تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دوره ابتدایی از نظر توجه به مؤلفه‌‌‌های تربیتی نامه 31 نهج البلاغه
Article data in English (انگلیسی)
-
- مقدمه
با توجه به موضوع اين تحقيق و تکيه آن بر دو واژگان کليدي، «نامه 31 نهج‌البلاغه» و «کتابهاي درسي»، لازم است در اینجا جايگاه و نقش اين دو عنصر روشن گردد.
-
-
- الف. نهج‌البلاعه و نامه سي و يکم
-
نهج‌البلاغه، که بخشي از گفتارهاي امام علي مي‌باشد، يک کتاب تربيتي و درياي خروشان معارف الهي است که به کمک آن، فرد مي‌تواند خود را بشناسد و موقعيت خود را در جهان آفرينش درک کند، با جهان‌شناسي الهي آشنايي پيدا کند و وظيفه خود را در برابر خدا تشخيص دهد، رابطه خود را با همنوعان، با توجه به ضوابط و معيارهاي اسلام استحکام بخشیده، از مطالعه موجودات مختلف، به پيچيدگي مسئله آفرينش و نقش خدا در خلقت موجودات پي ببرد (فرمهيني فراهاني،1390، ص2). اين کتاب، که به درستي «برادر قرآن» لقب يافته است، پس از قرآن و حديث پيامبر، مهم‌ترين منبع شناخت اسلام و آموزه‌هاي ديني است. اين کتاب، تراوشات روح بلند و آسماني انساني کامل است که پرورش‌يافته مکتب وحي و الگوي راستين انسانيت و مظهر تام کمالات و فضايل انساني است (مجد فقيهي، 1381، ص7). اين کتاب، محدود به قلمرو حيات مذهبي تشيع نيست و تفکرات فلسفي و تربيتي شيعه نيز به آن وابسته و از آن مايه مي‌گيرد (کوربن، 1384، ص56). امام خميني در زمينه اين کتاب گرانقدر، مي‌فرمايد:
کتاب نهج‌البلاغه براي تعليم و تربيت ما خفتگان در بستر منيت، خود معجوني است براي شفا و مرهمي است براي دردهاي فردي و اجتماعي. اين کتاب داراي ابعادي به اندازه يک انسان و يک جامعه انساني از زمان صدور آن تا هرچه تاريخ به پيش رود و هرچه جامعه‌ها به وجود آيد و ملت‌ها متحقق شوند و هر قدر متفکران و فيلسوفان و محققان بيايند و در آن غور کنند و غرق شوند (موسوي خميني، 1371، ج14، ص224).
دلشاد تهراني نيز در اين زمينه مي‌نويسد:
نهج‌البلاغه شفاي دردهاي روحي بشر و راز هدايت سياسي و اجتماعي است. اين کتاب دريچه‌اي به نور و راهي از ملک تا ملکوت است. نهج‌البلاغه، مکتوب مبارزه با بيدادگري و زراندوزي و بت‌پرستي است و راه برپايي حدود الهي و افق ارزش‌هاي آرماني است (دلشاد تهراني، 1381، ص12).
جرج جرداق انديشمند مسيحي، درباره نهج‌البلاغه مي‌نويسد:
بيان نهج‌البلاغه بياني است که اگر به استدلال منطقي بپردازد، عقل‌ها و احساسات و ادراکات بشري را مورد توجه قرار مي‌دهد و راه هر دليل و برهاني را مي‌بندد و عظمت منطقي برهان خود را ثابت مي‌کند؛ اگر به تفکر و دقت دعوت کند، عقل و حس را در خواننده همراه مي‌سازد و به سوي آنچه مي‌خواهد سوق مي‌دهد و او را با جهان هستي پيوند مي‌دهد و نيروها و قواي ايشان را متحد مي‌گرداند تا به حقيقت برسد، اگر مخاطب را پند و اندرز مي‌دهد، او مهر پدر و عاطفه پدري راستين و وفاي انساني و گرمي محبت بي‌انتها را در آن خواهد يافت و اگر براي خواننده از ارزش هستي و زيبايي‌هاي خلقت و کمالات جهان هستي سخن بگويد، آنها را با مرکبي از نورش در قلب او مي‌نويسد (جرداق، 1344، ص67).
-
-
-
- نامه سي و يکم
-
-
نامه 31 نهج‌البلاغه، از ديدگاه بيشتر صاحب‌نظران و بدون هيچ‌گونه غلوي، يکي از جامع‌ترين و مهم‌ترين منشور‌هاي تربيتي اسلام مي‌باشد (انصاري،1393، ص53؛ بهشتي، 1389، ص34). اين نامه، حاوي نکات تربيتي ارزشمندي است که ضرورت بهره‌گيري از اين مفاهيم تربيتي، در کتابهاي درسي بيش از پيش احساس مي‌گردد. توضيح بيشتر، به خصوص در جنبة تربيت اين نامه لازم است.
-
-
- ب. کتاب درسي و نقش آن در نظام‌هاي آموزشي متمرکز
-
کتابهاي درسي، يکي از مهم‌ترين و پرکاربرد‌ترين ابزارها و رسانه‌‌‌هاي آموزشي است که نظام‌هاي آموزشي متمرکز، همچون کشور ايران، از آن براي تحقق تربيت ديني بهره مي‌جويند. کتابهاي درسي، سند مکتوب و مدون تعليم و تربيت محسوب مي‌شوند و فعاليت‌ها و تجارب يادگيرندگان، بر محور آن ساماندهي مي‌شود
(آل تباچ،1391، ص756؛ ملکي،1382، ص8).
کتابهاي درسي، در هر سطح و هر موضوع، مي‌توانند به عنوان ابزار اوليه براي شکل‌دهي به نگرش‌ها و رفتار‌ها عمل کنند (نوريان،1390، ص11). نقش کتاب درسي، فراهم کردن امکانات و شرايط مناسب براي ايجاد تغييرات مطلوب در رفتار دانش‌آموزان از طريق فرايند ياددهي‌ـ يادگيري است (يارمحمديان،1390). اهميت کتابهاي درسي، تنها از جنبه ابزاري براي آموزش مطرح نيست، بلکه کاربرد گسترده آن در مدارس، دانش‌آموزان را در معرض عقايد، ايده‌ها و افکار گوناگوني قرار مي‌دهد (يونسکو،2005م). از اين نظر، محتواي برنامه درسي به جهت نقشي که در تحقق اهداف ايفا مي‌کند، از اهميت خاصي برخوردار است و تحليل و بررسي اين محتوا، براي برنامه‌ريزي، تدوين، تغيير و روزآمد کردن نظام آموزشي، اهميتي مضاعف دارد (نيکلس،1381، ص62).
-
-
- هدف پژوهش
-
بر اين اساس، هدف این پژوهش، بررسي وضعيت محتواي کتابهاي درسي دوره ابتدايي، در خصوص توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه مي‌باشد.
-
-
- پيشينه
-
بررسي پيشينه پژوهش، نشان مي‌دهد که در اين حوزه، پژوهش‌هاي بسيار اندکي انجام شده است. قرباني(1392)، در پژوهشي با عنوان «تحليل محتواي کتابهاي مطالعات اجتماعي و جامعه‌شناسي دوره متوسطه بر اساس آرا تربيت اجتماعي نامه 31 نهج‌البلاغه»، نشان داد که در کتابهاي بررسي شده، توجه کافي به مؤلفه‌هاي تربيت اجتماعي در نامه 31 نهج‌البلاغه نشده است. محمد قاسمي(1392)، در پژوهشي با عنوان «بررسي ميزان توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي مطرح در نامه 31 امام علي در کتب درسي تعليمات اجتماعي دوره راهنمايي تحصيلي»، به اين نتيجه دست يافته است که در کتابهاي بررسي شده، به برخي از مؤلفه‌هاي تربيتي در نامه 31 نهج‌البلاغه توجه نشده است. قره‌داغي(1394)، در پژوهشي با عنوان «شاخصه‌هاي نظام تربيتي اسلام از منظر نهج‌البلاغه با محوريت نامه31 نهج‌البلاغه»، شاخصه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه را تبيين نموده است. رستمي‌نسب(1394)، در پژوهشي با عنون «بررسي و نقد کتاب تعليم و تربيت در نهج‌البلاغه»، نشان داده است که نامه 31 نهج‌البلاغه، در انسان‌شناسي تربيتي الهي، متني بي‌نظير مي‌باشد و بهره‌گيري از آن، ضروري است. غفاري و همکاران(1391)، در پژوهشي با عنوان «بررسي نکات تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه»، راه کار‌هاي علمي و عملي تربيت در نامه 31 نهج‌البلاغه را تبيين نموده‌اند.
بررسي پژوهش‌هاي فوق و ساير پژوهش‌هاي انجام شده در اين حوزه، نشان مي‌دهد که تاکنون در زمينه وضعيت محتواي کتابهاي درسي دوره ابتدايي، در زمینه توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، پژوهشي انجام نشده است.
-
-
- پرسش‌ها
-
بر اين اساس، در این پژوهش سؤال‌هاي زير مطرح شده است.
1. وضعيت محتواي کتابهاي درسي هديه‌هاي آسماني دوره ابتدايي، در خصوص توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، چگونه مي‌باشد؟
2. وضعيت محتواي کتابهاي درسي فارسي دوره ابتدايي، در خصوص توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، چگونه مي‌باشد؟
3. وضعيت محتواي کتابهاي درسي تعليمات اجتماعي دوره ابتدايي، در زمینه توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، چگونه مي‌باشد؟
4. وضعيت محتواي کتابهاي درسي پايه‌هاي اول تا ششم دوره ابتدايي، در خصوص توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، چگونه مي‌باشد؟
-
-
- روش پژوهش
-
در اين پژوهش، با توجه به ماهيت موضوع، از روش تحليل محتوا، استفاده شده است. روش تحليل محتوا، يکي از روش‌هايي است که در چند دهه اخير، به شدت رو به گسترش بوده است (کريپيندورف،1394؛ هولستي، 1373). کرلينجر، تحليل محتوا را روشي پژوهشي براي توصيف عيني، منظم و کمي متغيرها دانسته است (بيابانگرد، 1384، ص390). در اين روش، پژوهشگر مي‌کوشد از طريق مطالعه يک پيام مکتوب يا شفاهي، به داده‌هايي دست يابد تا به کمک آنها، به بررسي سؤالات يا فرضيات تحقيق بپردازد (گال و بورگ، 1384). سه مرحله اصلي تحليل محتوا، عبارتند از: 1. آماده‌سازي و سازماندهي(مرحله قبل از پيام)؛ 2. بررسي مواد(پيام)؛
3. پردازش نتايج(سرمد، بازرگان و حجازي،1380).
-
-
- جامعة آماري، و روش نمونه گيري
-
جامعة آماري پژوهش، كليه كتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي، در سال تحصيلي 98-97 است. در اين پژوهش، از روش نمونه‌گيري هدفمند استفاده شده است و سه عنوان کتاب هديه‌هاي آسمان، مطالعات اجتماعي و فارسي، با 15 جلد کتاب در نمونه تحقيق قرار گرفت.
-
-
-
- ابزار اندازه گيري
-
-
در اين پژوهش، براي بررسي و تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي، از فهرست وارسي تحليل محتوا، استفاده شده است.
-
-
-
- روايي ابزار اندازه‌گيري
-
-
براي تعيين روايي فهرست وارسي تحليل محتوا، از روش روايي صوري، محتوايي و نظر متخصصان استفاده شده است؛ به اين ترتيب كه فرم اوليه تحليل محتواي كتاب‌هاي درسي دورة ابتدايي، از لحاظ توجه به مؤلفه‌هاي مورد بحث، در اختيار چهار نفر از صاحب‌نظران حوزه (رشته‌هاي معارف اسلامي)، براي تغيير و اصلاح قرار گرفت كه پس از اعمال نظرات آنان، فهرست وارسي تحليل محتواي نهايي تهيه گرديد.
-
-
-
- پايايي ابزار اندازه‌گيري
-
-
براي تأمين پايايي ابزار اندازه‌گيري، از فرمول ويليام اسكات (1995) استفاده گرديد؛ بدين صورت كه فرم تحليل محتوا در اختيار چهار نفر از صاحب‌نظران رشته‌هاي معارف اسلامي قرار گرفت و ضريب توافق آنها 92 درصد به دست آمد.
-
-
-
- تعيين واحدهاي تحليل
-
-
در اين پژوهش، واحد تحليل، مضمون در نظر گرفته شده است.
-
-
- يافته‌هاي پژوهش
-
در اين بخش، يافته‌هاي پژوهش بر مبناي سؤالات پژوهش ارائه مي‌گردد.
1. وضعيت کتابهاي درسي هديه‌هاي آسماني دوره ابتدايي، در توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه.
بر اساس جدول شماره1، در کتابهاي درسي هديه‌هاي آسماني دوره ابتدايي، در مجموع 206 مرتبه، به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه توجه شده است. در اين کتاب‌ها، به ترتيب به مؤلفه‌هاي «پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان» با 56 فراواني، «شناخت خدا، يکتاپرستي و ياد خدا» با 33 فراواني، و «انجام واجبات» با 23 فراواني بيشترين توجه شده است و به مؤلفه‌هاي «ياد مرگ»، «فروتني، تواضع و پرهيز از غرور»، «اميدواري به فضل الهي»، «توکل بر خدا»، «پرهيز از بخل»، «پرهيز از حرص و آز، هواپرستي، دنياپرستي و تکيه بر آرزوها»، «عبرت‌آموزي از گردش روزگار و حوادث تاريخي»، «ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران»، «تفکر و خردورزي» و «ميانه‌روي در امور»، هيچ اشاره‌اي نشده است.
جدول1. فرواني مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، در کتابهاي هديه‌هاي آسماني دوره ابتدايي
پايه
مؤلفه‌ها
دوم
سوم
چهارم
پنجم
ششم
مجموع
شناخت خدا، يکتاپرستي و ياد خدا
6
9
7
6
5
33
ضرورت ياد مرگ
0
0
0
0
0
0
يادگيري علوم سودمند
0
0
1
2
0
3
انجام واجبات
5
6
4
7
1
23
توجه به قرآن و يادگيري همراه با تدبر
0
1
2
4
0
7
فروتني و تواضع و پرهيز از غرور
0
0
0
0
0
0
اميدواري به فضل الهي
0
0
1
0
0
1
پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان
13
10
11
10
12
56
امر به معروف و نهي ازمنکر
0
0
1
0
3
4
توکل بر خدا
0
0
0
0
0
0
صبر و شکيبايي
0
1
0
0
1
2
نيکي کردن به ديگران
3
5
4
3
1
16
پرهيز از بخل
0
0
0
0
0
0
بخشش مال و صدقه دادن
2
1
1
2
0
6
پرهيز از حرص و آز، هواپرستي، دنياپرستي و تکيه بر آرزوها
0
0
0
0
0
0
گذشت و ايثار در روابط اجتماعي و فرو بردن خشم
0
1
1
3
0
5
دوري از بدکاران
0
0
0
1
1
2
عبرت‌آموزي از گردش روزگار و حوادث تاريخي
0
0
0
0
0
0
توجه به آخرت
0
2
2
2
1
7
ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران
0
0
0
0
0
0
تفکر و خردورزي
0
0
0
0
0
0
توبه
0
0
0
0
1
1
کسب روزي حلال و پرهيز از لقمه حرام
0
0
0
1
0
1
ميانه‌روي در امور (پرهيز از افراط و تفريط)
0
0
0
0
0
0
شناخت آداب دوستي و رعايت حقوق دوستان
0
0
2
2
0
4
دعا
5
3
1
3
1
13
صله ارحام
0
2
2
2
0
6
مشورت و بهره‌گيري از تجارب ديگران
0
0
0
0
2
2
کم‌گويي و پرهيز از سخنان بي‌ارزش و مضحک
2
0
0
0
1
3
استفاده از فرصت‌ها
0
0
0
1
1
2
شناخت همسايه ها و احترام به آنها
1
0
3
2
1
7
رعايت حجاب
0
2
0
0
0
2
مجموع
37
43
43
51
32
206
2. وضعيت کتابهاي درسي فارسي دوره ابتدايي، در توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه.
بر اساس جدول شماره 2، در مجموع در کتابهاي درسي فارسي دوره ابتدايي، 80 مرتبه به مؤلفه‌هاي تربيتي مطرح شده، در نامه 31 نهج‌البلاغه توجه شده است. در اين کتاب‌ها، به ترتيب به مؤلفه‌هاي «شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا» با 24 فراواني، «پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان آنها» با 14 فراواني، و «يادگيري علوم سودمند» با 10 فراواني بيشترين توجه شده است و به مؤلفه‌هاي «ياد مرگ»، «اميدواري به فضل الهي»، «امر به معروف و نهي از منکر»، «توکل بر خدا»، «پرهيز از بخل»، «پرهيز از حرص و آز»، «دوري از بدکاران»، «عبرت‌آموزي»، «توجه به آخرت»، «ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران»، «توبه»، «ميانه‌روي در امور»، «صله ارحام» و «رعايت حجاب» توجه نشده است.
جدول2. فرواني مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، در کتابهاي فارسي دوره ابتدايي
پايه
مؤلفه‌ها
اول
دوم
سوم
چهارم
پنجم
ششم
مجموع
شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا
6
3
3
4
4
4
24
ضرورت ياد مرگ
0
0
0
0
0
0
0
يادگيري علوم سودمند
1
2
1
2
2
2
10
انجام واجبات
2
1
0
0
0
0
3
توجه به قرآن و يادگيري همراه با تدبر
1
0
0
0
0
0
1
فروتني و تواضع و پرهيز از غرور
0
0
0
0
1
1
2
اميدواري به فضل الهي
0
0
0
0
0
0
0
پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان
2
4
2
3
0
3
14
امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
0
0
توکل بر خدا
0
0
0
0
0
0
0
صبر و شکيبايي
0
0
0
0
0
1
1
نيکي کردن به ديگران
0
0
0
1
0
0
1
پرهيز از بخل
0
0
0
0
0
0
0
بخشش مال و صدقه دادن
0
0
1
0
0
0
1
پرهيز از حرص و آز، هواپرستي، دنياپرستي و تکيه بر آرزوها
0
0
0
0
0
0
0
گذشت و ايثار در روابط اجتماعي و فرو بردن خشم
0
0
0
0
0
1
1
دوري از بدکاران
0
0
0
0
0
0
0
عبرت‌آموزي از گردش روزگار و حوادث تاريخي
0
0
0
0
0
0
0
توجه به آخرت
0
0
0
0
0
0
0
ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران
0
0
0
0
0
0
0
تفکر و انديشه
0
0
0
1
1
1
3
توبه
0
0
0
0
0
0
0
کسب روزي حلال و پرهيز از لقمه حرام
0
1
0
0
0
0
1
ميانه‌روي در امور (پرهيز از افراط و تفريط)
0
0
0
0
0
0
0
شناخت آداب دوستي و رعايت حقوق دوستان
0
1
1
0
0
2
4
دعا
2
2
1
0
0
0
5
صله ارحام
0
0
0
0
0
0
0
مشورت و بهره‌گيري از تجارب ديگران
0
1
0
0
0
1
2
کم‌گويي و پرهيز از سخنان بی‌ارزش و مضحک
1
0
0
0
0
1
2
استفاده از فرصت‌ها
0
0
0
0
1
0
1
شناخت همسايه و احترام به آنها
0
2
1
0
1
0
4
رعايت حجاب
0
0
0
0
0
0
0
مجموع
15
17
10
11
10
17
80
3. وضعيت کتابهاي درسي تعليمات اجتماعي دوره ابتدايي در توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه.
بر اساس جدول شماره3، در کتابهاي تعليمات اجتماعي دوره ابتدايي، 29 بار به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه توجه شده است. در اين کتاب‌ها، به ترتيب به مؤلفه‌هاي «پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان» با 5 فراواني، «شناخت آداب دوستي و رعايت حقوق دوستان» با 4 فراواني، «شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا»، «انجام واجبات»، «دعا» با 3 فراواني بيشترين توجه شده است. همچنين به مؤلفه‌هاي «پرهيز از بخل»، «بخشش مال و صدقه دادن»، «پرهيز از حرص و آز»، «هواپرستي، دنياپرستي و تکيه بر آرزوها»، «گذشت و ايثار در روابط اجتماعي و فروبردن خشم»، «دوري از بدکاران»،«عبرت‌آموزي از گردش روزگار و حوادث تاريخي»، «توجه به آخرت»، «ميزان قرار‌دادن نفس در ارتباط با ديگران»، «تفکر و انديشه»، «توبه»، «کسب روزي حلال و پرهيز از لقمه حرام»، «ميانه‌روي در امور (پرهيز از افراط و تفريط)»، «صله ارحام»، «رعايت حجاب»، «امر به معروف و نهي از منکر»، «توکل بر خدا»، «صبر و شکيبايي»، «فروتني و تواضع و پرهيز از غرور»، «اميدواري به فضل الهي»، و «ضرورت ياد مرگ» هيچ اشاره‌اي نشده است.
جدول3. فرواني مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه در کتابهاي مطالعات اجتماعي دوره ابتدايي
پايه
مؤلفه‌ها
سوم
چهارم
پنجم
ششم
مجموع
شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا
1
1
0
1
3
ضرورت ياد مرگ
0
0
0
0
0
يادگيري علوم سودمند
0
0
0
2
2
انجام واجبات
0
1
1
1
3
توجه به قرآن و يادگيري همراه با تدبر
0
0
0
1
1
فروتني و تواضع و پرهيز از غرور
0
0
0
0
0
اميدواري به فضل الهي
0
0
0
0
0
پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان
0
0
3
2
5
امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
0
0
توکل بر خدا
0
0
0
0
0
صبر و شکيبايي
0
0
0
0
0
نيکي کردن به ديگران
1
0
1
0
2
پرهيز از بخل
0
0
0
0
0
بخشش مال و صدقه دادن
0
0
0
0
0
پرهيز از حرص و آز، هواپرستي، دنياپرستي و تکيه بر آرزوها
0
0
0
0
0
گذشت و ايثار در روابط اجتماعي و فرو بردن خشم
0
0
0
0
0
دوري از بدکاران
0
0
0
0
0
عبرت‌آموزي از گردش روزگار و حوادث تاريخي
0
0
0
0
0
توجه به آخرت
0
0
0
0
0
ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران
0
0
0
0
0
تفکر و انديشه
0
0
0
0
0
توبه
0
0
0
0
0
کسب روزي حلال و پرهيز از لقمه حرام
0
0
0
0
0
ميانه‌روي در امور (پرهيز از افراط و تفريط)
0
0
0
0
0
شناخت آداب دوستي و رعايت حقوق دوستان
1
0
0
3
4
دعا
1
1
0
1
3
صله ارحام
0
0
0
0
0
مشورت و بهره‌گيري از تجارب ديگران
0
0
1
0
1
کم‌گويي و پرهيز از سخنان بی‌ارزش و مضحک
1
0
0
0
1
استفاده از فرصت‌ها
0
0
0
2
2
شناخت همسايه و احترام به آنها
1
1
0
0
2
رعايت حجاب
0
0
0
0
0
مجموع
6
4
6
13
29
4. وضعيت کتابهاي درسي پايه‌هاي اول تا ششم دوره ابتدايي در توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه.
بر اساس جدول شماره4، در مجموع در دوره ابتدايي، 315 بار به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه توجه شده است. در اين دوره، به ترتيب به مؤلفه‌هاي «پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان» با 75 فراواني، «شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا» با 60 فراواني، «انجام واجبات» با 29 فراواني، «دعا» با 21 فراواني، «نيکي کردن به ديگران» با 19 فراواني، «يادگيري علوم سودمند» با 15 فراواني، «شناخت همسايه و احترام به آنها» با 13 فراواني، «شناخت آداب دوستي و رعايت حقوق دوستان» با12 فراواني بيشترين توجه شده است. همچنين به مؤلفه‌هاي «ضرورت ياد مرگ»، «توکل»، «پرهيز از بخل»، «پرهيز از حرص و آز و هواپرستي و تکيه بر آرزوها»، «عبرت‌آموزي از حوادث روزگار و تاريخ»، «ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران» و «ميانه‌روي در امور»، هيچ اشاره‌اي نشده است.
جدول4. فراواني مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه در کتابهاي درسي پايه اول تا ششم
پايه
مؤلفه‌ها
اول
دوم
سوم
چهارم
پنجم
ششم
مجموع
شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا
6
9
13
12
10
10
60
ضرورت ياد مرگ
0
0
0
0
0
0
0
يادگيري علوم سودمند
1
2
1
3
4
4
15
انجام واجبات
2
6
6
5
8
2
29
توجه به قرآن و يادگيري همراه با تدبر
1
0
1
2
4
1
9
فروتني و تواضع و پرهيز از غرور
0
0
0
0
1
1
2
اميدواري به فضل الهي
0
0
0
1
0
0
1
پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان
2
17
12
14
13
17
75
امر به معروف و نهي از منکر
0
0
0
1
0
3
4
توکل بر خدا
0
0
0
0
0
0
0
صبر و شکيبايي
0
0
1
0
0
2
3
نيکي کردن به ديگران
0
3
6
5
4
1
19
پرهيز از بخل
0
0
0
0
0
0
0
بخشش مال و صدقه دادن
0
2
2
1
2
0
7
پرهيز از حرص و آز، هواپرستي، دنياپرستي و تکيه بر آرزوها
0
0
0
0
0
0
0
گذشت و ايثار در روابط اجتماعي و فرو بردن خشم
0
0
1
1
3
1
6
دوري از بدکاران
0
0
0
0
1
1
2
عبرت‌آموزي از گردش روزگار و حوادث تاريخي
0
0
0
0
0
0
0
توجه به آخرت
0
0
2
2
2
1
7
ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران
0
0
0
0
0
0
0
تفکر و انديشه
0
0
0
1
1
1
3
توبه
0
0
0
0
0
1
1
کسب روزي حلال و پرهيز از لقمه حرام
0
1
0
0
1
0
2
ميانه‌روي در امور (پرهيز از افراط و تفريط)
0
0
0
0
0
0
0
شناخت آداب دوستي و رعايت حقوق دوستان
0
1
2
2
2
5
12
دعا
2
7
5
2
3
2
21
صله ارحام
0
0
2
2
2
0
6
مشورت و بهره‌گيري از تجارب ديگران
0
1
0
0
1
3
5
کم‌گويي و پرهيز از سخنان بی‌ارزش و مضحک
1
2
1
0
0
2
6
استفاده از فرصت‌ها
0
0
0
0
2
3
5
شناخت همسايه و احترام به آنها
0
3
2
4
3
1
13
رعايت حجاب
0
0
2
0
0
0
2
مجموع
15
54
59
58
67
62
315
-
- نتيجه‌گيري
نامه 31 نهج‌البلاغه، يکي از جامع‌ترين و مهم‌ترين منشور‌هاي تربيتي اسلام مي‌باشد. حضرت علی در اين نامه، بسياري از مسائل تربيتي را مطرح نموده است. امروزه، توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، بيش از گذشته احساس مي‌شود. بر اين اساس، این پژوهش با هدف بررسي وضعيت محتواي کتابهاي درسي دوره ابتدايي در توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه انجام شده است. يافته‌هاي پژوهش نشان می‌دهد:
1. در کتابهاي درسي هديه‌هاي آسماني دوره ابتدايي، به ترتيب به مؤلفه‌هاي «پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان» با 56 فراواني، «شناخت خدا، يکتاپرستي و ياد خدا» با 33 فراواني، و «انجام واجبات» با 23 فراواني بيشترين توجه شده است. به مؤلفه‌هاي «ياد مرگ»، «فروتني، تواضع و پرهيز از غرور»، «اميدواري به فضل الهي»، «توکل بر خدا»، «پرهيز از بخل»، «پرهيز از حرص و آز، هواپرستي، دنياپرستي و تکيه بر آرزوها»، «عبرت‌آموزي از گردش روزگار و حوادث تاريخي»، «ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران»، «تفکر و خردورزي» و «ميانه‌روي در امور»، هيچ اشاره‌اي نشده است.
2. در کتابهاي درسي فارسي دوره ابتدايي، به مؤلفه‌هاي «شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا» با 24 فراواني، «پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان آنها» با 14 فراواني، و «يادگيري علوم سودمند» با 10 فراواني بيشترين توجه شده است. به مؤلفه‌هاي «ياد مرگ»، «اميدواري به فضل الهي»، «امر به معروف و نهي از منکر»، «توکل بر خدا»، «پرهيز از بخل»، «پرهيز از حرص و آز»، «دوري از بدکاران»، «عبرت‌آموزي»، «توجه به آخرت»، «ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران»، «توبه»، «ميانه‌روي در امور»، «صله ارحام» و «رعايت حجاب» توجه نشده است.
3. در کتابهاي تعليمات اجتماعي دوره ابتدايي، به مؤلفه‌هاي «پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان» با 5 فراواني، «شناخت آداب دوستي و رعايت حقوق دوستان» با 4 فراواني، «شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا»، «انجام واجبات»، «دعا» با 3 فراواني بيشترين توجه شده است. به مؤلفه‌هاي «پرهيز از بخل»، «بخشش مال و صدقه دادن»، «پرهيز از حرص و آز»، «هواپرستي، دنياپرستي و تکيه بر آرزوها»، «گذشت و ايثار در روابط اجتماعي و فروبردن خشم»، «دوري از بدکاران»، «عبرت‌آموزي از گردش روزگار و حوادث تاريخي»، «توجه به آخرت»، «ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران»، «تفکر و انديشه»، «توبه»، «کسب روزي حلال و پرهيز از لقمه حرام»، «ميانه‌روي در امور»، «صله ارحام»، «رعايت حجاب»، «امر به معروف و نهي از منکر»، «توکل بر خدا»، «صبر و شکيبايي»، «فروتني و تواضع و پرهيز از غرور»، «اميدواري به فضل الهي»، و «ضرورت ياد مرگ» هيچ اشاره‌اي نشده است.
4. در مجموع، در دوره ابتدايي به ترتيب به مؤلفه‌هاي «پذيرش رهبري پيامبران و جانشينان ايشان» با 75 فراواني، «شناخت خدا، توحيد و يکتاپرستي و ياد خدا» با 60 فراواني، «انجام واجبات» با 29 فراواني، «دعا» با 21 فراواني، «نيکي کردن به ديگران» با 19 فراواني، «يادگيري علوم سودمند» با15 فراواني، «شناخت همسايه و احترام به آنها» با 13 فراواني، «شناخت آداب دوستي و رعايت حقوق دوستان» با 12 فراواني بيشترين توجه شده است. همچنين به مؤلفه‌هاي «ضرورت ياد مرگ»، «توکل»، «پرهيز از بخل»، «پرهيز از حرص و آز و هواپرستي و تکيه بر آرزوها»، «عبرت‌آموزي از حوادث روزگار و تاريخ»، «ميزان قرار دادن نفس در ارتباط با ديگران» و «ميانه‌روي در امور»، هيچ اشاره‌اي نشده است.
يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد که در کتابهاي درسي دوره ابتدايي، توجه متعادلي به مؤلفه‌هاي تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه نشده است. يافته‌هاي اين پژوهش، با يافته‌هاي تحقيقات قرباني(1392) و محمدقاسمي(1392) همسو مي‌باشد. قرباني(1392) در پژوهش خود نشان داد که در محتواي کتابهاي مطالعات اجتماعي و جامعه‌شناسي دوره متوسطه، به مؤلفه‌هاي تربيت اجتماعي در نامه 31 نهج‌البلاغه، توجه کافي نشده است. محمدقاسمي(1392) در پژوهش خود به اين نتيجه دست يافته است که در کتابهاي تعليمات اجتماعي دوره راهنمايي تحصيلي، به برخي از مؤلفه‌هاي تربيتي در نامه 31 نهج‌البلاغه توجه نشده است. بر اين اساس، به مؤلفان و طراحان کتابهاي درسي دوره ابتدايي توصيه مي‌شود، مؤلفه‌هاي مغفول را مورد توجه جدي قرار دهند.
- نهج‌البلاغه، 1379، ترجمه: محمد دشتي، قم، مؤسسه تحقيقاتي امير المؤمنين.
- ابن ابي الحديد، عزالدين ابوحامد، 1375، شرح نهج‌البلاغه، تهران، ني.
- ابن شعبه حراني، حسن بن علي، 1363، تحف العقول، ترجمه: احمد جنتي، تهران، علميه اسلامي.
- اسکات، ويليام، 1391، تئوري حسابداري مالي، ترجمه: علي پارسائيان، تهران، ترمه.
- انصاري، محمدعلي، 1392، منشور تربيت: شرح نامه 31 نهج‌البلاغه، مشهد، بيان هدايت نور.
- بهشتي، احمد، 1389، انديشه سياسي‌ـ تربيتي در نامه‌هاي نهج‌البلاغه (نامه31)، قم، بوستان کتاب.
- بيابانگرد، اسماعيل، 1384، روش‌هاي تحقيق در روان‌شناسي و علوم تربيتي، تهران، دوران.
- جرداق، جرج، 1344، علي، صداي عدالت انسانيت، ترجمه: سيدهدايت خسروشاهي، تهران، فراهاني.
- دلشاد تهراني، مصطفي، 1381، مکتب مهر: اصول تعليم و تربيت در نهج‌البلاغه، تهران، دريا.
- رستمي‌نسب، عباسعلي، 1394، «نقد و بررسی کتاب تعلیم و تربیت در نهج البلاغه»، پژوهشنامه انتقادي متون و برنامه‌هاي علوم انساني، شماره37، ص94-75.
- رهنما، اکبر، 1384، بررسي ويژگي‌هاي انسان مطلوب در آموزش و پرورش جمهوري اسلامي ايران، تهران، مؤسسه پژوهشي برنامه‌ريزي درسي و نوآوري‌هاي آموزشي.
- زهادت، عبدالمجيد،1380، تربيت در نهج‌البلاغه، چ دوم، قم، دفتر تبليغات حوزه علميه قم.
- سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازي، الهه،1380، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران، آگه.
- غفاري، ابوالفضل و همکاران، 1391، بررسي نکات تربيتي نامه 31 نهج‌البلاغه، دومين همايش ملي نهج‌البلاغه و علوم انساني، همدان، ايران.
- فرمهيني فراهاني، محسن،1390، تربيت در نهج‌البلاغه، تهران، آييژ.
- قرباني، هادي، 1392، تحليل محتواي کتاب هاي مطالعات اجتماعي و جامعه‌شناسي دوره متوسطه بر اساس آراء تربيت اجتماعي نامه 31 نهج‌البلاغه، تهران، دانشگاه تربيت دبير شهيد رجايي.
- قره‌داغي، رضا، 1394، شاخصه‌هاي نظام تربيتي اسلام از منظر نهج‌البلاغه با محوريت نامه 31 نهج‌البلاغه، تهران، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران مرکز.
- کريپندورف، کلوس، 1394، تحليل محتوا، مباني روش‌شناسي، ترجمه: هوشنگ نايبي، تهران، ني.
- کوربن، هانري، 1384، تاريخ فلسفه اسلامي، ترجمه: جواد طباطبايي، تهران، کوير.
- گال، مرديت؛ بورگ، والتر، 1384، روش‌هاي تحقيق کمي و کيفي در علوم تربيتي و روان‌شناسي، ترجمه: نصر و همکاران، تهران، سمت.
- متقي هندي، علاء‌الدين علي، 1409ق، کنز العمال، بيروت، موسسه رساله.
- مجد فقيهي، محمدعلي، 1354، درآمدي بر انسان‌شناسي نهج‌البلاغه، تهران، ورجاوند.
- مجلسي، محمدباقر، 1403ق، بحار الانوار، بيروت، مؤسسه الوفا.
- محمدقاسمي، محمود، 1392، ميزان توجه به مؤلفه‌هاي تربيتي مطرح در نامه 31 امام علي در کتب درسي تعليمات اجتماعي دوره راهنمايي تحصيلي، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مرودشت.
- ملکي، حسن، 1382، مباني برنامه‌ريزي درسي آموزش متوسطه، تهران، سمت.
- موسوي خميني، روح الله، 1371، صحيفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
- نوريان، محمد،1390، راهنماي عملي تحليل محتواي کتابهاي درسي دوره ابتدايي، تهران، شورا.
- نيکلس، ادري و هاوارد، 1381، راهنماي عملي برنامه‌ريزي درسي، ترجمه: داريوش دهقان، تهران، قدياني.
- وزارت آموزش و پرورش، 1397، كتاب‌هاي درسي دوره‌هاي ابتدايي در سال تحصيلي ۱۳98 – ۱۳97.
- هولستي، ال.آر، 1374، تحليل محتوا در علوم اجتماعي و انساني، ترجمه: نادر سالارزاده، تهران، دانشگاه علامه طباطبايي.
- يارمحمديان، محمدحسين،1390، اصول برنامه‌ريزي درسي، تهران، يادواره کتاب.
- Altabach, P. C. ,1991, Textbook in American society: Politics, and Pedagogy. Albany, NY: state university of New York Press.
- Unesco, 2005, A comprehensive strategy for Textbooks and learning Materials,Unesco,Paris.
