آن؛ توکل؛ دعا ايمانی و گرايشي
به ياد خدا بودن؛ مطيع محضر الهي؛ اعتقاد به جلب رضايت؛ تسليم مطلق در برابر خدا اعتقاد به خدا 1396 اشتري‌فرد و همکاران
اعتقاد به آموزه‌های وحياني؛ ايمان به وحي اعتقاد به وحي
دلگرمی و آرامش؛ اصلاح نگرش؛ احساس مسئوليت در کارها اعتقاد به معاد
رسيدن به زندگی حقيقي؛ ايمان به وحي اعتقاد به عدل
پاسداری از حدود الهي؛ تجلی اطاعت‌پذيری از ولايت؛ انطباق زندگی بر سيرة ائمه اعتقاد به امامت
مشارکت در کار خير؛ خدمتگزاری به مردم؛ تلاش در جهت تکريم ديگران؛ داشتن حسن خلق در کارها اعتقاد به کرامت
جهان محضر خدا؛ توحيد چارچوب مناسبات سبک زندگی اسلامي؛ شريعت؛ فطرت‌مداري؛ خودشناسي؛ حق‌مداری و حکمت‌وارگي؛ جمع‌گرايي حيات طيبه 1399 يوسف‌زاده
درک عميق از حقيقت دنيا و آخرت؛ آرامش و طمأنينه ارتباط با خدا و اوليا 1399 شيرازی و همکاران
سادگی و صفا؛ مردمی بودن؛ ارتباط عميق با خانواده؛ خوشخویي ارتباط با مردم
سنجيدگی و تدبير در امور ارتباط با جهان
تقواگرايي؛ خدامحوري؛ تفکر؛ صبر و خويشتن‌داري؛ راست‌گويی و صداقت؛ اهميت دادن به سلامت سبک زندگی فردي 1396 مظاهری و همکاران
تلاش و کوشش؛ اعتدال و ميانه‌روي؛ پايبندی به خانواده؛ صلة رحم؛ دوری از اسراف و تبذير سبک زندگی اجتماعي
نمودار 4: خروجی ماتريس کدها از نرم‌افزار MAXQDA
براساس تفسير نمودار (4)، تعداد 178 کد از پژوهش‌ها احصا شده است که پژوهش اشتری‌فرد و همکاران (1396) با 24 کد در رتبة اول و پژوهش توانبخش و همکاران (1399) با 23 کد در رتبة بعدی قرار دارد. در این نمودار رتبة پژوهش‌ها به‌لحاظ تعداد کدها مشخص شده است.
براساس جدول (2)، دو بُعد کلی برای سازة سبک زندگی اسلامی در سطح زندگی فردی و اجتماعی احصا شد.
شکل 3: الگوی نهايی پژوهش
بحث و نتيجه‌گيري
گسترش سبک زندگی اسلامی يکی از الزامات و نيازهای اساسی تمدن‌سازی نوين اسلامی است. امروزه نقشة جهاني‌سازی مدرنيته با ترويج سبک زندگی برخاسته از ايدئولوژی غيرديني، بشريت را تحت تأثير قرار داده و با هدف سيطره و سلطه، تلاش دارد تا سبک زندگی مدرن را در جوامع، به‌ويژه جوامع اسلامی، نهادينه سازد و فرهنگ و تمدن خويش را حاکم کند (دولت‌خواه و صفايي، 1400). هدف پژوهش حاضر سنتزپژوهی مقالات علمی سبک زندگی اسلامی در مطالعات ايران بوده است. از نتايج مهم این پژوهش، احصای ابعاد سبک زندگی اسلامی در سطح زندگی فردی و اجتماعی بود که بر مبنای مؤلفه‌های استخراج‌شده از پژوهش‌های کيفی انجام‌شده در مطالعات مورد بررسي، اکتشاف شدند.
مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی در سطح زندگی فردی عبارت بودند از: اعمال فردی مؤمنان؛ انديشه‌ورزی و فکر و تعقل؛ حيات عقلی فردي؛ مؤلفه‌های بنيادين؛ الگوپذيري؛ ارتباط وجودشناختي؛ اخلاق؛ ارتباط انسان با خود؛ اعتقاد به خدا؛ ارتباط انسان با خدا و اوليا؛ ساحت اعتقادي، عبادی و اخلاقي؛ ساحت زيستی و بدني؛ ساحت زيبايي‌شناختی و هنري؛ ساحت رفتاری، ايمانی و گرايشي؛ اعتقاد به وحي، معاد، عدل و امامت؛ اعتقاد به کرامت؛ خدامحوري؛ تقواگرايي؛ و خويشتن‌داری.
مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی در سطح زندگی اجتماعی نیز عبارت بودند از: اعمال اجتماعی مؤمنان؛ حيات عقلی جمعي؛ توجه و پايبندی به خانواده؛ پايگاه اجتماعي، عبادی و مالي؛ اوقات فراغت؛ توجه به امنيت و دفاع؛ حضور در مناسبت مذهبي؛ ارتباط فرد با مسلمانان؛ ارتباط انسان با طبيعت؛ ساحت اجتماعی و سياسي؛ ساحت اقتصادی و حرفه‌اي؛ ساحت علمی و فناورانه؛ ساحت فرهنگی و اجتماعي؛ حيات طيبه؛ ارتباط با مردم؛ ارتباط با جهان؛ منش اسلامي؛ حفظ مناسک و شعائر اسلامي؛ دوری از اسراف و تبذير؛ و صلة رحم.
هدف نهايی سبک زندگی اسلامی را مي‌توان در حيات طيبة اسلامی خلاصه کرد. در سطح شخصي، افراد با خويشتن‌داری مناسب قادر به پيشرفت در تحصيل و کار خواهند بود و با اجتناب از پرخوري، وضعيت متناسب بدن خود را حفظ خواهند کرد. در سطح اجتماعی نيز پژوهش‌ها نشان مي‌دهند که خويشتن‌داری مناسب به افراد کمک مي‌کند تا از تقلب، ارتکاب جرايم و رفتارهای جنسی ناايمن خودداری کنند. در بررسي‌های انجام‌شده در منابع اسلامي، خويشتن‌داری براساس مفهوم تقوا تبيين مي‌شود (مهدي‌زاده و همکاران، 1396). درنهايت، اصل خدامحضری جهان، نگاه ما به عالم و آدم را نشان مي‌دهد و اصل توحيد تنظيم‌کنندة همة مناسبات در سبک زندگی اسلامی است (يوسف‌زاده اربط، 1399).
از يافته‌های پژوهش مي‌توان به اخلاق و الگوپذيری از قرآن و اهل‌بيت که دارای هم‌پوشانی در مطالعات بود، اشاره کرد. توجه به عامل اخلاق به‌عنوان سبک زندگی در هر جامعه، هر نژاد و هر فرهنگ و قوميتی قابل احترام و مورد پذيرش است (نوابخش و همکاران، 1399). همچنين مي‌توان به مذمت سبک زندگی اشرافی در مطالعات مورد بررسی اشاره کرد که دارای هم‌پوشانی در بیشتر مطالعات بود. با عنايت به تأکيد مقام معظم رهبری در بيانية گام دوم بر سبک زندگی اسلامی به‌عنوان يکی از اولويت‌ها و ضرورت‌های کشور و همچنين ايجاد بستر لازم برای تحقق آن و لزوم ارائة الگوی سبک زندگی اسلامی و آشنايی دنيای معاصر با سبک و سياق زندگی اسلامی و شاخص‌های انسان مؤمن، در پژوهش حاضر به فراترکيبِ مهم‌ترين شاخص‌های فردی و اجتماعی انسان‌های مؤمن که بتوانند ترويج‌دهنده و مبلغ سبک زندگی اسلامی باشند و براساس اين شاخص‌ها، زمينه‌ساز تحول معنوی در جامعه شوند، اقدام شد. البته شاخص‌های ديگری نيز در اين زمینه ممکن است وجود داشته باشند که پيشنهاد مي‌شود در مطالعات ديگر و در قالب يک طرح پژوهشی جامع به آنها پرداخته شود.
- احمدی، ابوالفضل و ابوالفضل ذوالفقاری، 1397، «سبک زندگی اسلامی در اندیشة مقام معظم رهبری»، مطالعات میان فرهنگی، سال چهاردهم، ش 39، ص 121ـ148.
- احمدی، یعقوب و همکاران، 1398، «فراتحلیل مطالعات سبک زندگی در پژوهش‌های ایرانی»، جامعه‌شناسی ورزش، دوره پنجم، ش 14، ص 1ـ37.
- بیانات رهبر معظم انقلاب، در: Khamenei.ir
- ترکاشوند، سینا و همکاران، 1398، «تبیین سیره تربیتی امام علی جهت ارائه الگویی برای سبک زندگی اسلامی ـ ایران»، پژوهشنامه نهج البلاغه، سال هفتم، ش 28، ص 39-56.
- دولت‌خواه، لیلا و محمود صفایی، 1400، «شاخصه‌های مؤمنین در مسیر احیای سبک زندگی اسلامی براساس بیانیه گام دوم»، پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال سوم، ش 28، ص 65ـ78.
- صمدی، معصومه، 1400، «استلزامات سبک زندگی اسلامی (با تمرکز بر رابطه انسان با خدا) در اسناد تحولی آموزش و پرورش»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال سیزدهم، ش 1 (25)، ص 25ـ40.
- فقیهی، علی‌نقی، 1396، «رویکرد تربیتی تزکیه و کاربرد آن در محورهای چهارگانه سبک زندگی اسلامی»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال نهم، ش 2 (18)، ص 23ـ38.
- گنجی، کامران و همکاران، 1396، «فراتحلیل سبک زندگی با متغیرهای همبسته آن»، سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، ش 1، ص 29ـ39.
- مصباح یزدی، محمدتقی، 1391، «شناخت سبک زندگی اسلامی؛ ضرورت‌ها و کاستی‌ها»، در: همایش ملی سبک زندگی اسلامی، mesbahyazdi.org
- مصباح یزدی، محمدتقی، 1392، «شناخت سبک زندگی اسلامی؛ ضرورت‌ها و کاستی‌ها»، معرفت، ش 185، ص 5ـ12.
- مهدی‌زاده، حمید و همکاران، 1396، «بررسی ویژگی‌های روانسنجی آزمون سبک زندگی اسلامی در نوجوانان دبیرستانی»، مطالعات اسلام و روانشناسی، سال یازدهم، ش 21، ص 7ـ34.
- نوابخش، مهرداد و همکاران، 1399، «شناسایی مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی در میان دانشجویان»، مطالعات میان فرهنگی، دوره پانزدهم، ش 44، ص 127ـ154.
- نیازی، محسن و همکاران، 1396، «فراتحلیل مطالعات دینداری و سبک زندگی در ایران (پژوهش‌های منتشرشده در سال‌های 1390-1395)»، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، دوره نهم، ش 33، ص 37ـ76.
- واحدیان، مرتضی و همکاران، 1400، «فراتحلیل مطالعات عوامل مؤثر بر سبک زندگی سلامت‌محور در ایران (از سال ۱۳۸۵ـ۱۳۹۸)»، فیض، دوره بیست و پنجم، ش 2، ص 891ـ900.
- هدایت فسندوز، علی و همکاران، 1401، «واکاوی پیامدهای دانشگاه تمدن‌ساز»، مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی.
- یوسف‌زاده اربط، حسن، 1399، «اصول قرآنی سبک زندگی اسلامی»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال یازدهم، ش 44، ص 69ـ86.
- Bruhn, J.G, 1988, "Life-Style and Health Behavior", in Gochman, D.S (eds), Health Behavior. Springer, Boston, MA, p. 71-86.
- Hadi, Abdul, 2021, "Happy Life Style (Hayatan Tayyibah) from the Qur'anic Perspective", Jurnal Studi Ajama dan pemikiran Islam, V. 12, N. 2, p. 152-168.
- Jia, Nan and Wang, Yongxiang and Xie, Rongrong and Xu, Nianhang, 2022, Spreading the Style: The Effect of Firm Leaders’ Early Life Experiences on Employees’ Behavior and Performance, Available at SSRN, https://ssrn.com/abstract=4172536.
- Kamler, H, 1984, "Life philosophy and Life style", Soc Indic Res, N. 14, p. 69–81.
- Krippendorff, K., 2004, Content Analysis. An introduction to its Methodology, London, The Sage Comment Series, Sage Publications Ltd.
- Moradi, M. and Miralmasi, A., 2020, Pragmatic research method, First, (ed by) F. Seydi, Tehran, School of Quantitative and Qualitative Research.
- Straus, A. and Corbin, J., 2008, Basic of Qualitative Research: Techniques and Procedures for developing Grounded Theory, Third Edition, Los Angeles, stage publication.
- پیوست: لیست منابع اطلاعاتی فراترکیب
- احمدی، ابوالفضل و ابوالفضل ذوالفقاری، 1397، «سبک زندگی اسلامی در اندیشة مقام معظم رهبری»، مطالعات میان فرهنگی، سال چهاردهم، ش 39، ص 121ـ148.
- اسکندرلو، محمدجواد، 1399، «سبک زندگی اسلامی و غربی (مبانی و رویکردها)»، قرآن و علم، سال چهاردهم، ش 27، ص 9ـ28.
- اشتری‌فرد، حسین و همکاران، 1396، «طراحی الگوی سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی شهروندان شهر تهران»، پژوهشنامه نظم و امنیت انتظامی، سال یازدهم ش 1 (41)، ص 157ـ184.
- ترکاشوند، سینا و همکاران، 1398، «تبیین سیره تربیتی امام علی(ع) جهت ارائه الگویی برای سبک زندگی اسلامی ـ ایران»، پژوهشنامه نهج البلاغه، سال هفتم، ش 28، ص 39-56.
- جوانبخت، فاطمه و همکاران، 1397، «نقش اندیشه‌ورزی در سبک زندگی اسلامی از منظر نهج‌البلاغه»، پژوهش‌های نهج البلاغه، دوره هفدهم، ش 1، ص 65ـ84.
- حسن‌زاده، حسین، 1399، «نگاهی هستی‌شناسانه به سبک زندگی اسلامی در اندیشه مقام معظم رهبری»، مدیریت دانش اسلامی، دوره دوم، ش 4، ص 34ـ63.
- خطیبی، حسین و ابوالفضل ساجدی، 1392، «مروری بر شاخص‌های سبک زندگی اسلامی»، معرفت، ش 185، ص 13ـ25.
- دولت‌خواه، لیلا و محمود صفایی، 1400، «شاخصه‌های مؤمنین در مسیر احیای سبک زندگی اسلامی براساس بیانیه گام دوم»، پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال سوم، ش 28، ص 65ـ78.
- شیرازی، علی و همکاران، 1399، «بررسی ارکان مهم سبک زندگی اسلامی در مکتب شهید سلیمانی»، در: سلسله همایش‌های بین‌المللی گام دوم انقلاب اسلامی (مقالات برگزیده دومین همایش بین‌المللی گام دوم انقلاب).
- مظاهری، حسین و همکاران، 1396، «مؤﻟﻔﻪﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی ﺳﺒﮏ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ»، مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام، دوره دوم، ش 6، ص 13ـ39.
- مهدوی‌نور، سیدحاتم، 1398، «برنامه حرکت انسان برای نیل به معنای زندگی با رویکرد سبک زندگی قرآنی»، پژوهشنامه سبک زندگی، ش 9، ص 9ـ34.
- نصیری، ولی‌الله و همکاران، 1395، «ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺳﺒﮏ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ»، فرهنگ مردم ایران، ش 45و46، ص 159ـ178.
- نوابخش، مهرداد و همکاران، 1399، «شناسایی مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی در میان دانشجویان»، مطالعات میان فرهنگی، دوره پانزدهم، ش 44، ص 127ـ154.
- یوسف زاده اربط، حسن، 1399، «اصول قرآنی سبک زندگی اسلامی»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال یازدهم، ش 44، ص 69ـ86.
