طراحی و اعتبارسنجی برنامه‌ی درسی «تربیت کودک از دیدگاه اسلام و روان‌شناسی» به‌عنوان درس عمومی
Article data in English (انگلیسی)
-
- مقدمه
يکي از مهم‌ترين موضوعاتي که در دانشگاه‌ها تدريس مي‌شود، دروس عمومي است تا دانشجويان بتوانند مهارت‌هاي کليدي را که به موفقيت آنان در تحصيل و بعد از آن کمک مي‌کند، کسب کنند. هدف اين دروس، تربيت دانشجوياني با دانش گسترده، مهارت‌هاي مطالعه، تفکر و نوشتن است (آلدگتر، 2015، ص 8). در بعضي دانشگاه‌ها، اين دروس يک مجموعة تجويز‌شده با تمرکز بر توسعه مهارت‌ها و در برخي شامل مجموعة دروس انتخابي براي گسترش ديدگاه‌هاست (واندرشي، 2011). دروس عمومي به‌دنبال رشد مهارت‌هاي انسجام فكري، ارتباطات، استدلال کمّي و تفكر انتقادي براي يادگيري مادام‌العمر در دانشجويان است تا شهروندان موفقي براي جهان در حال تغيير شوند (ليرد و گارور، 2010، ص 24٨).
نتايج مطالعات در کشورهاي اروپايي و آمريکايي نشان داده که برنامه‌هاي درسي آموزش عمومي براي دانشجويان دستاوردهاي قابل‌توجهي داشته است (عزيزي و همکاران، 1395). برنامة دروس عمومي آموزش عالي به‌عنوان بخش رسمي از آموزش دوره کارشناسي است که در کنار دروس اصلي و تخصصي به همه دانشجويان ارائه مي‌شود. براي نمونه، دروس آموزش عمومي براي همه دانشجويان دانشگاه ميشيگان الزامي است و براي آموزش استدلال و تفکر انتقادي و معرفي اصول اساسي که از طريق آن افراد خود، محيط پيرامون و فرهنگ‌هاي مختلف را مي‌شناسند، طراحي شده و شامل شش حيطة ادبيات انگليسي، هنر، انسان‌شناسي، علوم طبيعي، علوم اجتماعي و رايانه است (برنامه آموزش عمومی دانشگاه میشیگان، 2018).
دانشگاه هاروارد ملزم مي‌کند دانشجويان مجموعة دروسي را خارج از حوزة اصلي خود دريافت کنند. اهداف برنامه آموزش عمومي عبارت است از: آمادگي دانشجويان براي زندگي شهروندي، رشد تفکر انتقادي، افزايش درک دانشجويان از ابعاد اخلاقي آنچه مي‌گويند و انجام مي‌دهند. آموزش عمومي شامل هشت حوزه است: زيبايي‌شناسي، فرهنگ و باور، استدلال رياضي، استدلال اخلاقي، علوم جهان فيزيکي، علوم طبيعي، جامعه‌شناسي و ايالات متحده در جهان (برنامه آموزش عمومی، اصلاح شده، 2019) دانشجويان براي فارغ‌التحصيلي از کالج آکسفورد بايد سه مورد از پنج زمينه برنامه آموزش عمومي (استدلال رياضي، علوم و فناوري، تاريخ و فرهنگ، انسان‌شناسي، هنر و زبان) را انتخاب کنند (برنامه آموزش عمومی در دانشکده آکسفورد دانشگاه ایموری، 2018). هدف برنامه آموزش عمومي در دانشگاه کيوتوي ژاپن توسعة افراد با دانش گسترده در زمينه‌هاي مختلف است. دانشگاه برنامه درسي عمومي را (آموزش علوم انساني، آموزش زبان، تربيت بدني، برنامه حمايت شغلي و حرفه‌اي) با قصد پرورش مهارت‌هاي تحصيلي و شخصيتي دانشجويان ارائه کرده است (آموزش عمومی در دانشگاه کیوتو سانگیو، 2019). مطالعة کارايي برنامه آموزش عمومي از نظر دانشجويان دانشگاه پلي‌تکنيک هونگ‌کونگ توسط شک، يو و نگاي (2015) نشان داد که دانشجويان به‌طورکلي موضوعات آموزش عمومي را به‌خوبي دريافت مي‌کنند؛ ولي از عناصر مختلف برنامه دروس عمومي ادراک‌هاي متفاوتي داشتند؛ چنان‌که از دروس زبان و ارتباطات رضايت کامل داشتند؛ ولي از موضوعاتي مثل يادگيري خدمات رضايت نداشتند. در مجموع، در دانشگاه‌هاي معتبر دنيا مجموعه آموزش عمومي وجود دارد که دانشجويان رشته‌هاي مختلف بايد بگذرانند.
برنامه دروس عمومي آموزش عالي پس از انقلاب اسلامي ايران، با عنوان «فرهنگ، معارف و عقايد اسلامي و آگاهي‌هاي عمومي» طبق مصوبه 13/6/1361 «ستاد انقلاب فرهنگي» به دانشگاه‌ها ابلاغ شد. هدف کلي اين دروس، توسعه اطلاعات و معلومات عمومي دانشجويان و رشد بينش فرهنگي آنان، براساس فرهنگ و معارف اسلامي است و گذراندن اين دروس براي همه دانشجويان دانشگاه‌هاي تحت نظارت وزارت علوم در همه رشته‌هاي دوره‌هاي کارداني و کارشناسي اجباري است. براساس مصوبة جلسة ۲۸۲ شوراي عالي برنامه‌ريزي مورخ 20/6/1373 دروس عمومي معارف اسلامي شامل شش درس است: معارف اسلامي1و2، اخلاق و تربيت اسلامي، تاريخ اسلام، متون اسـلامي و انقلاب اسلامي و ريشه‌ها. البته چند نوبت بازنگري در اين دروس انجام شده است. آخرين تغييرات برنامة درسي عمومي دانشگاه‌ها توسط «شوراي عالي انقلاب فرهنگي» طي مصوبة 23/4/1383 اتفاق افتاد که نشانگر اهميت اين برنامه درسي و تغيير و تحولات ضروري در هر برهه‌اي از زمان است. اين اهميت باعث شده تا ميزان کارايي دروس عمومي معارف اسلامي دانشگاه‌ها توسط محققان بررسي شود.
تحقيق يوسفي لويه (1380) نشان داد که دانشجويان وجود دروس معارف اسلامي را در برنامه‌هاي درسي دانشگاه ضروري مي‌دانند؛ ولي معتقدند دروس يادشده با مشکلات ضعف علمي و رفتاري اساتيد، محتواي نامناسب کتب، استفاده از روش‌هاي تدريس ناکارآمد مواجه‌اند. تحقيق لياقتدار و همکاران (۱۳۸۷) نشان داد که ميزان رضايت دانشجويان از محتواي آموزشي کتب دروس عمومي به‌دليل عدم جذابيت و کاربردي و به‌روز نبودن آنها کمتر از متوسط است. عارفي و همکاران (1388) دريافتند وجود برنامه درسي عمومي از ديدگاه دانشجويان و اساتيد ضروري است. در اين راستا، کيفيت دروس عمومي از لحاظ محتوا و موضوع بايد بيشتر مورد توجه قرار گيرد. تحقيق شفيع‌پور مطلق و خدادادي (1389) نشان داد که عوامل اساتيد، محتواي دروس، شيوه ارزشيابي، محيط و جوّ کلاس در جذاب کردن کلاس‌هاي دروس معارف اسلامي نقش دارند. فيروزي (1394) دريافت دروس معارف اسلامي به شرط توجه به نيازهاي علمي و اعتقادي دانشجويان و استفاده از استاداني آگاه و ماهر، اهميت بالايي دارند. در حوزه استاد، بازخواني جايگاه استادان معارف براي حفظ نقش استادي در دانشگاه به دو اعتبار آموزش و تربيت پژوهش‌محور ضروري است. در حوزه محتوا، بازخواني عناوين و سرفصل‌ها و ارزيابي در ميان‌مدت لازم است. حليمي جلودار (1394) دريافت ميانگين گرايش دانشجويان به دروس معارف اسلامي را در سطح متوسط ارزيابي كرده است. عملکرد اساتيد از نظر 4/40 % از دانشجويان در سطح قوي و کيفيت متون آموزشي از نظر 3/48 % در سطح متوسط است. عزيزي و همکاران (1395) دريافتند که وضعيت موجود عناصر اهداف، محتوا، روش تدريس و ارزشيابي دروس عمومي در وضعيت مطلوبي نيست. وضع موجود هدف دروس عمومي، از نظر دانشجويان متوسط و از نظر اساتيد مطلوب است. پژوهش اميدي و همکاران (1395) نشان داد که محتواي دروس معارف اسلامي نيازمند توجه و دقت بيشتر مسئولان ذي‌ربط، اساتيد و مؤلفان کتب دروس عمومي معارف اسلامي است؛ شيوه‌هاي تدريس تکراري است و كمترين جذابيت را دارد. تدوين الگوي دانشگاه اسلامي از نظر مقام معظم رهبري توسط شاکري و همکاران (1397) نشان مي‌دهد كه استفاده از اساتيد ارزشي، در رأس بودن ارزش‌هاي اسلامي و ايراني و مطالعه معارف اسلامي، موجبات علّي توأمان کردن علم و تقوا هستند و به پرورش دانشجويان عالم و متعهد مي‌انجامند.
نبود برنامه‌اي جامع در جهت آموزش تربيت و رشد کودکان، به دانشجويان امروز که والدين آيندة اين جامعه‌اند، خلائي بزرگ است که بايد برطرف گردد. يکي از راه‌هاي پيشنهادي، تدارک برنامه آموزشي است تا دانشجو را همزمان به درک متقابل دو ديدگاه متفاوت (دين اسلام و روان‌شناسي) برساند. بنابراين پيشنهاد مي‌شود که اين برنامه درسي در بين دروس عمومي دانشجويان گنجانده شود.
مرور رهنمودهاي امام خميني به دانشگاهيان، مانند: «شما توجه داشته باشيد به اين معنا که بايد اين پيوند دانشگاه و فيضيه برقرار باشد» (موسوي خميني، 1380، ج 17، ص 22)، «آن چيزي که ملت را مي‌سازد؛ فرهنگ صحيح است. آن چيزي که دانشگاه را بارور مي‌کند که براي ملت مفيد است، محتواي دانشگاه است» و «اصلاح بايد از فرهنگ شروع شود. فرهنگ اساس استقلال ملت است» (شفيعي، 1385، ص120و127)، نشان مي‌دهد كه استقلال فرهنگي شاخص اصلي دانشگاه اسلامي است (حسيني، 1379، ص20). به‌منظور تحقق اهداف كلان سند اسلامي شدن دانشگاه‌ها (1392، ص19) شامل تعميق و نهادينه‌سازى معارف و آموزه‌هاى اسلامي در دانشگاه، گسترش تعامل حوزه و دانشگاه، تحقق سبك صحيح زندگي اسلامي و احيا و ارتقاي نقش خانواده در فرايند تعليم و تربيت، هدف کلي اين مطالعه، طراحي و اعتبارسنجي برنامه درسي تربيت کودک از ديدگاه اسلام و روان‌شناسي به‌عنوان يکي از دروس عمومي از نظر خبرگان در سال تحصيلي 97ـ1396 است. سؤالات اصلي تحقيق عبارت‌اند از:
1. در طراحي برنامه درسي تربيت کودک از ديدگاه اسلام و روان‌شناسي، عناصر برنامه درسي (اهداف، محتوا، روش تدريس و روش ارزشيابي) چه ويژگي‌هايي دارد؟
2. آيا برنامه درسي طراحي‌شده (از نظر متخصصان و خبرگان) داراي اعتبار است؟
-
- روش‌شناسي
تحقيق حاضر از لحاظ هدف، کاربردي، و از منظر روش گردآوري داده‌ها، از نوع طرح آميخته اکتشافي (کيفي ـ کمّي) است. در مرحله کيفي (پاسخ به سؤال اول)، ابتدا با مطالعه کتابخانه‌اي اسناد و مدارك علمي در اين زمينه و مصاحبه با صاحبنظران، گويه‌هاي مربوطه براي برنامه درسي پيشنهادي در قالب عناصر هدف، محتوا، روش تدريس و روش ارزشيابي استخراج گرديد و مبناي تدوين پرسش‌نامه محقق‌ساخته با طيف ليکرت شد. در مرحله کمّي (پاسخ به سؤال دوم)، با استفاده از روش توصيفي ـ پيمايشي، پرسش‌نامه جهت اعتبارسنجي برنامه درسي پيشنهادي با الگوي مبتني بر نظر خبرگان آيزنر، توسط بيست متخصص (ده استاد علوم تربيتي و روان‌شناسي و ده استاد معارف اسلامي دانشگاه يزد) تکميل شد.
جدول 1. شاخص‌هاي پايايي و روايي هم‌گرا و واگراي (فورنل و لارکر) پرسش‌نامه محقق‌ساخته
AVE
CR
آلفا
تعداد گويه
عنصر
1
2
3
4
58/0
88/0
71/0
4
هدف
797/0
63/0
94/0
89/0
59
محتوا
637/0
739/0
54/0
87/0
73/0
4
روش تدريس
713/0
696/0
792/0
45/0
94/0
69/0
3
ارزشيابي
528/0
711/0
624/0
539/0
سؤالات 1 تا 4 پرسش‌نامه مربوط به عنصر هدف، سؤالات 5 تا 63 مربوط به عنصر محتوا، سؤالات 64 تا 67 مربوط به عنصر روش‌هاي تدريس، و سؤالات 68 تا 70 مربوط به عنصر ارزشيابي است. روايي صوري پرسش‌نامه توسط استادان تأييد شد. داده‌هاي کيفي با روش تحليل محتوا تحليل گرديد. از تحليل واريانس رتبه‌اي فريدمن جهت تحليل داده‌هاي کمّي، و جهت سنجش روايي و پايايي پرسش‌نامه از نرم‌افزار smartPLS استفاده شد. پايايي پرسش‌نامه با دو شاخص آلفاي کرونباخ و پايايي ترکيبي (CR) بررسي گرديد. مقدار CR بالاي 7/0 نشانه پايايي مناسب است (داوري و رضازاده، 1392، ص 79). روايي هم‌گراي ابعاد پرسش‌نامه (هدف، محتوا، روش و ارزشيابي) باAVE (ميانگين واريانس به اشتراک گذاشته بين هر سازه با شاخص‌هاي خود) سنجيده شد. مقدار AVE بالاي 5/0 نشانگر روايي هم‌گراي قابل‌قبول است (فورنل و لارکر، 1981). روايي واگرا با روش فورنل و لارکر سنجيده شد. در صورتي روايي واگرا قابل قبول است که اعداد مندرج در قطر اصلي، از مقادير زيرين خود بيشتر باشند (داوري و رضازاده، 1392، ص 83ـ84). با توجه به جدول 1، پايايي، روايي هم‌گرا و روايي واگراي پرسش‌نامه مورد تأييد است.
-
- يافته‌ها
سؤال پژوهشي اول: در طراحي برنامه درسي تربيت کودک از ديدگاه اسلام و روان‌شناسي، عناصر برنامه درسي (اهداف، محتوا، روش تدريس و روش ارزشيابي) چه ويژگي‌هايي دارد؟
در مرحله کيفي تحقيق، پس از بررسي اسناد علمي و مصاحبه با صاحبنظران، کدهاي محوري و گويه‌هاي درنظرگرفته‌شده براي طراحي برنامه درسي پيشنهادي به شرح جدول 2 استخراج شدند.
جدول 2. گويه‌هاي شناسايي‌شده براي طراحي برنامه درسي
عناصر
کدهاي محوري
گويه‌ها
اهداف
برنامه درسي
تربيت کودک در
اسلام و روان‌شناسي
يادگيري معنا و مفهوم تربيت کودک
ضرورت و اهميت تربيت کودک
ضرورت يادگيري جنبه‌هاي مختلف تربيت کودک (ابعاد تربيت)
اهميت نقش والدين در تربيت کودک
محتوا
تربيت ديني
هدف از تربيت ديني و ضرورت آن
معرفت نسبت‌به خدا و راه‌هاي رسيدن به او
معرفت نسبت‌به پيامبران و ائمة اطهار
آشنايي با معاد (بهشت و جهنم)
آشنايي با نحوه شکرگزاري و عبادات
نهادينه کردن پيروي از حق و دوري جستن از باطل
تربيت اخلاقي
هدف از تربيت اخلاقي
پرورش صفات مثبت و اخلاقي
آشنايي با بايدها و نبايدهاي اخلاقي
آشنايي با نظريه‌هاي تربيت اخلاقي (غزالي، پياژه، کلبرگ، گيليگان، اريکسون)
آشنايي با روش‌هاي اصلاح رذايل اخلاقي
تربيت اجتماعي
هدف از تربيت اجتماعي
آموزش گشاده‌رويي نسبت‌به ديگران
آموزش خوش‌آمدگويي و پذيرايي از مهمان
آموزش صحبت در ميان جمع
نحوه برخورد با بزرگ‌ترها و احترام گذاشتن به آنها
آموزش مشارکت دادن و واگذاري مسئوليت
آشنايي با نحوه دوستي و دوست‌يابي در کودکي و نوجواني
آموزش روابط معاشرت
آموزش در رابطه با حرفه و شغل
تربيت جنسي
هدف از تربيت جنسي
آشنايي با بحث غريزه
شيوه برخورد مناسب والدين با جنسيت فرزندشان
پاسخگويي به سئوالات جنسي کودکان
آشنايي با مفهوم جنسيت، هويت جنسي و نقش‌هاي آن
آموزش حيا و دوري از انحرافات جنسي
آموزش هنجارها و ناهنجارهاي جنسي
اهميت تقوا و پرهيز از بي‌بندوباري جنسي
آشنايي با نظريه اخلاق جنسي شهيد مطهري
آشنايي با نظريه تربيت جنسي فرويد
آشنايي با تغييرات رواني و جسمي دوران بلوغ
کسب آگاهي در مورد علاقه به جنس مخالف
آشنايي با نظريه تربيت جنسي راسل
تربيت عاطفي ـ هيجاني
هدف از تربيت عاطفي و هيجاني
آشنايي با نحوه ابراز محبت به کودکان
ايجاد موقعيت و شکوفايي زمينه شخصي و عاطفي کودک
شناسايي و شکوفايي، بروز و بيان عواطف درست و منطقي
تربيت شخصيتي
نحوه ايجاد امنيت خاطر در کودک
آشنا کردن نسبت‌به تحسين کارهاي کودک
نحوه شخصيت دادن به کودک (جلوگيري از دوشخصيتي شدن)
آشنايي با ناهنجاري‌ها (لجبازي، حسادت، دروغ، دزدي، ترس و...)
آشنايي با راه‌هاي شخصيت و هويت دادن (نظريه برزونسکي)
اهميت نقش رسانه‌ها در شخصيت کودک
نحوه کنترل احساسات و هيجانات خود و کودک
تنبيه و تشويق متناسب با نوع کار کودک
نحوه پول توجيبي کودکان متناسب با سن و موقعيت
نحوه ايجاد خلاقيت در کودک
نحوه ايجاد اعتماد به نفس و عزت نفس در شخصيت کودک
تربيت عقلاني
هدف از تربيت عقلاني
آشنايي با نحوه پرورش انديشه کودک (پياژه، برونر، ويگوتسکي)
کسب معرفت نسبت به اصل عليت در مورد پديده‌هاي هستي
آشنايي با نحوه برانگيختن حس کنجکاوي و ايجاد تمرکز در کودک
اهميت نقش کتاب و فضاي مجازي در تربيت کودک
تربيت جسماني
هدف از تربيت جسماني يا بدني
تغييرات جسمي که به تدريج رخ مي‌دهد (قد، وزن، استخوان‌بندي)
آموزش اهميت تغذيه و ورزش در سلامت بدن
اهميت نقش بازي در تربيت جسمي و روحي (بازي‌هاي مدرن و سنتي)
نهادينه‌سازي رعايت بهداشت (نحوه توالت رفتن)
آشنايي با رعايت نظم و انضباط در امور
روش
تدريس
راهبردهاي تدريس
محتوا در کلاس
استفاده از روش پرسش و پاسخ فردي
استفاده از فيلم‌هاي آموزشي، انيميشن و پاورپوينت‌هاي درسي
دعوت از کارشناس يا مشاور کودک و رفع سؤالات دانشجويان
استفاده از روش سخنراني
روش
ارزشيابي
چگونگي ارزشيابي
دانشجويان
ارزشيابي آغازين (پرسش و پاسخ‌هاي اولية مبحث)
ارزشيابي تکويني (ارائه گزارش کار از مشاهدات و فعاليت‌هاي دانشجو)
ارزشيابي تراکمي (آزمون پايان ترم)
سؤال پژوهشي دوم: آيا برنامه درسي طراحي‌شده (از نظر متخصصان و خبرگان) داراي اعتبار است؟
براساس نتايج مرحله کيفي مندرج در جدول 2، پرسش‌نامه محقق‌ساخته تدوين شد و در مرحله کمّي، جهت اعتبارسنجي برنامه درسي پيشنهادي با الگوي مبتني بر نظر خبرگان آيزنر توسط بيست استاد دانشگاه يزد تکميل شد. 30 درصد استادان زن و 70 درصد مرد بودند. همچنين از نظر سابقه تدريس، 40 درصد از اساتيد بين 11 تا 15 سال؛ 30 درصد بيش از 16 سال، 25 درصد بين 6 تا 10 سال و 5 درصد نيز 5 سال سابقه فعاليت داشتند.
چهار سؤال پرسش‌نامه محقق‌ساخته مربوط به عنصر هدف درس پيشنهادي است. ميانگين نظرات استادان و نتايج تحليل واريانس رتبه‌اي فريدمن به‌منظور بررسي تفاوت ميانگين متغيرهاي فوق در بين نمونه آماري در جدول 3 آمده است. با بررسي نظرات خبرگان، در خصوص «اهداف» نتايج ذيل استخراج شد:
جدول 3. نظر خبرگان در رابطه با اهداف درس پيشنهادي تربيت کودک) 20(n=
گويه
ميانگين (M)
رتبه
Chi-Square
df
sig
يادگيري معنا و مفهوم تربيت کودک
87/3
4
243/11
19
001/0
ضرورت و اهميت تربيت کودک
02/4
3
957/8
19
017/0
يادگيري جنبه‌ها و ابعاد مختلف تربيت کودک
58/4
1
238/9
19
009/0
اهميت نقش والدين در تربيت کودک
32/4
2
274/10
19
004/0
با توجه به جدول 3، آماره فريدمن تفاوت ميانگين گويه‌هاي فوق را تأييد كرد (05/0P<)؛ لذا از نظر خبرگان بايد اين «اهداف» به‌ترتيب اولويت در طراحي برنامه درسي مدنظر قرار گيرد:
1. ضرورت يادگيري جنبه‌هاي مختلف تربيت کودک (ابعاد تربيت)؛
2. اهميت نقش والدين در تربيت کودک؛
3. ضرورت و اهميت تربيت کودک؛
4. يادگيري معنا و مفهوم تربيت کودک.
59 سؤال در پرسش‌نامه به سنجش ابعاد محتوايي برنامه درسي تربيت کودک از ديدگاه اسلام و روان‌شناسي، مربوط بود. ميانگين نظرات خبرگان و آزمون فريدمن در جدول 4 آمده است. با بررسي نظرات خبرگان، در خصوص محتوا، نتايج ذيل استخراج شد:
جدول 4. نظر خبرگان در رابطه با محتواي طراحي برنامه درسي تربيت کودک) 20(n=
گويه (عامل‌ها)
ميانگين (M)
رتبه
Chi-Square
df
sig
تربيت ديني
14/4
4
253/11
19
001/0
تربيت اخلاقي
50/4
2
985/12
19
001/0
تربيت اجتماعي
73/4
1
357/10
19
09/0
تربيت جنسي
17/3
6
248/14
19
001/0
تربيت عاطفي و هيجاني
08/4
5
304/12
19
02/0
تربيت شخصيتي
23/4
3
842/10
19
11/0
تربيت عقلاني
02/3
7
269/7
19
26/0
تربيت جسماني
97/2
8
348/6
19
39/0
با توجه به جدول 4، آماره فريدمن تفاوت ميانگين متغيرهاي فوق را تأييد كرد (05/0P<)؛ لذا از نظر خبرگان، در طراحي محتواي برنامه درسي بايد موارد زير به‌ترتيب اولويت مدنظر قرار گيرد:
1. تربيت اجتماعي؛ 2. تربيت اخلاقي؛ 3. تربيت شخصيتي؛ 4. تربيت ديني؛ 5. تربيت عاطفي ـ هيجاني؛ 6. تربيت جنسي؛ 7. تربيت عقلاني؛ 8. تربيت جسماني.
به‌منظور سنجش روش تدريس براي طراحي برنامه درسي پيشنهادي، چهار سؤال در پرسش‌نامه قرار داده شده بود. ميانگين نظرات خبرگان و آزمون فريدمن در جدول 5 آمده است. با بررسي نظرات خبرگان، در خصوص «روش تدريس» درس تربيت کودک از ديدگاه اسلام و روان‌شناسي، نتايج ذيل استخراج شد:
جدول 5. نظر خبرگان درباره روش تدريس طراحي درس تربيت کودک) 20(n=
گويه
ميانگين (M)
رتبه
Chi-Square
df
sig
استفاده از روش پرسش و پاسخ فردي
54/2
3
077/14
19
001/0
استفاده از فيلم‌هاي آموزشي، انيميشن و پاورپوينت‌ها
72/4
2
241/10
19
01/0
دعوت از کارشناس يا مشاور و رفع سؤالات دانشجويان
89/4
1
358/10
19
007/0
استفاده از روش سخنراني
78/1
4
766/9
19
33/0
با توجه به جدول 5، آماره فريدمن تفاوت ميانگين متغيرهاي فوق را تأييد كرد (05/0P<)؛ لذا از نظر خبرگان در طراحي برنامه درسي بايد «روش‌هاي تدريس» به ترتيب اولويت مدنظر قرار گيرد:
1. دعوت از کارشناس يا مشاور کودک و رفع سؤالات دانشجويان؛
2. استفاده از فيلم‌هاي آموزشي، انيميشن و پاورپوينت‌هاي درسي؛
3. استفاده از روش پرسش و پاسخ فردي؛
4. استفاده از روش سخنراني.
به‌منظور سنجش روش ارزشيابي براي طراحي برنامه درسي، سه سؤال در پرسش‌نامه تحقيق قرار داده شده بود. ميانگين نظرات خبرگان و آزمون فريدمن در جدول 6 آمده است. با بررسي نظر خبرگان، در خصوص «روش ارزشيابي» طراحي برنامه درسي پيشنهادي، نتايج ذيل استخراج شد:
جدول 6. نظر خبرگان درباره روش ارزشيابي برنامه درسي تربيت کودک) 20(n=
گويه
ميانگين (M)
رتبه
Chi-Square
df
sig
ارزشيابي آغازين (پرسش و پاسخ‌هاي اولية مبحث)
88/4
2
23/7
19
038/0
ارزشيابي تکويني (ارائه گزارش کار از مشاهدات و...)
92/4
1
55/6
19
041/0
ارزشيابي تراکمي (آزمون پايان ترم)
37/3
3
01/6
19
044/0
با توجه به جدول 6، آماره فريدمن تفاوت ميانگين متغيرهاي فوق را تأييد كرد (05/0P<). همچنين از نظر خبرگان بايد «روش‌هاي ارزشيابي» به‌ترتيب اولويت مدنظر قرار گيرد:
1. ارزشيابي تکويني (ارائه گزارش کار از مشاهدات و فعاليت‌هاي دانشجو)؛
2. ارزشيابي آغازين (پرسش و پاسخ‌هاي اولية مبحث)؛
3. ارزشيابي تراکمي (آزمون پايان ترم).
-
- نتيجه‌گيري
جمع‌بندي تحقيقات يوسفي لويه (1380)، لياقتدار و همکاران (۱۳۸۷)، عارفي و همکاران (1388)، شفيع‌پور مطلق و خدادادي (1389)، فيروزي (1394)، حليمي جلودار (1394)، عزيزي و همکاران (1395)، اميدي و همکاران (1395) که به دروس معارف اسلامي پرداخته‌اند، ضرورت تغييرات جدي و بازنگري در دروس موجود را آشکار مي‌سازد. يکي از راهبردهاي قابل استفاده، طراحي درس‌هاي جديد است.
يافته‌هاي تحقيق حاضر، با نتايج شفيع‌پور مطلق و خدادادي (1389) که نشان داد عوامل چهارگانه (اساتيد، محتواي دروس، شيوه ارزشيابي، محيط و جوّ کلاس) در جذاب کردن کلاس‌هاي معارف اسلامي و گسترش بحث و مناظره نقش دارند، همخواني دارد. همچنين با نتايج عارفي و همکاران (1388) و عزيزي و همکاران (1395) که از نظر موضوعي، محتوايي و ساختاري در دروس عمومي، تغييرات جدي لازم است، همخواني دارد. همچنين يافته‌هاي فيروزي (1394) و اميدي و همکاران (1395) ضرورت بازنگري در دروس موجود، و لزوم طراحي درسي در اين حوزه را تأييد كرده است.
لذا برنامه دروس عمومي دانشگاهي، بايد متناسب با نيازهاي دانشجويان و جامعه امروز، طراحي، تدوين و اجرا شود و پاسخگوي تغيير و تحولات باشد. براي آگاهي از چنين امري، برنامه‌هاي درسي بايد به‌طور مداوم ارزيابي و اصلاح شوند. به همين جهت، به طراحي و اعتبارسنجي برنامه درسي «تربيت کودک از ديدگاه اسلام و روان‌شناسي به‌عنوان يکي از دروس عمومي دوره کارشناسي» پرداخته شد و اين برنامه از نظر خبرگان مورد اعتبارسنجي قرار گرفت. براساس يافته‌ها، از نظر هدف، بايد به مبحث تربيت کودک، ضرورت يادگيري ابعاد و جنبه‌هاي مختلف تربيت کودک و اهميت نقش والدين در تربيت کودک بسيار توجه شود؛ از نظر محتوا بايد به تربيت اجتماعي، اخلاقي، عاطفي و شخصيتي بيش از ساير ابعاد توجه شود؛ از نظر تدريس، بيشتر، از روش‌هاي نوين (روش‌هاي مشارکتي، دانشجومحور و پرسش و پاسخ، با وسايل کمک آموزشي) استفاده شود؛ همچنين از روش دعوت از کارشناس يا مشاور کودک و رفع سؤالات دانشجويان و استفاده از فيلم‌هاي آموزشي، انيميشن و پاورپوينت‌هاي درسي، بهره گرفته شود. در مقابل، از روش سنتي سخنراني صرف استاد کمتر استفاده شود (جدول 7). همچنين ارزشيابي برنامه درسي، بيشتر به‌شيوه تکويني (ارائه گزارش کار از مشاهدات و فعاليت‌هاي دانشجو) و آغازين (پرسش و پاسخ‌هاي اوليه مبحث) باشد.
کلام آخر اينکه، با توجه به جايگاه خاص دروس عمومي در تمام دانشگاه‌هاي جهان، به‌ويژه آموزش عالي ايران، به‌نظر مي‌رسد توجه به تنوع و ايجاد ساختار اجباري ـ اختياري با اتخاذ رويکرد بين‌رشته‌اي در ارائة دروس عمومي مي‌تواند پاسخگوي شرايط روز باشد و به نتايج بهتري براي دانشجويان و جامعه بينجامد.
- اميدي، محمود و همكاران، 1395، «ارزشيابي برنامه دروس عمومي معارف اسلامي دانشگاهي به منظور ارائه راهکارهاي کيفيت بخش»، انديشه‌هاي نوين تربيتي، ش 12(4)، ص 217-236.
- حسيني، سيدعلي‌اکبر، 1379، تعليم و تربيت اسلامي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني.
- حليمي جلودار، حبيب‌اله، 1394، «جستاري در ميزان گرايش دانشجويان به دروس معارف اسلامي و عوامل موثر به آن»، مطالعات معرفتي در دانشگاه اسلامي، ش 19(3)، ص 317-334.
- داوري، علي و آرش رضازاده، 1392، مدل‌سازي معادلات ساختاري با نرم‌افزار PLS، تهران، جهاد دانشگاهي.
- سند اسلامي شدن دانشگاه‌ها (سند دانشگاه اسلامي)، 1392، تهران، شوراي عالي انقلاب فرهنگي.
- شاکري، محسن و همكاران، 1397، «تدوين الگوي دانشگاه اسلامي در ديدگاه مقام معظم رهبري براساس نظريه داده بنياد»، فرهنگ در دانشگاه اسلامي، ش 8(4)، ص 481-500.
- شفيع‌پور مطلق، فرهاد و حسين خدادادي،1389، «جذابيت بخشيدن به كلاس‌هاي دروس معارف اسلامي دانشگاه‌ها»، در: مجموعه مقالات همايش توليد علم و جنبش نرم‌افزاري در معارف اسلامي، كرمان.
- شفيعي، عباس، 1385، استراتژي رهبري امام خميني، تهران، عروج.
- عارفي، محبوبه و همكاران، 1388، «ضرورت و راهكارهاي بهبود برنامة درسي دروس عمومي دوره کارشناسي از ديدگاه دانشجويان و اعضاي هيئت علمي دانشگاه شهيد بهشتي»، مطالعات برنامه درسي، ش 3(10)، ص 94ـ129.
- عزيزي، يعقوب و همكاران، 1395، «ارزشيابي کيفيت دروني برنامه دروس عمومي کارشناسي از ديد اساتيد و دانشجويان»، پژوهش‌هاي کيفي در برنامه درسي، ش 1 (2)، ص 1ـ24.
- فيروزي، رضا، 1394، «آسيب‌شناسي دروس و جايگاه استادان معارف اسلامي با توجه به ديدگاه‌هاي دانشجويان علوم پزشکي اروميه»، مطالعات معرفتي در دانشگاه اسلامي، ش 19(2)، ص 151ـ172.
- لياقتدار، محمدجواد و همكاران، 1387، «بررسي ميزان رضايت دانشجويان از دروس عمومي معارف اسلامي در شهر کرمان»، پژوهش نامه انقلاب اسلامي، ش 7(14)، ص 1ـ22.
- موسوي خميني، سيد‌روح الله، 1380، صحيفه نور، تهران، مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني.
- يوسفي لويه، وحيد، 1380، جايگاه گروه آموزشي معارف اسلامي در دانشگاه‌ها، قم، مشرقين.
- Aldegether, A.R., 2015, "What Every Student Should Know: General Education Requirements in Undergraduate Education", World Journal of Education, N. 5(3), p. 8-14.
- Fornell, C., Larcker, D.F., 1981, "Evaluating structural equation models with unobservable variables and measurement error", Journal of Marketing Research, N. 18 (1), p. 39-50.
- General education at Kyoto Sangyo University, 2019,
- https://www.kyoto-su.ac.jp/english/department/general/
- General education program at Michigan University, 2018, From
- https://www.nmu.edu/bulletin/general-education
- General education program at Oxford College of Emory University, 2018,
- https://oxford.emory.edu/academics/educational-experience/gep.html
- General Education Program Updates & Course Planning What You Need to Know, 2019, HTTP://GENERALEDUCATION.FAS.HARVARD.EDU
- Laird, T. F. N., & Garver, A. K., 2010, "The effect of teaching general education courses on deep approaches to learning: how disciplinary context matters", Research in Higher Education, N. 51, p. 248-256.
- Shek, D., Yu, L. & Ngai, J., 2015, "Evaluation of a general education program in Hong Kong: secondary education data analysis based on student feedback questionnaire", Human development, N. 14(4), p. 401-406.
- Vander Schee, B.A., 2011, "Changing general education perceptions through perspectives and the interdisciplinary first- year seminar", Teaching and learning in higher education, N. 23 (3), p. 382-387.
